نشست فقه پژوهی با محوریت مساله دیه روز پنج شنبه ۳۰/۹/۱۳۹۶ با حضور آیت الله العظمی صانعی و به همت موسسه فقه الثقلین با حضور علما، اساتید دانشگاه و نمایندگان مولوی عبدالحمید از علمای اهل سنت در قم برگزار گردید.
آیت الله دکتر مصطفی محقق داماد: لزوم وارد کردن بنای عقلا در فهم اخبار و صدور فتوا
نشست با سخنرانی آیت الله دکتر مصطفی محقق داماد آغاز شد. ایشان با قرائت آیه «وَ إِذا جاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذاعُوا بِهِ وَ لَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَ إِلى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُم...؛(نساء آیه ۴) و هنگامى كه خبرى از ايمنى و ترس [چون پيروزى و شكست] به آنان [كه مردمى سست ايماناند] رسد، [بدون بررسى در درستى و نادرستىاش] آن را منتشر مىكنند، و [در صورتى كه] اگر آن خبر را به پيامبر و اولياى امورشان [كه به سبب بينش و بصيرتْ داراى قدرت تشخيص و اهل تحقيقاند] ارجاع مىدادند، درستى و نادرستىاش را در مىيافتند [چنانچه به مصلحت جامعه بود، انتشارش را اجازه مىدادند و اگر نبود، از انتشارش منع مىكردند...» بیان کردند که اجتهاد و استنباط باید توسط اهل آن صورت گیرد.
آیت الله محقق داماد با بیان اینکه اجتهاد توجیه گر خاتمیت نبوی است فرمود بدون اجتهاد مساله خاتمیت با مشکل کلامی مواجه خواهد شد. به نظر ایشان اجتهاد در مکتب شیعه با اهل سنت متفاوت است. اجتهاد در شیعه یک اصل مهمی را مورد تاکید قرار می دهد که بر اساس آن فهم متون مقدس به تصریح آیه «لا یمسه الا المطهرون» جز برای کسانی که پاک باشند، امکان پذیر نیست. یعنی فهم و تفسیر کتاب های مقدس ادیان برای هر کسی ممکن نیست. کسی که می خواهد به این تفسیر دست یابد از ویژگی هایی از جمله طهارت برخوردار باشد یعنی معصوم باشد.
آیت الله محقق در ادامه فرمود امروزه این تراث عظیم برای ما وجود دارد و شریعت احمدی توسط خاندان اهل بیت به دست ما رسیده است و این تراث برای ما ایجاد تعهد می کند یعنی باید تکالیف شرعیه را استنباط کنیم. اما این استنباط باید با توجه به سه نکته انجام گیرد.
دکتر محقق داماد با اشاره به سه نکته، روش پیشهادی خود را برای استنباط احکام بیان کرد.
۱.امروزه فتوای مفتی به صورت انحصار در دست مقلد باقی نمی ماند بلکه به دلیل حضور در عصر اطلاعات این فتاوا به صورت وسیع در تمام جهان پخش می شود و مخفی باقی نمی ماند.
۲. امروز در جهانی زندگی می کنیم که اعلامیه حقوق بشر به صورت مقدس درکنار کتب مقدسه قرار گرفته است و برای بسیاری از انسان ها به جای کتاب های آسمانی پذیرفته شده است.
۳. در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران یازده سمت مهم به فقها واگذار شده است. رهبری، رئیس قوه قضاییه، دادستان کل کشور، رئیس دیوان عالی، شش فقیه شورای نگهبان و وزیر اطلاعات ده مقامی هستند که به فقها واگذار شده است.یعنی کشور ما بر پایه فقاهت اداره می شود.
ایشان معتقدند با توجه به این سه نکته باید نتیجه بگیریم. چگونه باید فتوا داد و استنباط کرد. ما به اجتهادی رسیده ایم که روش مخصوصی دارد و ما نباید هیچ وقت از این روش فاصله بگیریم و اگر از این روش دست برداریم به منزله نابودی ما خواهد بود. امروزه باید فقها پاسخگو باشند. چه باید کرد که از قافله جهانی منزوی نشویم و حقوق اسلامی را متهم به ناتوانی نکنیم. نظام حقوق اسلامی پر توان است ولی چه باید کرد که متهم به ناتوانی نشود؟
آیت الله محقق داماد ادامه داد که اجتهاد شیعی یک روش ۱۴۰۰ ساله دارد که باید بر آن پای فشرد و از آن دست برنداشت. مثلا شیخ انصاری وقتی به نجف می رود و در درس صاحب جواهر شرکت می کند در آن زمان فقه صاحب جواهر همه جا را گرفته بود و به نظر می رسید که فقه را مختومه شده بود. ولی شیخ انصاری چه کار کرد؟ شیخ با ایجاد تحولاتی تمام فقه صاحب جواهر را مورد نقد قرار می دهد. این یعنی پای فشاری بر روش اجتهادی شیعه. یعنی شیعه اجتهاد می کند.
ایشان به نقل خاطره ای از میرزای شیرازی پرداختند که وقتی به نجف رفتم و در درس صاحب جواهر شرکت کردم دیدم چیز نصیب من نمی شود و تمام آنچه گفته می شود تکراری است خواستم به ایران برگردم که پیشنهاد شددر درس شیخ انصاری شرکت کنم وقتی پای درس شیخ نشستم فهمیدم این درس از اساس با دیگر دروس فرق می کند و مطالب جدیدی مطرح می شود به همین دلیل ماندم. دکتر محقق داماد حضور در درس شیخ انصاری باعث تربیت شخصی مانند میرزای شیرازی می داند و بیان کرد صاحب جواهر وقتی مبحث ولایت فقیه را بحث می کند به نظر می رسید دیگر هیچ بحثی باقی نمانده است؛ ولی شیخ انصاری آن را بازسازی می کند و دو اصل ایجاد می کند که از ابدائات شیخ انصاری است ۱- اصل عدم ولایت هیچ شخصی بر شخص دیگر الا جایی که با دلیل از این اصل خارج شویم و ۲- تقسیم ولایت به ولایت افتا، ولایت اجرا و ولایت قضا که به عبارتی همان تقسیم و تفکیک قوا است.
این یعنی اجتهاد! یعنی پای فشاری بر روشی که از گذشته برای ما باقی مانده است.
دکتر محقق داماد در نهایت با طرح این سوال که باید چه کرد؟ در جواب پیشنهاد داد؛ باید در چارچوب همان روش اجتهادی شیعه و با توجه مقتضیات عصر حرکت کرد. وی با نقل سخن آیت الله منتظری که اگر ما یک دهم نوآوری های علامه حلی را داشتیم دیگر مشکلی برایمان باقی نمی ماند، گفت: امروزه ما ۵۰۰ اثر از علامه حلی در دست داریم که هنوز خام است و مورد تحقیق قرار نگرفته است.
به نظر دکتر محقق داماد باید بنای عقلا را جدی گرفت و تنها با بعضی از اخبار آحاد به فتوا در مسائل مهم انسانی نپرداخت. به عقیده ایشان، ما نباید حقوق انسانی را در فتاوی خود نادیده بگیریم و تنها با اکتفا به برخی از اخبار وارده، مسائل انسانی تحت الشعاع قرار دهیم. باید با توجه جدی به بنای عقلا در فتاوای، مسائل انسانی را بیشتر مورد توجه قرار داده و فهم بشری را شاید بتوان منشا فهم برخی از اخبار قرار داد.
پیشنهاد دکتر محقق این بود که در ضمن حفظ روش اجتهاد سنتی شیعه با توجه به مقتضیات عصر و فهم بشری و بنای عقلا به صدور فتاوا بپردازیم. ما باید خبر را به دست اهل استنباط بدهیم و هر چیزی را نباید عمل کرد. وی بر اساس آیه ای که در ابتدای بحث خوانده شد معتقد است ما باید اخبار را توسط مستنبطین مورد تحلیل قرار دهیم. با این روش می توان احکامی که جواب گوی مقتضیات عصر باشد را استنباط کرد.
آیت الله العظمی صانعی: فقه یعنی اندیشیدن و فهمیدن
در ادامه نشست آیت الله صانعی به ایراد سخن پرداختند. ایشان معتقدند که بسیاری از روایات ما توسط بنی امیه جعل شده تا کارهای آنها را توجیه کند مثلا در باب تغلیظ حرمت غیبت احادیثی است که علما برای کاهش غلظت آن مجبور به ایجاد مجوزاتی برای خروج از آن شدند درحالی که چنین روایاتی شاید جعل بنی امیه باشد.
آیت الله صانعی فقه را به اندیشیدن و تفهم معنا کرد نه اینکه فقط مسائل را یاد گرفته و بیان کند بلکه باید تمام جوانب یک مساله فهم شود. ایشان کنکاش فقهی را کاری روش مند می داند که نو آوری باید در چارچوب این روش باشد.
آیت الله صانعی با اشاره به سیره علما از جمله صاحب جواهر و شیخ انصاری و مقدس اردبیلی گفت امروزه باید فهم گذشتگان را نقد کرد و نو آوری ایجاد کرد. وی با اشاره به روایت عامی از پیامبر گرامی اسلام و برداشت های ده گانه شهید ثانی از این روایت، این کار شهید ثانی را نشان دهنده عمق فقاهت علمای شیعه دانست.
آیت الله صانعی همچنین با اشاره به روایتی از پیامبر و نحوه برخورد با شخصی که کفاره روزه بدهکار بود اشاره کرد که احکام اسلام باید برای راحتی مردم باشد نه اینکه زندگی رابر مردم سخت کند. به عقیده ایشان بسیاری از روایات ما کارایی ندارد و نباید به آن حکم داد.
آیت الله صانعی در ادامه بیان داشت برای رواج دین و آشنایی غیر مسلمانان با آموزه های اسلام ما باید بستری فراهم کنیم که متون دینی و حتی قرآن در دسترس غیر مسلمانان قرار گیرد و از سخت گیری در این باره اجتناب شود.
آیت الله صانعی مسائل انسانی را در صدور فتوا مهم دانست و بیان کرد که بنای عقلا باید مورد اهمیت قرار گیرد. وی با برداشتی جدید از آیه « و لن یجعل الله للمومنین علی الکافرین سبیلا» بیان داشت امروزه کلمه کافر فقط بر کسی اطلاق می شود که با علم به دلائل روش باز هم عناد ورزد و زیر بار حق نرود و غیر آن کافر نخواهد بود بنابراین امروزه محدوده کفار به شدت محدود خواهد شد و دلیلی برای تبعیض هایی که در حق آنها رواداشته می شود، وجود نخواهد داشت.
ایشان در انتها با یاد نخبگانی که از دست رفته اند مانند شهید مطهری و بهشتی و مرحوم آیت الله هاشمی گفت اگر چنین نخبگانی حاضر بودند شاید بسیاری از مسائل امروزه به صورت دیگری پیش می رفت.
در ادامه این نشست مقالاتی از سوی دکتر رحیم نوبهار استاد دانشگاه شهید بهشتی با موضوع «نقد حکم ضمان عاقله در زمان حاضر» و دکتر سید ابوالفضل موسویان دبیر علمی همایش، استاد دانشگاه مفید و از اعضای مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم با موضوع «بررسی دیدگاه ها درباره دیه غیر مسلمان» ارائه شد و در پایان هم دکتر حسین مهرپور به عنوان سخنران اختتامیه به ایراد سخن پرداخت.
نشست فقه پژوهی با محوریت مساله دیه در سه نشست تهران، اصفهان و قم با حضور علما، پژوهشگران و اساتید دانشگاه توسط موسسه فقه الثقلین تحت اشراف آیت الله العظمی صانعی برگزار گردید و حاصل آن در ضمن مجموعه مقالات به جامعه علمی کشور ارائه خواهد شد.
