دکتر سیدمحمدرضا بهشتی، استاد دانشگاه تهران در هجدهمین سلسله جلسات دعای مکارم الاخلاق بیان کرد: خشم به خودی خود مذموم نیست بلکه خشمی که شروع به تخریب حریم ها کند و ما را از مدار عدل خارج کند پسندیده نیست. اصل خشم یک توانی در ماست و اگر نبود شاید عزمی هم برای انجام کاری در ما نبود. باید بدانیم قوه خشم را در چه زمانی و در چه مکانی به کار می گیریم.
به گزارش خبرنگار شفقنا، بهشتی با قرائت بخشی از دعای مکارم الاخلاق «وَ أَلْبِسْنِی زِینَهَ الْمُتَّقِینَ، فِی بَسْطِ الْعَدْلِ» توضیح داد: در اینجا می گوید خداوندا زینت تقوا را به من عطا فرما، البته اینجا نه تنها داشتن عدل به شکل فردی و اجتماعی بلکه منظور بسط و گسترش هم عدل هست. عدلی که ما تلاش می کنیم تا درونمان نهادینه شود در کل جهان هم وجود دارد. عدل ویژگی است که آسمان ها و زمین نیز بر آن استوار شده است.
او با اشاره به اینکه عدل تنها یک ویژگی درون انسانی نیست، عنوان کرد: عدل نه تنها یک خصوصیتی فردی است و سبب می شود که شخص فضیلت مند شود. از طرف دیگر عدل مناسبات فرافردی و اجتماعی را تنظیم می کند. «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ» تعبیر بسیار جالبی است، قسط از یک سو ویژگی است که در فرد نسبت به خودش قرار می گیرد و از جهتی دیگر هم در زندگی اجتماعی و انسان های دیگر به کار می رود.
بهشتی ادامه داد: پس عدل فقط یک اصل درون انسانی یا بین انسانی نیست. اگر ما در میان مناسبات خودمان و در سطح جهان در همان انتظامی قرار گرفتیم که جهان بر آن استوار است، در این زمان است که شاهد جاری شدن و اثر کردن عدل هستیم؛ یک مفهوم تعیین کننده هم در “فِی بَسْطِ الْعَدْلِ” وجود دارد.
حق به معنی اینکه هرچیزی در جای خودش قرار بگیرد
این استاد دانشگاه باتوجه به سخنی از حضرت علی(ع) در غرر الحکم اظهار کرد: میزان و وسیله سنجش خداوند عدل است و آن وسیله ای برای برپا داشتن و اقامه حق است. اقامه حق یعنی به پا داشتن حق و غیر از قوام حق است. حالا باید ببینیم معنای “حق” چیست؟ حق به معنی اینکه هر چیزی در جای خودش قرار بگیرد، البته تحقیق هم به معنای گردآوری اطلاعات و تنظیم آنها نیست بلکه انتظام آنها مطابق با آنچه که در حقیقت است، پس بسیاری از کارهایی که ما اسم آن را تحقیق می گذاریم هنوز تحقیق نیست و ممکن است صرفا جستجو باشد؛ بنابراین وقتی می گوییم ” اقامه حق” یعنی در جهت اینکه هرچیزی که آنچنان در خور آن است در جای خودش قرار بگیرد.
بهشتی عدل را میزانی برای اقامه حق دانست و افزود: ما نباید از این معیار و از این میزان سنجش خداوند تخلف کنیم، نباید از این میزان کاستی و نه فزونی و نه افراط و تفریطی داشته باشیم؛ این گستردن در هر جهتی می تواند به کار بیافتد و همه چیز درست روی میزان قرار بگیرد و حق اقامه شود بنابراین زندگی ما در جهت نظام جهانی که از یک عدلی برخوردار نیز است. پس نباید در حکم فرمایی عدل به مبارزه برخاست.
او با بیان “فی کظْمِ الغَیظِ” توضیح داد: خداوندا تقوای من را زینت بده؛ باید ببینیم که زینت تقوا چیست؟ از زینت های تقوا عدل و فرو بردن خشم است. ممکن است همیت و اهتمام برای بسط عدل در افراد طوری افزایش پیدا کند که در مواجه با آنچه غیر از عدل قرار می گیرد خشمگین شوند پس ” کظْمِ الغَیظِ” یکی از مواردی ایست می تواند آن را کنترل کند.
بهشتی در مورد غضب اضافه کرد: برانگیخته شدن در سطح مناسبات اجتماعی و در عرصه اخلاق فردی بسیار آسیب زننده است. باتوجه به اینکه آستانه تحمل افراد پایین آمده با کوچکترین تلنگری افراد خشم خود را بروز می دهند.
او باتوجه به روایتی در میزان الحکمه از علی(ع) گفت: بالاترین دشمن برای انسان غضب است؛ کسی که افسار غضب و شهوت را در دست بگیرد، درجه و مرتبه او بالا می رود و به غایتی که می خواهد می رسد. برانگیخته شدن ناگهانی که ما را به یک واکنش انفجاری وا می دارد و نمی دانیم که چه آسیب هایی به دنبال دارد، می تواند تاثیرات مخربی داشته باشد.
بهشتی افزود: حضرت امیر(ع) می فرمایند: یکی از اقسام جنود برخورد شدید و خشمگینانه است، در این زمان یک لحظه توانایی عقل برای درست دیدن پوشیده می شود، چون در این لحظه عقل فرد عصبانی پوشیده و بعد هم پشیمان می شود و اگر هم از خشم خودش پشیمان نشد جنون او پایدار می شود. اما در زمانی هم پیشمان نیست که بر جنون خود ابرام می ورزد.
او با اشاره به سخنی از حضرت علی(ع) عنوان کرد: غضب خودش شعله ای از آتش است دقیقا با همان حرارت آتش در ما برانگیخته می شود و صاحب خشم را در آتش می اندازد. امام علی(ع) در غرر الحکم هم می فرمایند: مهار انسان در زمان غضب از دست او خارج می شود و عیوب پنهان فرد هم آشکار می شود.
این استاد دانشگاه با اشاره به حدیثی از امام باقر(ع) توضیح داد: غضب سنگینی از جانب شیطان است و این سنگ در قلب فرزند آدم برافروخته می شود. ایشان در سخنی دیگر می فرمایند: غضب کلید همه بدی ها است.
شیوه های کنترل خشم
بهشتی با بیان شیوه های کنترل خشم اظهار کرد: یکی از راه هایی که می توانیم خشم خود را کنترل کنیم از بین بردن مواردی که سبب ایجاد خشم می شوند، پس زمینه را برای برانگیخته شدن از بین ببریم.
او عُجب و کبر را از موارد دیگر خشم دانست و گفت: اگر کسی نسبت به خودش نوعی خود بزرگ بینی داشت او در معرض خشمگین شده قرار دارد و زمینه های بروز خشم در این فرد زیاد است. کبر نوعی از خودبزرگ بینی است که انسان خود را در قیاس با مردم بزرگ می بیند؛ بنابراین عجب خود بزرگ بینی است اما کبر مقایسه فرد با دیگران و خود را برتر پنداشتن نسبت به افراد دیگر است.
بهشتی ادامه داد: یکی دیگر از عوامل خشمگین شدن فخر است. کسانی که فخر فروشی می کنند، برخی به هرچیزی (فخر ثروت، فخر جایگاه و …)که خداوند به آنها اعطا کرده است فخر می فروشند و اگر کسی بخواهد به این موارد آسیبی بزند باعث خشمگین شدن فرد فخر فروش می شود.
او عدم صداقت را یکی دیگر از عوامل خشم توصیف کرد و افزود: وقتی رو راست نباشیم زمینه برای خشمگین شدن ایجاد می شود. باید با خودمان و دیگران صادق باشیم؛ اگر ما همانی هستیم جلوه نکنیم، وقتی که چهره واقعی ما مشخص شد قطعا پرخاش خواهیم کرد.
این استاد دانشگاه درخصوص لجاجت و خشم تصریح کرد: در لجاجت هم خود فرد زیان می بیند و هم سبب می شویم تا زمینه خشم و مخاصمت در دیگران نیز بروز پیدا کند.
بهشتی مزاح را از دیگر عوامل بروز خشم دانست و گفت: مزاح کردن به ذات بد نیست اما می تواند یکی از عوامل برانگیخته شدن خشم، باشد به ویژه در زمانی که فرد احساس کند از مزاح آسیب می بیند. بعد از مزاح هم استهزا می آید، استهزا یعنی دیگران را از این طریق از جایگاه و مرتبه ای که دارند با یک کج نمایی و به سخره گرفتن پایین بیاوریم ، پس استهزا هم زمینه ای برای خشمگین شدن ایجاد می کند.
او بیان کرد: سرزنش بی اندازه دیگران هم باعث بروز خشم افراد می شود چون ملامت و سرزنش دیگران هم اندازه ای دارد.
بهشتی عیب جویی و مخاصمه را عوامل دیگر خشم بیان کرد و گفت: نباید وارد دشمنی با یکدیگر شویم؛ در مناسبات اجتماعی ممکن است برخوردهای تند ایجاد شود چون برخی از حقوق و حدودی تجاوز می کنند اما نمی توان جلوی آن را گرفت و گاهی این رفتارها تبدیل خصومت می شود، باید مراقب بود تا این خصومت ها به دشمنی تبدیل نشود. برای مثال واکنش های پیامبر(ص) در جنگ های آن زمان کینه ورزانه و براساس دشمنی نیست بلکه تلاش او برای ابلاغ پیام است. ایشان حتی با دشمنان دیرینه خودشان هم با مروت رفتار می کردند (اذهبوا فأنتم الطلقاء) و حتی اگر در جنگ مغلوب می شدند آنها را آزاد می کرد.
او در خصوص آزمندی توضیح داد: حرص و قوت آزمندی زمینه خشم را فراهم می کند. به ویژه حرص برای رسیدن به مقام و جایگاه زمینه را برای خشم انسان ایجاد می کند. پس ما باید ابتدا زمینه های خشمگین شدن را از بین ببریم. از طرف دیگر می توان برای رفع خشم فرصت ایجاد کنیم و فرد از ابراز خشم خود منصرف کنیم.
واکنشی که می توان بعد از بروز خشم داشت
این استاد دانشگاه درباره عملکرد افراد بعد از خشمگین شدن تصریح کرد: برای مثال ما می توانیم وقتی خشمگین شدیم، محل را ترک کنیم یا اگر هم نمی توانیم محل را ترک کنیم یک تغییری ایجاد کنیم یا یک فرصت به خودمان بدهیم چون در اغلب موارد این یک فرصت کوتاه می تواند از فوران آتش فشان جلوگیری کند.
بهشتی اضافه کرد: از واکنش های دیگر که می توان انجام داد ذکر و یاد خداوند است. اگر بتوانیم زشتی خشم و پیامدهای آن را به ذهن خودمان هم متذکر شویم؛ برای اینکه بتوانیم بهترین عملکرد را در زمان و شرایط کوتاه داشته باشیم البته برای موفق شدن در این کار باید ممارست به خرج دهیم، چون کار بسیار سختی است.
ثواب و فواید کنترل خشم و خویشتن داری
او باتوجه به سخنی از پیامبر(ص) تاکید کرد: از طرف دیگر شخصی که بتواند خشم خود را مهار کند بسیار مورد توجه واقع شده است و ثواب بسیاری دارد. پیامبر(ص) می فرمایند: کسی که خشم خودش را نسبت به مردم پوشاند و اجازه نداد تا خشم او به دیگران سرایت کند عذاب روز قیامت به او نمی رسد؛ پس می بینیم که یک کار بسیار دشواری برای خودسازی انسان است وقتی خشم خود را کنترل می کنیم به ما پاداش پوشیده شدن گناهان داده می شود.
بهشتی درباره فواید حلم و خویشتن داری عنوان کرد: خویشتن داری در مقابل برافروخته شدن کار پرتکلفی است، تلکف هم از کلفت و تکلیف می آید که به معنای فائق آمدن بر کار یا چیزی است. این موارد سبب می شود خشم به بیرون راه پیدا نکند با اینکه عصبانیت درون انسان وجود دارد اما نباید در همین ابتدا اجازه بروز خشم خود را ندهیم. زمانی هم که خشم ما از درون به سمت بیرون حرکت نکند کنترل خشم می تواند در فرد پایدار شود.
این استاد دانشگاه با اشاره به روایتی از امام علی(ع) توضیح داد: در زمانی که حضرت امیر(ع) خلیفه بودند و در شهر می رفتند برخی از مردم به ایشان کنایه می زدند و شخصی به ایشان گفت که با تو هستند و حضرت علی(ع) هم پاسخ داد علی نام زیاد است. این یک مرتبه ای از حق هست و حق ایجاب می کند که تا علت آن را جویا شویم؛ البته گاهی این حرکت ها از احقاق حق تاثیر گذارتر است.
بهشتی باتوجه به قوه خشم در انسان اضافه کرد: خشم به خودی خود مذموم نیست بلکه خشمی که شروع به تخریب حریم ها کند و ما را از مدار عدل خارج کند پسندیده نیست. اصل خشم یک توانی در ماست و اگر نبود شاید عزمی هم برای انجام کاری در ما نبود. باید بدانیم قوه خشم را در چه زمانی و در چه مکانی به کار می گیریم.
