حجت‌الاسلام کوشا عضو مجمع محققین و مدرسین حوزه علمیه قم در گفت‌وگو با ایکنا:مرحوم آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی نسبت به دین (اعتقادات، اخلاقیات و احکام با همه فروعاتش) نظر عقلانی بر اساس اجتهادات خویش داشت و از مواجهه اعتقادات گوناگون هیچ بیمی به خود راه نمی‌دادند، بلکه استقبال هم می‌کرد.
آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی از فقها، نویسندگان و پژوهشگران دین و تاریخ اسلام در دوره معاصر بودند که بیشتر با کتاب «شهید جاوید» که در آن به تحلیل علل و عوامل قیام عاشورا می‌پردازد، شناخته شده است. صالحی نجف‌آبادی در شهید جاوید مدعی شده امام حسین(ع) نه به قصد شهادت، بلکه به قصد تشکیل حکومت قیام کرد، اما به دلایلی این مقصود حاصل نشد و ایشان به شهادت رسید.
این کتاب با موجی از مخالفت‌های علمی و غیر آن مواجه شد که آثارش همچنان پس از گذشت حدود نیم قرن از تألیف پابرجاست. خبرنگار ایکنا اصفهان، در سالروز درگذشت این فقیه و نویسنده معاصر با حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی کوشا، از شاگردان وی و از اعضای مجمع محققین و مدرسین حوزه علمیه قم، گفت‌وگویی داشته است که در ادامه می‌خوانید:
ایکنا ـ مرحوم آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی چه قرائت و فهمی از دین و دینداری داشت؟
مرحوم آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی کلاً نسبت به دین (اعتقادات، اخلاقیات و احکام با همه فروعاتش) نظر عقلانی بر اساس اجتهادات خویش داشت. در مسائل اعتقادی همان‌طوری که همه گفته‌اند و در آغاز توضیح‌المسائل‌ها نیز نوشته‌اند شدیداً مردم را از هرگونه تقلید برحذر می‌داشت و توصیه می‌کرد مبادا تلقینات دوران کودکی از دین و مذهب را وسیله تبلیغ آن قرار دهند.
ایشان بارها از اینکه بزرگانی با منطق تلقینات دوران کودکی مسائل اعتقادی را که از این و آن شنیده‌اند و یا از پدر و مادر و خانواده و محیط اجتماعی خویش به ارث برده‌اند، شدیداً انتقاد داشت و همگان را دعوت به تفکر و تعقل می‌کرد به ویژه آنکه شماری از حوزویان و دانشگاهیان و کسانی که زمینه تحقیق و مطالعه داشتند، اما در این باره خود را اسیر تلقینات و تقلیدهای کورکورانه کرده بودند، به شدت به باد انتقاد می‌گرفت و می‌گفت: «شماری از این افراد باورها و اعتقادات مذهبی خود را از فلان ملای کم سواد روستا و یا فلان گروه تعزیه‌خوان در دوران کودکی در ذهن خویش جای داده‌اند و حالا هم که سالیانی در علومی مثل فقه و اصول کار کرده‌اند، همین علوم را سرپوش همان اعتقادات تلقینی وتقلیدی نموده‌اند و با همان پیش‌فرض‌های ذهنی میخواهند عقاید خویش را به ویژه درباب امامت بر اذهان دیگران تحمیل کنند».
از این رویه ایشان بارها به اینجانب گفتند: «من وقتی که مراحلی از دانش را طی کردم در همه اعتقاداتم به دیده شک نگریستم و همه آنچه را از کودکی به ارث برده بودم در سنجه عقل نهادم و در نتیجه همه آنها را از ذهنم دور ریختم و از نو براساس تعقل و خردگرایی به طور مستحکم عقاید خویش را با دلیل و برهان باز اندیشی نمودم و شکر خدای را که من در حوزه اعتقادات به حد یقین و ایقان رسیده‌ام و برای هرعقیده‌ای که دارم، قوی‌ترین برهان و دلیل را می‌توانم بدون کمترین تزلزلی ارائه نمایم».
آری، واقعاً صالحی نجف‌آبادی چنین بودند و همین سبب شده بود که بیشتر شاگردان ایشان نیز چنین باشند. از مواجهه اعتقادات گوناگون هیچ بیمی به خود راه نمی‌دادند، بلکه استقبال هم می‌کردند. در یکی دو سال اول انقلاب، مسؤلان زندان گوهردشت از ایشان دعوت کردند که چند ساعتی برای زندانیان سیاسی و عقیدتی آن روزگار به بحت بپردازد و اشکالات آنان را پاسخ گوید. ایشان با قرار یک یا دوجلسه به آنجا رفته بود ولی شگفت‌آور اینکه استقبال زندانیان از بحث‌های مستدل و منطقی ایشان سبب شده بود تا نزدیک یک ماه با آنان به گفت‌وگوی علمی بپردارد. یکی از مسؤلان آن روز برای من نقل کرد کسی از زندانیان سیاسی و عقیدتی نبود که داوطلبانه به سالن بحث او نرود. افسوس که قدر و منزلت چنین شخصیت بزرگ علمی آن‌گونه که باید و شاید دانسته نشد.
ایکنا ـ ایشان در حوزه اخلاق و فقه چه خصوصیاتی داشتند و چه نوع قرائتی از اخلاق و فقه در نزد ایشان وجود داشت؟
در حوزه اخلاقیات نیز، مرحوم آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی به تعبیر حوزی «کفّ نفس» داشت و بسیار بر نفس خویش مسلط بود. به آسانی چیزی را باور نمی‌کرد و هرگز ندیدم که پشت سر کسی، حتی کسانی که او را آزرده بودند غیبتی کرده باشد. بلکه گاه ناقدان خویش را از اینکه از روی اعتقادشان با او سرمخالفت داشتند، عذرشان را موجه می‌دانست و می‌گفت: «فلان و بهمان هرچه باشند دشمنی با من ندارند فقط براساس عقیده‌شان چیزی می‌نویسند».
شکیبایی او سبب شده بود که برخی از ناقدانش بعد از پیروزی انقلاب از او حلالیت بطلبند. ایشان به من گفت: «چندماهی از پیروزی انقلاب اسلامی گذشته بود که در حیاط مسجد اعظم قم، آقای صدیقین اصفهانی که از علمای معروف بودند با من پس از سلام و علیک گرم گرفت و صریحاً طلب حلالیت نمود.من هم با گرمی با اوسخن گفتم و از او تشکر نمودم». اما درحوزه احکام، مرحوم آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی مجتهدی بسیار دقیق و موشکاف بود. بهترین معرّفِ او در این باره کتاب «پژوهش‌های فقهی» اوست که نشر کویر در تهران آن را چاپ کرده است.
آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی فرائتی عقلانی و اخلاقی از دین داشت
از دیگر آثار فقهی ایشان کتاب «پژوهشی جدید در چند مبحث فقهی» است که بابی جدید از نوع پژوهش را در فقه به روی طلاب حوزه‌ها گشوده است. این کتاب از سوی نشر امید فردا در تهران چاپ شده است.
همچنین کتاب «جهاد در اسلام» که اثری نوین در فقه الجهاد است می‌تواند الگوی کسانی باشد که در حوزه‌ها درس خارج کتاب الجهاد را تدریس میکنند. و نیز اثر دیگر مستقل و ماندگار ایشان کتاب «ولایت فقیه، حکومت صالحان» است که با کتاب‌هایی که در این باره نوشته شده است، متفاوت و مفهوم جدیدی را که معقول است از این موضوع ارائه کرده است.
ایکنا ـ مرحوم صالحی نجف‌آبادی در زمینه قرآن نیز آثار متعددی دارد و ارجاعات قرآنی در آثار ایشان زیاد به چشم می‌خورد. ایشان در زمینه قرآن‌پژوهی چه رویکرد و متدی داشتند؟
در خصوص قرآن‌پژوهی آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی باید بگویم ایشان هم مفسر بسیار ریزبین، نکته‌سنج و موشکافی است و هم مترجمی دقیق و نیکونگار است که ترجمه ایشان از قرآن کریم کتاب ممتاز شایسته تقدیر سال شناخته شد.
برای فهم عمیق نگاه تفسیری ایشان به کتاب «جمال انسانیت درتفسیر سوره یوسف» ایشان نگاه کنید که قبل از آنکه جلد اول تفسیر المیزان چاپ شود پیش از انقلاب از سوی بنیاد قرآن در تهران چاپ و منتشر شد و پس از انقلاب هم دفتر تبلیغات اسلامی قم آن را منتشر کرد و چاپ‌های بعدی آن نیز توسط نشر امید فردا در تهران انجام گرفت. به گمانم در خصوص تفسیر سوره یوسف، این کتاب تاکنون به دلیل تحقیق و تفسیر تحلیلی و همچنین دلپذیری و روانی نثر بی‌نظیر است.
تفسیر سوره انسان، تفسیر آیه مودّت، تفسیر آیه تطهیر و همچنین تفسیر شماری از آیات به صورت تحقیقی مثل آیه رفث، آیه محاربه و نیز مفهوم محکم، متشابه و حقیقت تأویل در قرآن، کم‌نظیر و در بعضی جهات شاید بی‌نظیر باشد. محققان قرآن‌پژوه برای درک عمق قرآن‌شناسی استاد صالحی نجف‌آبادی به کتاب «پژوهش‌های قرآنی» از ایشان که از سوی نشر کویر در تهران چاپ شده است مراجعه کنند.
آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی از فقها، نویسندگان و پژوهشگران دین و تاریخ اسلام در دوره معاصر بودند که بیشتر با کتاب «شهید جاوید» که در آن به تحلیل علل و عوامل قیام عاشورا می‌پردازد، شناخته شده است. صالحی نجف‌آبادی در شهید جاوید مدعی شده امام حسین(ع) نه به قصد شهادت، بلکه به قصد تشکیل حکومت قیام کرد، اما به دلایلی این مقصود حاصل نشد و ایشان به شهادت رسید.
این کتاب با موجی از مخالفت‌های علمی و غیر آن مواجه شد که آثارش همچنان پس از گذشت حدود نیم قرن از تألیف پابرجاست. خبرنگار ایکنا اصفهان، در سالروز درگذشت این فقیه و نویسنده معاصر با حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی کوشا، از شاگردان وی و از اعضای مجمع محققین و مدرسین حوزه علمیه قم، گفت‌وگویی داشته است که در ادامه می‌خوانید:
ایکنا ـ مرحوم آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی چه قرائت و فهمی از دین و دینداری داشت؟
مرحوم آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی کلاً نسبت به دین (اعتقادات، اخلاقیات و احکام با همه فروعاتش) نظر عقلانی بر اساس اجتهادات خویش داشت. در مسائل اعتقادی همان‌طوری که همه گفته‌اند و در آغاز توضیح‌المسائل‌ها نیز نوشته‌اند شدیداً مردم را از هرگونه تقلید برحذر می‌داشت و توصیه می‌کرد مبادا تلقینات دوران کودکی از دین و مذهب را وسیله تبلیغ آن قرار دهند.
ایشان بارها از اینکه بزرگانی با منطق تلقینات دوران کودکی مسائل اعتقادی را که از این و آن شنیده‌اند و یا از پدر و مادر و خانواده و محیط اجتماعی خویش به ارث برده‌اند، شدیداً انتقاد داشت و همگان را دعوت به تفکر و تعقل می‌کرد به ویژه آنکه شماری از حوزویان و دانشگاهیان و کسانی که زمینه تحقیق و مطالعه داشتند، اما در این باره خود را اسیر تلقینات و تقلیدهای کورکورانه کرده بودند، به شدت به باد انتقاد می‌گرفت و می‌گفت: «شماری از این افراد باورها و اعتقادات مذهبی خود را از فلان ملای کم سواد روستا و یا فلان گروه تعزیه‌خوان در دوران کودکی در ذهن خویش جای داده‌اند و حالا هم که سالیانی در علومی مثل فقه و اصول کار کرده‌اند، همین علوم را سرپوش همان اعتقادات تلقینی وتقلیدی نموده‌اند و با همان پیش‌فرض‌های ذهنی میخواهند عقاید خویش را به ویژه درباب امامت بر اذهان دیگران تحمیل کنند».
از این رویه ایشان بارها به اینجانب گفتند: «من وقتی که مراحلی از دانش را طی کردم در همه اعتقاداتم به دیده شک نگریستم و همه آنچه را از کودکی به ارث برده بودم در سنجه عقل نهادم و در نتیجه همه آنها را از ذهنم دور ریختم و از نو براساس تعقل و خردگرایی به طور مستحکم عقاید خویش را با دلیل و برهان باز اندیشی نمودم و شکر خدای را که من در حوزه اعتقادات به حد یقین و ایقان رسیده‌ام و برای هرعقیده‌ای که دارم، قوی‌ترین برهان و دلیل را می‌توانم بدون کمترین تزلزلی ارائه نمایم».
آری، واقعاً صالحی نجف‌آبادی چنین بودند و همین سبب شده بود که بیشتر شاگردان ایشان نیز چنین باشند. از مواجهه اعتقادات گوناگون هیچ بیمی به خود راه نمی‌دادند، بلکه استقبال هم می‌کردند. در یکی دو سال اول انقلاب، مسؤلان زندان گوهردشت از ایشان دعوت کردند که چند ساعتی برای زندانیان سیاسی و عقیدتی آن روزگار به بحت بپردازد و اشکالات آنان را پاسخ گوید. ایشان با قرار یک یا دوجلسه به آنجا رفته بود ولی شگفت‌آور اینکه استقبال زندانیان از بحث‌های مستدل و منطقی ایشان سبب شده بود تا نزدیک یک ماه با آنان به گفت‌وگوی علمی بپردارد. یکی از مسؤلان آن روز برای من نقل کرد کسی از زندانیان سیاسی و عقیدتی نبود که داوطلبانه به سالن بحث او نرود. افسوس که قدر و منزلت چنین شخصیت بزرگ علمی آن‌گونه که باید و شاید دانسته نشد.
ایکنا ـ ایشان در حوزه اخلاق و فقه چه خصوصیاتی داشتند و چه نوع قرائتی از اخلاق و فقه در نزد ایشان وجود داشت؟
در حوزه اخلاقیات نیز، مرحوم آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی به تعبیر حوزی «کفّ نفس» داشت و بسیار بر نفس خویش مسلط بود. به آسانی چیزی را باور نمی‌کرد و هرگز ندیدم که پشت سر کسی، حتی کسانی که او را آزرده بودند غیبتی کرده باشد. بلکه گاه ناقدان خویش را از اینکه از روی اعتقادشان با او سرمخالفت داشتند، عذرشان را موجه می‌دانست و می‌گفت: «فلان و بهمان هرچه باشند دشمنی با من ندارند فقط براساس عقیده‌شان چیزی می‌نویسند».
شکیبایی او سبب شده بود که برخی از ناقدانش بعد از پیروزی انقلاب از او حلالیت بطلبند. ایشان به من گفت: «چندماهی از پیروزی انقلاب اسلامی گذشته بود که در حیاط مسجد اعظم قم، آقای صدیقین اصفهانی که از علمای معروف بودند با من پس از سلام و علیک گرم گرفت و صریحاً طلب حلالیت نمود.من هم با گرمی با اوسخن گفتم و از او تشکر نمودم». اما درحوزه احکام، مرحوم آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی مجتهدی بسیار دقیق و موشکاف بود. بهترین معرّفِ او در این باره کتاب «پژوهش‌های فقهی» اوست که نشر کویر در تهران آن را چاپ کرده است.
آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی فرائتی عقلانی و اخلاقی از دین داشت
از دیگر آثار فقهی ایشان کتاب «پژوهشی جدید در چند مبحث فقهی» است که بابی جدید از نوع پژوهش را در فقه به روی طلاب حوزه‌ها گشوده است. این کتاب از سوی نشر امید فردا در تهران چاپ شده است.
همچنین کتاب «جهاد در اسلام» که اثری نوین در فقه الجهاد است می‌تواند الگوی کسانی باشد که در حوزه‌ها درس خارج کتاب الجهاد را تدریس میکنند. و نیز اثر دیگر مستقل و ماندگار ایشان کتاب «ولایت فقیه، حکومت صالحان» است که با کتاب‌هایی که در این باره نوشته شده است، متفاوت و مفهوم جدیدی را که معقول است از این موضوع ارائه کرده است.
ایکنا ـ مرحوم صالحی نجف‌آبادی در زمینه قرآن نیز آثار متعددی دارد و ارجاعات قرآنی در آثار ایشان زیاد به چشم می‌خورد. ایشان در زمینه قرآن‌پژوهی چه رویکرد و متدی داشتند؟
در خصوص قرآن‌پژوهی آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی باید بگویم ایشان هم مفسر بسیار ریزبین، نکته‌سنج و موشکافی است و هم مترجمی دقیق و نیکونگار است که ترجمه ایشان از قرآن کریم کتاب ممتاز شایسته تقدیر سال شناخته شد.
برای فهم عمیق نگاه تفسیری ایشان به کتاب «جمال انسانیت درتفسیر سوره یوسف» ایشان نگاه کنید که قبل از آنکه جلد اول تفسیر المیزان چاپ شود پیش از انقلاب از سوی بنیاد قرآن در تهران چاپ و منتشر شد و پس از انقلاب هم دفتر تبلیغات اسلامی قم آن را منتشر کرد و چاپ‌های بعدی آن نیز توسط نشر امید فردا در تهران انجام گرفت. به گمانم در خصوص تفسیر سوره یوسف، این کتاب تاکنون به دلیل تحقیق و تفسیر تحلیلی و همچنین دلپذیری و روانی نثر بی‌نظیر است.
تفسیر سوره انسان، تفسیر آیه مودّت، تفسیر آیه تطهیر و همچنین تفسیر شماری از آیات به صورت تحقیقی مثل آیه رفث، آیه محاربه و نیز مفهوم محکم، متشابه و حقیقت تأویل در قرآن، کم‌نظیر و در بعضی جهات شاید بی‌نظیر باشد. محققان قرآن‌پژوه برای درک عمق قرآن‌شناسی استاد صالحی نجف‌آبادی به کتاب «پژوهش‌های قرآنی» از ایشان که از سوی نشر کویر در تهران چاپ شده است مراجعه کنند.
