محمدجعفر سعیدیان‌فر
فرونشاندن آتش‌افروزی تفرقه‌گرایان در فضای جامعه
از مجموعه اخلاق اجتماعی (قسمت دهم)
غالباً وقتی در فضای جامعه دینی ما درباره تقوا و پرهیزگاری سخن گفته می‌شود، ذهن انسان به سمت رعایت ظواهر مناسک شرعی و محرمات و واجباتی در حوزه روابط فردی می رود که البته همه این‌ها مهم است؛ لیکن تقوا ابعاد دیگری هم دارد که در روابط میان انسان‌ها و جامعه معنا پیدا می‌کند. تقوای اجتماعی ازجمله این ابعاد است که غالباً از آن غفلت می‌کنیم.
در دعای بیستم صحیفه سجادیه (دعای مکارم الاخلاق) از امام سجاد(ع) یک فراز در توضیح این بُعد از تقوا آمده که در فضای کنونی جامعه برای ما بسیار درس‌آموز است. فرو بردن خشم، خاموش کردن آتش کینه، پیوند دل‌ها، فاش کردن نیکی‌ها، نرمخویى و فروتنى از جمله این موارد است. در این فراز از دعای مکارم الاخلاق چنین آمده است:
«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ حَلِّنِی بِحِلْیةِ الصَّالِحِینَ، وَ أَلْبِسْنِی زِینَةَ الْمُتَّقِینَ، فِی بَسْطِ الْعَدْلِ، وَ کظْمِ الغَیظِ، وَ إِطْفَاءِ النَّائِرَةِ، وَ ضَمِّ أَهْلِ الْفُرْقَةِ، وَ إِصْلَاحِ ذَاتِ الْبَینِ، وَ إِفْشَاءِ الْعَارِفَةِ، وَ سَتْرِ الْعَائِبَةِ، وَ لِینِ الْعَرِیکةِ، وَ خَفْضِ الْجَنَاحِ، وَ حُسْنِ السِّیرَةِ، وَ سسُکونِ الرِّیحِ، وَ طِیبِ الْمُخَالَقَةِ، وَ السَّبْقِ إِلَى الْفَضِیلَةِ، وَ إِیثَارِ التَّفَضُّلِ، وَ تَرْک التَّعْییرِ، وَ الْإِفْضَالِ عَلَى غَیرِ الْمُسْتَحِقِّ، وَ الْقَوْلِ بِالْحَقِّ وَ إِنْ عَزَّ، وَ اسْتِقْلَالِ الْخَیرِ وَ إِنْ کثُرَ مِنْ قَوْلِی وَ فِعْلِی، وَ اسْتِکثَارِ الشَّرِّ وَ إِنْ قَلَّ مِنْ قَوْلِی وَ فِعْلِی، وَ أَکمِلْ ذَلِک لِی بِدَوَامِ الطَّاعَةِ، وَ لُزُومِ الْجَمَاعَةِ، وَ رَفْضِ أَهْلِ الْبِدَعِ، وَ مُسْتَعْمِلِ الرَّأْی الْمُخْتَرَعِ»
امام سجاد(ع) در این فقره از دعای بیستم صحیفه سجادیه این گونه باخدای خود نیایش می کند که «بار خدایا بر محمّد و آل او درود فرست، و مرا اى خداوند، سیماى صالحان ده و جامه پرهیزگاران را به من بپوشان» و در توضیح لباس پرهیزکاران، این ویژگی‌ها را ذکر می‌کند:
۱) گستراندن عدل و داد: (تا از افراط و تفریط در حقّ دورى گزینم) اصل عدالت یک اصل عقلایى و فرادینى است که در تمام ادیان الهى بر آن تأکید شده و در کل حیات آدمى و تمامى افعال او جاری است.
گستردن عدالت یکى از محورهاى دعوت پیامبران است. چنانکه خداوند به پیامبر دستور مى‌دهد با مردم مطرح کند که مأمور به قسط و عدل است «قُلْ أَمَرَ رَبِّی بِالْقِسْطِ» (اعراف:۲۹) و برپائى عدالت از اهداف اصلى دعوت پیامبر و مأموریت ایشان از طرف خداوند است «وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَینَکمُ» (شورى:13-15). و عدالت قانون عام در همه هستى و روابط اجتماعى و فردى و خانوادگى است، از شهادت تا کتابت و معاملات مکیل و موزون و جنگ و صلح و اختلاف‌ها و برخورد با مخالفان و در جنگ و نزاع‌هاى خانوادگى که همه‌جا باید عدالت حاکم باشد و کلام خداوند با صدق و عدل به تمامیت رسیده است «وَ تَمَّتْ کلِمَةُ رَبِّک صِدْقاً وَ عَدْلاً لاٰ مُبَدِّلَ لِکلِمٰاتِهِ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» (انعام:۱۱۵). و خداوند قیام به قسط دارد « قٰائِماً بِالْقِسْطِ لاٰ إِلٰهَ إِلاّٰ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکیمُ«(آل عمران (۳) آیه: ۱۸).
گستراندن عدالت، در قضاوت و اقتصاد و تقسیم منابع و ایجاد فرصت برای بهره‌برداری و شکفتن استعداد همه مردم و گروه‌ها و اجازه مشارکت عادلانه بدون رانت و استصواب در تعیین سرنوشت برای همه، عدالت اقتصادی، عدالت در تقسیم منابع و فرصت‌های کشور بین گروه‌ها، از مسائل مهمی است که مورد نیاز همه ملت است و به تعبیر امام سجاد(ع) آغاز، پوشیدن لباس زیبای تقوا و پرهیزکاری است و برترین آن است و این از انجام یک عبادت و مناسکی که در ذهنیت عرفی جامعه ما نشانه پرهیزکاری است بسیار بالاتر است. از رسول اکرم (ص) روایت شده ساعتی جریان عدالت از عبادت هفتاد ساله بیداری شب‌ها به نیایش و روزه گرفتن روزها برتر است. (مستدرک الوسائل ج11ص316 ،ح13143) و درحکمت زیبای دیگری از امام علی(ع) روایت شده که با عدالت، احکام دین و قوانین و سنت‌های حسنه زنده می‌ماند. (مستدرک الوسائل، ج11 ص317)
۲) فرو بردن خشم: (و آشکار نکردن آن بگفتار یا کردار). در قرآن کریم هم درباره ویژگی متقین آمده است «پرهیزکاران آنانند که سختترین خشم را فرو نشانده از «بدى» مردم درگذرند «وَ الْکاظِمِینَ الْغَیظَ وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ یحِبُّ الْمُحْسِنِینَ» (آل عمران: 134) در روابط با انسان‌ها، تصمیم‌گیری با خشم غالبا دچار اشتباه و بی‌خردی می شود و پشیمانی بدنبال دارد و دوری از این گونه گفتار و رفتار باخشم در فرهنگ معارفی ما از نشانه پرهیزکاران است.
۳) خاموش کردن آتش کینه و دشمنى
۴) پیوند دل‌هاى پراکنده و از هم رنجیده
۵) اصلاح و آشتى بر قرار کردن میان مردم: همچنان که در یک محیط و فضای مادی یک آتش‌افروزی را اطفاء می‌کنیم، باید در فضای انسانی و معنوی و اخلاقی هم آتش‌سوزی‌های برخاسته از بی‌خردی منفعت طلبی و فرقه‌گرایی دین ابزارانه را خاموش کنیم و در این ماه رمضان که روزه یک مناسک جمعی همه مسلمین است با تکیه بر نقطه مشترک و بازگشت به سوی خداوند و وحدت توحیدی می توانیم آتش‌های تفرقه وجدایی را در میان امت اسلامی که کیان امت را تهدید می‌کند مهار کنیم و با پوشیدن لباس زیبای متقین آن را خاموش کنیم.
۶) فاش کردن نیکی‌ها و پوشاندن زشتی‌ها و عیب‌ها: در روابط اجتماعی باید به‌دنبال دیدن خوبی‌ها و آشکار نمودن آن باشیم و در نقد کردن، فقط دیدن و آشکار کردن ضعف‌ها شیوه متقین و پرهیزکاران نیست.
۷) نرمخویى و فروتنى، نیک سیرتى، استوار گامى، خوشخویى و معاشرت نیک با مردم
۸) پیشتازى به سوى نیکی‌ها و برگزیدن احسان بى آنکه جزاى احسانى باشد: [ایثار] و دم فرو بستن از به‌رخ کشیدن عیب دیگران و ترک سرزنش،آنان و ترک بخشش در حق کسى که در خور آن نباشد و همراهى نکردن بغیر مستحق، زیرا کمک به کسی‌که شایسته نیست اسراف و بیجا بکار بردن مال است.
۹) گفتن سخن حق، هرچند سخت و دشوار باشد: امام سجاد(ع) حقگویی را از ویژگی‌های لباس زیبای پرهیزکاران مطرح می‌کند چون حق گفتن هزینه‌بر است و بسیاری از انسان‌ها به دلیل طمع و منعفعت‌طلبی و یا ترس از دست دادن جایگاه و قدرت ناپایدار دنیایی حقگویی را رها می‌کنند و با تملق‌گویی و ستایش متجاوزان به حقوق انسان‌ها به کمک متجاوزان و ظلمه می‌روند و اعوان‌الظلمه می‌شوند هرچند لباس دروغین و بدلی متقین را بر تن داشته باشند.
۱۰) اندک شمردن نیکیهاى خود در کردار و گفتار هر چند بسیار باشد و بسیار شمردن بدی‌هاى خود در کردار و گفتار هر چند اندک: چون این صفت شخص را از عجب و خود پسندى دور میگرداند.
۱۱) و در این فقره نیایش، امام سجاد (ع) می‌گوید: اى خداوند، و این ویژگی‌های پوشیدن لباس زیبای پرهیزکاران را در من به کمال رسان تا شایسته زیبایى و آراستگى صالحان گردم، با اطاعت مداوم و همراهى با جماعت و رها کردن بدعت‌گزاران و آنان که رأى و نظر اختراع شده بکار گیرند، و دوری از پیروان باورهاى مجعول.
