ابوالفضل موسویان: به مباحث روز «اقتصاد» و «روابط بین الملل» توجه شود/ حوزه علمیه رویه فعلی را تغییر دهد
شفقنا- حجت الاسلام والمسلمین موسویان مدیرگروه علوم و معارف قرآنی دانشگاه مفید، ضمن آسیب شناسی موضوعات و کیفیت دروس خارج حوزه، بهره گیری از کارشناسان، متخصصین و نخبگان برای موضوع شناسی و توجه بیشتر به دو عنصر زمان و مکان در کرسی های دروس خارج را ضروری دانست و گفت: اگر رویه فعلی تغییر نکند و کاستی ها رفع نشود، حوزه آسیب های جدی خواهد دید. معتقدم اگر حوزه نتواند با توجه به نیازهای زمان پیش برود، از آن هدف اصلی دور خواهد شد. طبعاً کار اصلی فقها باید این باشد که همراه با زمان پیش بروند و روی مباحثی که مورد نیاز هست، کار کنند در غیر این صورت چه ضرورتی دارد که فقیه زنده داشته باشیم، می توانیم از فتاوای فقهای گذشته تقلید و تبعیت کنیم.
حجت الاسلام والمسلمین سید ابوالفضل موسویان در گفت وگو با شفقنا، موضوع شناسی را یکی از مهم های اجتهاد دانست و اظهار کرد: شناخت موضوعات در بحث اجتهاد مهم است، اما اینکه صرفاً از عناوین جدیدِ موضوعات استفاده کنیم، کافی نیست به عنوان مثال بگوییم امروز مساله بورس، تورم و تکثر نسل و… مطرح است و بررسی کنیم که این موارد از نظر فقهی چه حکمی دارند. شناخت موضوعات بسیار به فقیه کمک می کند و کسی که با مبانی آشناست می تواند حکم آنها را پیدا کند.
وی ادامه داد: به نظر من موضوع شناسی به یکسری معلومات خاص نیاز دارد یعنی به صرف دانستن یک موضوع کفایت نمی کند که حکم را به دست بیاوریم بلکه ابتدا باید موضوع شناخته شود مثلاً همین مساله پول یکی از مسایل پیچیده اقتصاد است که باید شناخته و بررسی شود که در اقتصاد چه نقشی دارد. یا بحث نقدینگی که گفته می شود، ابتدا باید موضوع نقدینگی شناخته شود و پس از آن به دنبال مباحث فقهی آن برویم و ببینیم که تکلیف چیست.
وی گفت: به طور کلی باید به این پرسش فکر کنیم که آیا به صرف اینکه واژه هایی مثل زکات، انفاق و خمس را در متون دینی خود داشته باشیم، کفایت می کند تا بتوانیم در این زمینه ها اظهار نظر کنیم یا باید بدانیم که این موضوعات جدید اساساً چه هستند که بتوانیم درباره آنها با توجه به مبانی که در اختیار داریم، حکم فقهی دهیم.
موسویان بر موضوع شناسی توسط کارشناسان تأکید کرد و گفت: باید درباره موضوعات، کار تخصصی صورت بگیرد. ضروری است درباره موضوعات مبتلا به جامعه مانند مسایل اجتماعی، اقتصادی و روابط خانواده ابتدا کارشناسانی که اطلاعات صحیحی دارند، موضوع شناسی کنند و در مرحله بعد حکم مسایل بیان شود. اینکه حکم را بیان کنیم و بگوییم تشخیص موضوع با مقلد است و با مجتهد نیست، کار را دشوار می کند. ممکن است فقیهی نظراتی را اعلام کند و با توجه به اینکه موضوع را درست تشخیص نداده، حکمی را هم بیان کند و مقلدین آن دچار مشکلاتی شوند بنابراین باید موضوع شناسی توسط متخصصین امر صورت گیرد.
موسویان عنصر زمان و مکان در اجتهاد را دو اصل اساسی و مهم دانست و عنوان کرد: حضرت امام خمینی(ره) بر در نظر گرفتن عنصر زمان و مکان در اجتهاد بسیار تأکید داشتند و در مسایل مختلف این دو عنصر مهم را در نظر می گرفتند به عنوان مثال ایشان زمانی با توجه به شرایط، از فتوای خود درباره حرمت شطرنج برگشتند به دلیل اینکه فرمودند موضوع تغییر کرده است، یعنی در این دیدگاه گرچه امروز هم به آن شطرنج می گویند اما این شطرنج با آن شطرنج متفاوت است. بنابراین تشخیص موضوع برای ما بسیار مهم است چرا که به واسطه آن می توانیم موضوعات گذشته که ممکن است تبدیل و تغییر پیدا کرده باشد را بشناسیم، و همچنین این امکان فراهم می شود تا موضوعات جدید که اساساً در گذشته مطرح نبوده و امروز مطرح هست را ببینیم و بشناسیم.
وی به برخی از مسایلی که نیاز است امروز شناسایی و مورد بررسی قرار گیرد اشاره و خاطرنشان کرد: مسایل بانکی و سود پول هایی که دریافت می شود از جمله مسایلی هستند که باید در مورد آنها به مردم اطلاع رسانی کرد. شاید یکی از پیچیده ترین مسایل امروز این هست که بدون اطلاع مردم از امکانات آنان استفاده می شود و سودهایی کسب می کنند، در حالی که ارزش پولی که در اختیار مردم هست، روز به روز کاهش پیدا می کند و خودِ این یک موضوعی است که باید تشخیص داده شود، کار کارشناسی روی این موضوع انجام شود و سپس از نظر فقهی حکم آن بیان شود.
وی تأکید کرد که صرفاً نمی توان با یک تشابه عنوان یا احیاناً یک اطلاعات عامی که باقی مردم دارند، درباره این موضوعات بحث کنیم، باید کارهای تخصصی صورت بگیرد تا این موضوعات کاملاً باز شوند. پس از آن فقها می توانند حکم شرعی آن را براساس مبانی که در اختیارشان هست، بیان کنند.
موسویان با بیان اینکه باید در زمان موضوع شناسی و تبیین حکم چارچوب و اصولی رعایت شود، گفت: ما دو نوع مساله داریم، یکی مسایلی است که وظیفه دولت ها و حکومت هاست که به اداره امور و نظم جامعه برمی گردد و به طور طبیعی اینگونه موارد باید قانونگذاری شوند تا همه تکلیف خود را بدانند؛ در این مسایل و موارد اینکه هر شخصی مقلد کدام مرجع تقلید است، ملاک نیست بلکه قانونی کلی برای همه مردم جامعه است و رعایت آن ضروری می باشد.
مساله دوم، فتوای فقهاست که اقدامات شخصی برای خود و مقلدین شان انجام می دهند. طبعاً فقها باید رعایت مسایلی که اشاره کردم از جمله موضوع شناسی و توجه به عنصر زمان و مکان را در نظر داشته باشند و سپس حکم دهند گرچه ممکن است حکم آنها به قانون تبدیل نشود، اما باید بتواند مشکل مقلدین خود را حل کند یعنی اینطور نباشد که مقلدین آنها در محذورات عدیده ای قرار گیرند. موضوع عُسر و حَرَج از جمه مسایل کلیدی و اساسی است که در فقه ما مطرح شده و اگر حکمی موجب عُسر و حَرَج شود و جامعه دچار مشکلاتی گردد طبعاً باید این موارد را ذکر و بیان کرد و اجازه داد تا مقلدین از حکم ثانوی استفاده کنند و به صورت موقت از حکم اولی چشم بپوشند. ما می گوییم که دین ما، دین سمحه و سهله است لذا آنچه در قالب حکم مطرح می کنیم باید به گونه ای باشد که برای مکلفین وضعیت شاق و سختی را ایجاد نکند بلکه به راحتی بتوانند وظایف و تکالیف شرعی خود را انجام دهند.
وی برای رسیدن کرسی های دروس خارج به وضعیت مطلوب تغییر موضوعات و برخی از رویه ها را ضروری دانست و اظهار کرد: در حال حاضر مسایل اقتصادی یکی از موضوعاتی است که باید در اولویت قرار گیرد چرا که برای بخش زیادی از
جامعه مشکلات عدیده ای در این زمینه پدیده آمده و باید برای آنها فکری کرد. مساله مهم دیگر نوع روابط مسلمانان و کشور اسلامی با دیگر کشورهاست. باید این موضوع مورد بررسی قرار گیرد که آیا امروز از نظر شرعی بین جوامع خود با جوامع دیگر یک خط کشی ایدئولوژیک کنیم یا باید در ضمن اینکه رعایت اصول اسلامی را داشته باشیم منافع مردم را اصل قرار دهیم؟! امروز برخی از بزرگان معتقدند که این نوع روابط از نظر شرعی درست نیست این در حالی است که تقسیم بندی جهان به دو دوسته دار الاسلام و دار الکفر مربوط به گذشته بوده است؛ پاسخ به این پرسش ضروری است که چنین تقسیم بندی از جهان، مناسب امروز هست یا شکل این تقسیم بندی تغییر کرده است؟
وی افزود: در حال حاضر روابط ما بسیار ایدئولوژیک است. یعنی هر کسی اگر با تفکر و اندیشه های خاص ما کوچک ترین زاویه ای داشته باشد، در روابط سیاسی ما تأثیر می گذارد؛ در حالی که این رویه آسیب هایی به همراه دارد. به یاد دارم که بعد از قضیه سال ۶۶ و کشتاری که در مکه پیش آمد، با اینکه حضرت امام(ره) موضع بسیار تندی علیه عربستان سعودی گرفتند اما به وزارت امور خارجه سفارش کردند که شما طبق روال معمول کار خود را انجام دهید یعنی همچنان با عربستان روابط بین الملی و مذاکره داشته باشید و اجازه ندهید که مواضع بر روابط کشورها تأثیری بگذارد.
ممکن است ما از نظر اعتقادی یک موضعی بگیریم، اما آیا باید همین موضع هم در روابط یک ملتی که مرکب از افکار و اندیشه های مختلف هست و ایده های مختلف در آن حضور دارد و حتی مذاهب و ادیان مختلف در این جامعه وجود دارند، تأثیر بگذارد و این روابط را براساس یک ایده خاص تعقیب کنیم و پیش ببریم؟! باید روی این مباحث کار شود و مشخص گردد که پیامبر اکرم(ص) در نوع روابط خود با جوامع آن روز چه خط کشی هایی داشتند و چه خط قرمزهایی را رعایت می کردند. در مراحلی حتی پیامبر(ص) با سخت ترین دشمنان خود که قریش بودند وارد گفت وگو شدند و به نحوی تلاش کردند تا مسایل خود را برطرف کنند که نهایتاً منجر به صلح حدیبیه و بعد هم پیروزی جهان اسلام بر کفر و بت پرستی شد. روابط بسته و تنگ موجب می شود که حتی ایده درست هم نتواند به نتیجه برسد.
اگر رویه های فعلی تغییر نکند و کاستی ها رفع نشود، حوزه آسیب های جدی خواهد دید
موسویان در پاسخ به این پرسش که با روند فعلی در دهه های آینده حوزه های علمیه همپای نیازهای دین و پاسخگوی جامعه خواهند بود؟ گفت: اگر رویه ها تغییر نکند و کاستی ها رفع نشود، حوزه آسیب های جدی خواهد دید. معتقدم اگر حوزه نتواند با توجه به نیازهای زمان پیش برود، از آن هدف اصلی دور خواهد شد. طبعاً کار اصلی فقها باید این باشد که همراه با زمان پیش بروند و روی مباحثی که مورد نیاز هست، کار کنند در غیر این صورت چه ضرورتی دارد که فقیه زنده داشته باشیم، می توانیم از فتاوای فقهای گذشته تقلید و تبعیت کنیم. مجتهد زنده بدین معناست که بتواند فقه خود را به روز کند و مباحث جدید را مطرح نماید که اگر چنین نکند در حقیقت فلسفه وجودی خود را از دست می دهد.
شفقنا- حجت الاسلام والمسلمین موسویان مدیرگروه علوم و معارف قرآنی دانشگاه مفید، ضمن آسیب شناسی موضوعات و کیفیت دروس خارج حوزه، بهره گیری از کارشناسان، متخصصین و نخبگان برای موضوع شناسی و توجه بیشتر به دو عنصر زمان و مکان در کرسی های دروس خارج را ضروری دانست و گفت: اگر رویه فعلی تغییر نکند و کاستی ها رفع نشود، حوزه آسیب های جدی خواهد دید. معتقدم اگر حوزه نتواند با توجه به نیازهای زمان پیش برود، از آن هدف اصلی دور خواهد شد. طبعاً کار اصلی فقها باید این باشد که همراه با زمان پیش بروند و روی مباحثی که مورد نیاز هست، کار کنند در غیر این صورت چه ضرورتی دارد که فقیه زنده داشته باشیم، می توانیم از فتاوای فقهای گذشته تقلید و تبعیت کنیم.
حجت الاسلام والمسلمین سید ابوالفضل موسویان در گفت وگو با شفقنا، موضوع شناسی را یکی از مهم های اجتهاد دانست و اظهار کرد: شناخت موضوعات در بحث اجتهاد مهم است، اما اینکه صرفاً از عناوین جدیدِ موضوعات استفاده کنیم، کافی نیست به عنوان مثال بگوییم امروز مساله بورس، تورم و تکثر نسل و… مطرح است و بررسی کنیم که این موارد از نظر فقهی چه حکمی دارند. شناخت موضوعات بسیار به فقیه کمک می کند و کسی که با مبانی آشناست می تواند حکم آنها را پیدا کند.
وی ادامه داد: به نظر من موضوع شناسی به یکسری معلومات خاص نیاز دارد یعنی به صرف دانستن یک موضوع کفایت نمی کند که حکم را به دست بیاوریم بلکه ابتدا باید موضوع شناخته شود مثلاً همین مساله پول یکی از مسایل پیچیده اقتصاد است که باید شناخته و بررسی شود که در اقتصاد چه نقشی دارد. یا بحث نقدینگی که گفته می شود، ابتدا باید موضوع نقدینگی شناخته شود و پس از آن به دنبال مباحث فقهی آن برویم و ببینیم که تکلیف چیست.
وی گفت: به طور کلی باید به این پرسش فکر کنیم که آیا به صرف اینکه واژه هایی مثل زکات، انفاق و خمس را در متون دینی خود داشته باشیم، کفایت می کند تا بتوانیم در این زمینه ها اظهار نظر کنیم یا باید بدانیم که این موضوعات جدید اساساً چه هستند که بتوانیم درباره آنها با توجه به مبانی که در اختیار داریم، حکم فقهی دهیم.
موسویان بر موضوع شناسی توسط کارشناسان تأکید کرد و گفت: باید درباره موضوعات، کار تخصصی صورت بگیرد. ضروری است درباره موضوعات مبتلا به جامعه مانند مسایل اجتماعی، اقتصادی و روابط خانواده ابتدا کارشناسانی که اطلاعات صحیحی دارند، موضوع شناسی کنند و در مرحله بعد حکم مسایل بیان شود. اینکه حکم را بیان کنیم و بگوییم تشخیص موضوع با مقلد است و با مجتهد نیست، کار را دشوار می کند. ممکن است فقیهی نظراتی را اعلام کند و با توجه به اینکه موضوع را درست تشخیص نداده، حکمی را هم بیان کند و مقلدین آن دچار مشکلاتی شوند بنابراین باید موضوع شناسی توسط متخصصین امر صورت گیرد.
موسویان عنصر زمان و مکان در اجتهاد را دو اصل اساسی و مهم دانست و عنوان کرد: حضرت امام خمینی(ره) بر در نظر گرفتن عنصر زمان و مکان در اجتهاد بسیار تأکید داشتند و در مسایل مختلف این دو عنصر مهم را در نظر می گرفتند به عنوان مثال ایشان زمانی با توجه به شرایط، از فتوای خود درباره حرمت شطرنج برگشتند به دلیل اینکه فرمودند موضوع تغییر کرده است، یعنی در این دیدگاه گرچه امروز هم به آن شطرنج می گویند اما این شطرنج با آن شطرنج متفاوت است. بنابراین تشخیص موضوع برای ما بسیار مهم است چرا که به واسطه آن می توانیم موضوعات گذشته که ممکن است تبدیل و تغییر پیدا کرده باشد را بشناسیم، و همچنین این امکان فراهم می شود تا موضوعات جدید که اساساً در گذشته مطرح نبوده و امروز مطرح هست را ببینیم و بشناسیم.
وی به برخی از مسایلی که نیاز است امروز شناسایی و مورد بررسی قرار گیرد اشاره و خاطرنشان کرد: مسایل بانکی و سود پول هایی که دریافت می شود از جمله مسایلی هستند که باید در مورد آنها به مردم اطلاع رسانی کرد. شاید یکی از پیچیده ترین مسایل امروز این هست که بدون اطلاع مردم از امکانات آنان استفاده می شود و سودهایی کسب می کنند، در حالی که ارزش پولی که در اختیار مردم هست، روز به روز کاهش پیدا می کند و خودِ این یک موضوعی است که باید تشخیص داده شود، کار کارشناسی روی این موضوع انجام شود و سپس از نظر فقهی حکم آن بیان شود.
وی تأکید کرد که صرفاً نمی توان با یک تشابه عنوان یا احیاناً یک اطلاعات عامی که باقی مردم دارند، درباره این موضوعات بحث کنیم، باید کارهای تخصصی صورت بگیرد تا این موضوعات کاملاً باز شوند. پس از آن فقها می توانند حکم شرعی آن را براساس مبانی که در اختیارشان هست، بیان کنند.
موسویان با بیان اینکه باید در زمان موضوع شناسی و تبیین حکم چارچوب و اصولی رعایت شود، گفت: ما دو نوع مساله داریم، یکی مسایلی است که وظیفه دولت ها و حکومت هاست که به اداره امور و نظم جامعه برمی گردد و به طور طبیعی اینگونه موارد باید قانونگذاری شوند تا همه تکلیف خود را بدانند؛ در این مسایل و موارد اینکه هر شخصی مقلد کدام مرجع تقلید است، ملاک نیست بلکه قانونی کلی برای همه مردم جامعه است و رعایت آن ضروری می باشد.
مساله دوم، فتوای فقهاست که اقدامات شخصی برای خود و مقلدین شان انجام می دهند. طبعاً فقها باید رعایت مسایلی که اشاره کردم از جمله موضوع شناسی و توجه به عنصر زمان و مکان را در نظر داشته باشند و سپس حکم دهند گرچه ممکن است حکم آنها به قانون تبدیل نشود، اما باید بتواند مشکل مقلدین خود را حل کند یعنی اینطور نباشد که مقلدین آنها در محذورات عدیده ای قرار گیرند. موضوع عُسر و حَرَج از جمه مسایل کلیدی و اساسی است که در فقه ما مطرح شده و اگر حکمی موجب عُسر و حَرَج شود و جامعه دچار مشکلاتی گردد طبعاً باید این موارد را ذکر و بیان کرد و اجازه داد تا مقلدین از حکم ثانوی استفاده کنند و به صورت موقت از حکم اولی چشم بپوشند. ما می گوییم که دین ما، دین سمحه و سهله است لذا آنچه در قالب حکم مطرح می کنیم باید به گونه ای باشد که برای مکلفین وضعیت شاق و سختی را ایجاد نکند بلکه به راحتی بتوانند وظایف و تکالیف شرعی خود را انجام دهند.
وی برای رسیدن کرسی های دروس خارج به وضعیت مطلوب تغییر موضوعات و برخی از رویه ها را ضروری دانست و اظهار کرد: در حال حاضر مسایل اقتصادی یکی از موضوعاتی است که باید در اولویت قرار گیرد چرا که برای بخش زیادی از
جامعه مشکلات عدیده ای در این زمینه پدیده آمده و باید برای آنها فکری کرد. مساله مهم دیگر نوع روابط مسلمانان و کشور اسلامی با دیگر کشورهاست. باید این موضوع مورد بررسی قرار گیرد که آیا امروز از نظر شرعی بین جوامع خود با جوامع دیگر یک خط کشی ایدئولوژیک کنیم یا باید در ضمن اینکه رعایت اصول اسلامی را داشته باشیم منافع مردم را اصل قرار دهیم؟! امروز برخی از بزرگان معتقدند که این نوع روابط از نظر شرعی درست نیست این در حالی است که تقسیم بندی جهان به دو دوسته دار الاسلام و دار الکفر مربوط به گذشته بوده است؛ پاسخ به این پرسش ضروری است که چنین تقسیم بندی از جهان، مناسب امروز هست یا شکل این تقسیم بندی تغییر کرده است؟
وی افزود: در حال حاضر روابط ما بسیار ایدئولوژیک است. یعنی هر کسی اگر با تفکر و اندیشه های خاص ما کوچک ترین زاویه ای داشته باشد، در روابط سیاسی ما تأثیر می گذارد؛ در حالی که این رویه آسیب هایی به همراه دارد. به یاد دارم که بعد از قضیه سال ۶۶ و کشتاری که در مکه پیش آمد، با اینکه حضرت امام(ره) موضع بسیار تندی علیه عربستان سعودی گرفتند اما به وزارت امور خارجه سفارش کردند که شما طبق روال معمول کار خود را انجام دهید یعنی همچنان با عربستان روابط بین الملی و مذاکره داشته باشید و اجازه ندهید که مواضع بر روابط کشورها تأثیری بگذارد.
ممکن است ما از نظر اعتقادی یک موضعی بگیریم، اما آیا باید همین موضع هم در روابط یک ملتی که مرکب از افکار و اندیشه های مختلف هست و ایده های مختلف در آن حضور دارد و حتی مذاهب و ادیان مختلف در این جامعه وجود دارند، تأثیر بگذارد و این روابط را براساس یک ایده خاص تعقیب کنیم و پیش ببریم؟! باید روی این مباحث کار شود و مشخص گردد که پیامبر اکرم(ص) در نوع روابط خود با جوامع آن روز چه خط کشی هایی داشتند و چه خط قرمزهایی را رعایت می کردند. در مراحلی حتی پیامبر(ص) با سخت ترین دشمنان خود که قریش بودند وارد گفت وگو شدند و به نحوی تلاش کردند تا مسایل خود را برطرف کنند که نهایتاً منجر به صلح حدیبیه و بعد هم پیروزی جهان اسلام بر کفر و بت پرستی شد. روابط بسته و تنگ موجب می شود که حتی ایده درست هم نتواند به نتیجه برسد.
اگر رویه های فعلی تغییر نکند و کاستی ها رفع نشود، حوزه آسیب های جدی خواهد دید
موسویان در پاسخ به این پرسش که با روند فعلی در دهه های آینده حوزه های علمیه همپای نیازهای دین و پاسخگوی جامعه خواهند بود؟ گفت: اگر رویه ها تغییر نکند و کاستی ها رفع نشود، حوزه آسیب های جدی خواهد دید. معتقدم اگر حوزه نتواند با توجه به نیازهای زمان پیش برود، از آن هدف اصلی دور خواهد شد. طبعاً کار اصلی فقها باید این باشد که همراه با زمان پیش بروند و روی مباحثی که مورد نیاز هست، کار کنند در غیر این صورت چه ضرورتی دارد که فقیه زنده داشته باشیم، می توانیم از فتاوای فقهای گذشته تقلید و تبعیت کنیم. مجتهد زنده بدین معناست که بتواند فقه خود را به روز کند و مباحث جدید را مطرح نماید که اگر چنین نکند در حقیقت فلسفه وجودی خود را از دست می دهد.
