محمدجعفر سعیدیان‌فر
عدل و ظلم
۱. عدالت
یکی از بخش‌های مهم اخلاق اجتماعی رفتار براساس عدالت وتعادل است درمناسبات اخلاق اجتماعی رفتارانسان براساس عدالت وتعادل چه نسبت به خودش وچه دیگران ودوری از افراط وتفریط یکی از اصول محوری است و يكى از محورهاى دعوت پيامبران و پيامبر اسلام (ص) به عنوان دعوتِ اجتماعى، مبارزه با ظلم است.
در قرآن اين كلمه دايره بسيار گسترده اى دارد و اين ماده ۳۱۵ بار به هيئت هاى مختلف بكار رفته است. از شرك گرفته كه براى خداوند خالق شريك گرفته شود، تا همراهى با ستمگران كه در نظر و يا در عمل مشرك هستند. يا ظلم به نفس، يعنى كارى در حق خود انجام دهد كه به زيان و ستم خود باشد، بنابراين خانواده محورى ظلم گوناگون است و كلمه متضاد آن عدالت و انصاف است كه پيامبران در آماده كردن جامعه براى تحقق عدالت گام بر مى‌دارند: «لَقَدْ أَرْسَلْنٰا رُسُلَنٰا بِالْبَيِّنٰاتِ وَ أَنْزَلْنٰا مَعَهُمُ الْكِتٰابَ وَ الْمِيزٰانَ لِيَقُومَ النّٰاسُ بِالْقِسْطِ» (حديد (۵۷) آيه: ۲۵) دراین آیه ارسال رسل وانزال کتب برای برپایی مردم بوده است «لِيَقُومَ النّٰاسُ بِالْقِسْطِ» یعنی وسیله قسط است که مردم بر پاخواهند بود تحقق قسط وجهت دادن فعالیت‌ها واستعدادهای فرد وجامعه به سمت آن نکته اساسی برای شناخت دردهای انسان و راه درمان آن هااستش اصل عدالت يك اصل عقلايى و فرادينى است كه در تمام اديان الهى به آن تأكيد شده و بر كل حيات آدمى و تمامى افعال او سرايان دارد.
اين اصل در شكل گسترده، با ابعاد مفهومى و مصداقى در حوزه معنايى مفرد و مركب، مستقيم و غير مستقيم، سلبى و ايجابى در قرآن كريم مطرح شده و براى آن هيچ شرط و زمان و مكانى محدوديت پذيرى قائل نشده است. اما اين پرسش مطرح است كه پس اگر چنين است، چرا اديان و پيامبران بر اصل عدالت تأكيد كرده و تحقق و اقامه آن را بارها خواستار شده‌اند. در پاسخ به اين پرسش بايد ياد آورى شود كه اين نكته به دليل اهميت و خطرزايى آن است. دين چنان براى عدالت ارزش قائل است كه به جز عقل لازم دارد كه به آن جنبه قداست و معنويت بدهد و براى تحقق آن پاداش اخروى تعيين كند.
در قرآن نه تنها بر تحقق عدالت در جامعه تاكيد شده، بلكه آن را از اهداف بلند پيامبران دانسته است. از سوى ديگر عدالت قرآنى هم ناظر به بُعد سلبى و هم بُعد ايجابى است، (نبايد ستم و ظلم ورزيد و هر چيزى بايد در جاى خود قرار گيرد). البته عدالت امرى انسانى است و منظور از انسانى بودن، به اين معنا است كه عدالت ارزش ذاتى دارد و شمول پذير است. در قالب و قلمرو خاصى قرار نمى‌گيرد و به اين معنا نيست كه به دين و مذهب خاصى محدود شود، بى عدالتى بد است. براى هركس باشد، هر چند او مجرم باشد، مجرم در محدوده جرمش مجرم است، اما دليل بر اين نمى‌شود كه به او ظلم شود، يا بيشتر از جرم او مجازات شود، يا چون مجرم است بشود، به او هر كارى كرد، تهمت زد، شكنجه كرد، يا وقتى كه او اسير شده، بدرفتارى كرد، به همين دليل هم فرادينى است.
ارزش ذاتى داشتن، اين است كه نفس كار، در ذات خودش زيبا يا زشت است و تابع جعل و قرارداد مذهب و عقيده خاصى نيست. به عبارت ديگر زيبايى عدالت در حق خدا و يا بندگانش، به اين معنا است كه اگر او هم نمى‌گفت زيبا بود، آن را در مى‌يافتيم، در باره ظلم هم، زشت بودن آن را در مى‌يابيم. حال اگر خداوند مى‌گفت يا نمى‌گفت ما آن را درك مى‌كرديم. چنانكه در برخى از اصول ديگر چون استبداد و اجبار كردن ديگران نيز آن‌ها زشت هستند و رعايت حق انتخاب ديگران، به ذات خود خوب است. ودراین جا مانمونه ای از آیاتی را ماموریت مهم دعوت توحیدی پیامبررا عدالت مطرح می کند که یکی از بنیان های اساسی اخلاق اجتماعی است می‌آوریم.
آیات:
[1] قُلْ أَمَرَ رَبِّي بِالْقِسْط ...اعراف (7)آیه :29: « بگو وپروردگارم به دادگرى وعدالت فرمان داده است»
[2] وَ أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَيْنَكُمُ ...(شورى (۴۲) آيات: ۱۳-۱۵)« و دستور يافتهام تا ميانِ شما دادگرى كنم»
[3] وَ إِنْ حَكَمْتَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ إِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ) (مائده (۵)آیه: «و اگر داورى مىكنى، پس به عدالت در ميانشان حكم كن كه خداوند دادگران را دوست مىدارد. »
