دکتر میرموسوی: دینداری عامیانه با خطری جدی مواجه شد/ شاید مناسک جمعی از رونق قبل برخوردار نباشد/ کرونا مدعیان طب اسلامی و سنتی را آچمز کرد/ زمینه برای نگرش خردمندانه به دین فراهم خواهد شد
دکتر سیدعلی میرموسوی، عضو هیئت علمی دانشگاه مفید قم در خصوص وضعیت دین و دینداری در دوران پساکرونا معتقد است: برخی کوشیدند کرونا را مصادره به مطلوب کنند و آن را گواهی بر ناتوانی علم و دانش بشری بگیرند اما خرافه گرایی تنها در سایه رشد آگاهی توده ها ممکن است از رونق بیافتد. میرموسوی افزود: در کرونا برخی از نگرش های عامیانه و خرافی نسبت به دین تضعیف شد و از این نظر زمینه برای نوعی نگرش خردمندانه به دین فراهم آمده است. البته به نظر می رسد چندان نمی توان اغراق کرد و آن را جهشی بزرگ تفسیر کرد.
متن گفت وگوی خبرنگار شفقنا آینده با دکتر سیدعلی میرموسوی را می خوانید:
*در ایام کرونا و پس از توصیه های بهداشتی مراکز علمی بسیاری از مراجع و نهادهای مذهبی همراهی خود را با تصمیمات نهادهای بهداشتی ابراز کردند. در این حال، برخی با بسته شدن حرم های مطهر و مساجد و اماکن مذهبی دیگر مخالفت هایی داشتند که بعضا منجر به تعریض به درب های حرم نیز شد. این مواجهه برخی محافل مذهبی خاص با دیدگاه اکثریت حوزه های علمیه و نهاد های علمی را چگونه می توان تفسیر کرد؟ آیا این نوع از مواجهه و تقابل همواره در طول تاریخ بوده است و همچنان هم خواهد بود؟ خاستگاه چنین اندیشه هایی را در کجا باید جستجو کرد؟ تاثیر این جریانات ولو کوچک بر جریان کلی حوزه و مذهب چیست؟
این تفاوت تنها به کرونا مربوط نیست و در برخورد با دیگر حوادث طبیعی نیز وجود دارد، ولی در کرونا شکلی آشکارتر و جدی تر یافته است. این تفاوت را به شکل های گوناگونی می توان تبیین و عوامل متفاوتی را برای آن بیان کرد. یکی از عوامل موثر نوع دین داری است، از این رو به نظر می رسد بتوان این تفاوت را بر اساس دین داری سطحی و عامیانه یا دین عجائز، به خوبی تبیین کرد. دینداری عامیانه به دلیل گسترش غیر اصولی دایره مقدسات و اهمیت بیشتر مناسک ثانویه و الهیات شفاهی، در برابر هر نوع اقدامی، که تضعیف این امور را در پی داشته باشد، واکنش نشان می دهد. از این دیدگاه علوم تجربی و یافته های آن از ارزش و احترام چندانی برخوردار نیستند.
دینداری عامیانه در چند دهه اخیر گسترش یافت
دین داری عامیانه وجه سیاسی و مشروعیت ساز نیز یافته است
با این که ایدئولوژی انقلاب اسلامی در آغاز با این نوع دین داری مرزبندی داشت، ولی در چند دهه اخیر با حمایت بخش هایی از حکومت و دستگاه های آن، به تدریج این نوع دین داری گسترش یافت. در واقع نوعی پیوند و ائتلاف بین دین داری عامیانه و اقتضاءات و الزامات ایدئولوژیک و سیاسی پدید آمده و دین داری عامیانه وجه سیاسی و مشروعیت ساز نیز یافته است. همچنان که حضور و پشتیبانی نیروهای محافظه کار سنتی و برخی روحانیان در این ائتلاف را، نمی توان دست کم و نادیده گرفت. در شهرهای مذهبی قم و مشهد و حتی در حرم های مطهر امام رضا (ع)، حضرت معصومه (س)و مسجد جمکران گروه هایی از فرصت بهره برده و به ترویج گسترش این نوع دیانت می پردازند. در این راستا برخی میکروفون ها و بلندگوهای این اماکن به شکل مدام و تمام وقت در حال تبلیغ این نوع دین داری است و فرصتی آرام برای انجام نیایش فردی و فرو رفتن در حال خود باقی نمی گذارند.
گسترش دین داری عامیانه، زمینه ها و عوامل متفاوت سیاسی، اقتصادی و جامعه شناختی و روان شناختی داشته است. این نوع دین داری به دلیل حالت تخدیر آمیزی که دارد، برخی مداحی ها نیز به تقویت این نوع اجتماع ها کمک می کند.
کرونا دین داری عامیانه را با خطری جدی مواجه ساخت
به هر حال مجموعه این عوامل به رشد و گسترش دین داری عامیانه در ایران پس از انقلاب بسیار کمک کرده اند. کرونا با تعطیلی ناگهانی و اجباری این اجتماع ها و پایگاه ها به این برنامه ها نیز آسیب زد و دین داری عامیانه را با خطری جدی مواجه ساخت و به همین دلیل با مقاومت و واکنش حامیان این نوع دین داری روبرو شد. در ورای این مقاومت و واکنش ها به راحتی می توان نقش عوامل و نیروهای گوناگون سیاسی، اقتصادی، جامعه شناختی و روان شناختی که حیات و مشروعیت خود را در گرو دین داری عامیانه می بینند، مشاهده کرد.
کرونا فرصتی برای نقد بی پرده و صریح دین داری عامیانه را فراهم آورد
دین داری عامیانه پس از ناکامی در مقاومت در برابر کرونا از برخی از ادعاهای خود کوتاه آمد، ولی در پی بازسازی خود برآمد و کوشید تا به استفاده از امکانات رسانه ای و مجازی آسیب وارد آمده را جبران کند. سخنان نامربوط اخیر یکی از مداحان معروف و یکی از ائمه جمعه در برنامه های تلویزیونی را در این مسیر تفسیر می کنم. با وجود این که کرونا فرصتی برای نقد بی پرده و صریح این نوع دین داری فراهم آورد، ولی سرنوشت آن بستگی به عواملی دارد که تاکنون آن را تقویت کرده اند. با توجه به جایگاه نیرومند این عوامل، دست کم در کوتاه مدت کرونا نمی تواند آن را چندان تضعیف کند. در واقع دیانت عجائز از صورت های دینداری در جامعه کنونی است و در سایه پشتیبانی نهادها و عوامل نیرومند خود، به شدت جای را برای دیانت خردمندانه تنگ کرده است. مادام که این عوامل وجود دارند، نمی توان به رویداد های مقطعی دلخوش بود.
*مناسک جمعی مذهبی در ادیان مختلف برای مدتی تعطیل شدند، آیا با تعطیلی این مناسک و ادامه خطرات کرونا در آینده ممکن است مناسک گرایی روبه تحت تاثیر قرار بگیرد؟ یا کمرنگ شود؟ ممکن است فردگرایی مذهبی به جای جمع گرایی توسعه پیدا کند؟
قرنطینه و فاصله گذاری اجتماعی فردگرایی مذهبی را تقویت کرد
یکی از مهم ترین کارکردهای دین ایجاد اجتماع است. آلن دوباتن، فیلسوف جوان خدا ناباور اهل سوئیس، در کتاب دین برای خداناباوران ادعا می کند هیچ عاملی تا کنون نتوانسته است در این نقش با دین رقابت کند. کرونا تا حدی به این نقش آسیب زد و مناسک جمعی را به تعطیلی کشاند. بارزترین نمونه آن تعطیلی مسجد الحرام بود که شاید در تاریخ خود آن را تجربه نکرده بود. البته این تنها به اسلام اختصاص نداشت و ادیان دیگر نیز با آن روبرو بودند. بنابراین قرنطینه و فاصله گذاری اجتماعی فردگرایی مذهبی را تقویت کرد. تجربه مناسک فردی هر چند شاید برای برخی خشنود کننده و رضایت بخش باشد، ولی به نظر نمی رسد که جای مناسک جمعی را بگیرد، زیرا پیوند این نوع مناسک با دین ذاتی است. تشکیل اجتماع های مجازی به روشنی موقت بودن این وضعیت را نشان می دهد. در تاریخ از این نوع رویدادها بسیار وجود داشته است، ولی نتوانسته است مناسک جمعی را نسخ کند. برای مثال همه گیر طاعون یا مرگ سیاه که در قرن ۱۴ میلادی رخ داد و آمار مرگ و میر آن تنها در اروپا تا ۲۰۰ میلیون نفر برآورد شده است، نتوانست مناسک فردی را جایگزین مناسک جمعی کند.
در ایران، در شرایط پسا کرونا شاید مناسک جمعی از رونق قبل برخوردار نباشد، ولی همچنان تداوم خواهد یافت
البته وضعیت در شهرهای بزرگ ایران به ویژه تهران شاید تا اندازه ای متفاوت باشد، زیرا پیش از کرونا نیز جمعیت مساجد روبه کاهش نهاده بود و گرایش به فردگرایی مذهبی رو به رشد بود. سیاست زدگی دیانت، تاثیری منفی بر مناسک جمعی داشت، از این رو تعطیلی مساجد و نمازجمعه ها چندان موجی را در جامعه ایجاد نکرد. گرچه ممکن است ناخرسندی و خرسندی گروه هایی را در شرایط قطبی شده فراهم آورده باشد. در مجموع پیش بینی می شود، در ایران، در شرایط پسا کرونا مناسک جمعی از رونق قبل برخوردار نباشند، ولی همچنان تداوم خواهند یافت.
*در دوران کرونا شاهد بودیم که مردم در بسیاری از کشورها روبه سوی خدا و معنویت بردند و دعا و مناجات و معنویت گرایی برای رفع بلا گسترش یافت. در جامعه ایران نیز طی نظرسنجی های به عمل آمده بعد معنویت و تضرع به درگاه باری تعالی در میان مردم بیشتر دیده شد و بنا به گفته های مخاطبان جایگاه دین و معنویت در زندگی آنها مهم تر شد. فکر می کنید دوران کرونا چه دستاوردهایی در زمینه دینداری و معنویت گرایی در آینده برای مردم خواهد داشت؟
همچنان که در قرآن کریم هم بارها بیان شده است، انسان ها معمولا در گرفتاری ها و بلایا رو به خدا می آورند و دست به دعا و مناجات و تضرع و ابتهال بر می دارند، از این رو رونق یافتن امور معنوی در چنین شرایطی طبیعی است. همچنان که این حالت پس از پایان یافتن گرفتاری ها و احساس آرامش به طور معمول از رونق می افتد. با وجود این کرونا از این نظر که بشریت را با این همه پیشرفت غافلگیر کرد و ناتوانی او را از مهار یک ویروس ناچیز آشکار کرد، می تواند در توجه انسان به معنویت تاثیر داشته باشد.
*اما در طول ایام کرونا شاهد نوعی خرافه گرایی هم بودیم چه از تربیون های غیررسمی و چه بعضا رسمی. برخی تجویز داروهای سنتی توسط مدعیان طب سنتی ارایه شد و برخی نیز متوسل به نقل های غیر مستند شدند. فکر می کنید این نوع دیدگاه ها و روش های غیر مستند و یا خرافه گرایی در آینده در قالب چه شکل و صورتی نمایان شود؟ دکان اهل غلو یا خرافه گرایان چه اندازه رونق یا روبه افول رود؟
کرونا مدعیان طب اسلامی و سنتی را آچمز کرد
کرونا مدعیان طب اسلامی و سنتی را نیز آچمز کرد و کسادی بازار و کاهش اعتبار و سیه رویی مدعیان آن را در پی داشت. در سال های اخیر بنا به دلایلی بازار این دو نوع طب داغ شده بود و افراد بسیاری از این راه نان می خوردند. هر چند در رویارویی با کرونا آنان با اعتماد به نفس کوشیدند از کار خود دفاع کنند، ولی تجویزهای آنان از چیزهایی همچون روغن بنفشه و ادرار شتر جز ریشخند و استهزاء در پی نداشت. پیش از این در یادداشتی به طور مفصل به نقد این رویکرد پرداخته ام.
بازار خرافه و خرافه گرایی از رونق نمی افتد
خرافه گرایی تنها در سایه رشد آگاهی توده ها ممکن است از رونق بیافتد
با وجود این بازار خرافه و خرافه گرایی به این آسانی و با این روی دادها از رونق نمی افتد. همچنان که اسپینوزا به درستی تحلیل کرده است، در دشواری ها و تنگناهای معیشتی و بیماری های مرگبار بازار خرافات داغ تر می شود. علی رهنما در کتاب خرافات به مثابه ایدئولوژی به خوبی این شرایط را بررسی کرده است. بی ثباتی، استبداد، ناامنی، عمرهای کوتاه، مرگ و میز زیاد، بی سوادی، نبود بهداشت، سطح پائین تکنولوژی، قحطی، سوء تغذیه، فقر، جنگ و خشونت زمینه ساز باورهای خرافی اند. خرافات در درجه نخست به این دلیل به وجود می آیند که انسان ها نمی توانند تمام رویدادها را به طور مشخصی کنترل کنند. این که بخت و اقبال همیشه با آنان همراه نیست و فراز و فرود خوشی وسلامتی شان از مدیریت آنان بیرون است. خرافات خوراک کسانی است که از آگاهی علمی نسبت به جهان برخوردار نیستند. حریفان نیرنگ باز رندانه از این وضعیت بهره می برند تا پیروان و طرفداران خود را تغذیه کنند. همگام به اپیدمی اینان کوشیدند کرونا را مصادره به مطلوب کنند و آن را گواهی بر ناتوانی علم و دانش بشری بگیرند. خرافه گرایی تنها در سایه رشد آگاهی توده ها ممکن است از رونق بیافتد.
*نسخه هایی که دین مبین اسلام و ائمه اطهار علیهم السلام در مواجه با بلایایی که ممکن است تا مدت زمانی خارج از اراده و کنترل انسان ها قرار گیرد چیست؟ کارکرد دعا و مناجات در شرایط بحران و اضطرار و بلا چیست؟
در بینش دینی اساسا دعا نوعی رابطه با خداوند است و شرط آن ایجاد معنویت و حالتی از آرامش و امید در انسان است. بی تردید در شرایطی که انسان با گرفتاری و بیماری سختی روبرو می شود ارتباط با منبعی غیبی و فراتر از انسان که همان خداوند است می تواند در ایجاد نوعی انرژی مثبت و تقویت روحیه او تاثیری قابل توجه داشته باشد. با وجود این، دعا هرگز به معنای چشم پوشی بر شیوه های علمی و درست حل یک مشکل و یا درمان یک بیماری نبوده است و در روایاتی که از پیامبر (ص) داریم بر این مساله تاکید شده است که برای درمان یک بیماری نباید صرفا به دعا امید بست. پیامبر اسلام (ص) نه تنها مسلمانان را به رعایت دستورات بهداشتی و نظافت فرامی خواند بلکه آن ها را به یافتن شیوه های درست درمان بیماری ها ترغیب و تشویق می کردند. انسان از راه دعا و مناجات به درگاه خداوند می تواند در یافتن راه درست برای حل مشکل بهره مند شود. بنابراین یکی از کارکردهای دعا می تواند بهره بردن از یاری و کمک خداوند برای حل مشکلات باشد. بنابراین کارکرد دعا در شرایط بحرانی و اضطرار علاوه بر ایجاد آرامش و امید بخشی بهره بردن از یاری خداوند و مدد گرفتن از قادر متعال برای یافتن راه درست حل آن مشکل خواهد بود.
در دوران پساکرونا آیا رویکردها و عرصه های جدیدی در دینداری خواهیم داشت؟ آیا مواجهه انسان ها با دین عمق، معنا، وسعت و رنگ و بوی جدیدی خواهد گرفت؟ آیا تحول شگرفی را باید منتظر باشیم؟
کرونا نه اولین و نه آخرین تجربه انسانی در برخورد با بیماری ها خواهد بود
کرونا زمینه را برای نوعی نگرش خردمندانه به دین فراهم کرده است
کرونا می تواند برخی نگاه های ایدئولوژیک به اسلام را که پیش از این ضعیف شده بود ضعیفتر کند
در ارتباط با تحول در رویکرد های دینی در شرایط پسا کرونا نخست باید یادآور بشوم که نباید در این موضوع اغراق و یا افراط کرد. کرونا نه اولین و نه آخرین تجربه انسانی در برخورد با بیماری ها خواهد بود، البته در گذشته از این نوع بیماری ها بود و بی تردید بر نگرش انسانها نسبت به جهان تاثیر گذاشته است. می توان برای مثال از بیماری طاعون نام برد که در قرن ۱۴ میلادی اتفاق افتاد و از دیدگاه برخی رنسانس تحت تاثیر همین بیماری در جهان غرب اتفاق افتاد، این وضعیت به شرایط ان دوران باز می گشت و کلیسا مدعی سلطه انحصاری در عرصه های علمی و اعتقادی بود و زمانی که با طاعون و یا مرگ سیاه روبرو شدند دست کلیسا خالی ماند ولی در این شرایط که علم یک وضعیت مستقلی از دین دارد طبیعتا آن وضعیت اتفاق نمی افتد چنانکه اشاره شد در کرونا برخی از نگرش های عامیانه و خرافی نسبت به دین تضعیف شد و از این نظر زمینه برای نوعی نگرش خردمندانه به دین فراهم آمده است. البته به نظر می رسد چندان نمی توان اغراق کرد و آن را جهشی بزرگ تفسیر کرد و انتظار جهشی چنان بزرگ داشت. در ایران کرونا می تواند برخی نگاه های ایدئولوژیک به اسلام را که پیش از این ضعیف شده بود ضعیفتر کند.
*نسبت دین و مدرنیته در دنیای پساکرونا با چه نسبتی خواهد بود؟
کرونا راه تعامل دین و تجدد و مدرنیته را هموار تر از گذشته خواهد کرد
دین و مدرنیته در بنیاد تعارضی با هم ندارند آنچه که در تعارض با مدرنیته قرار می گرفته نوعی فهم و برداشت سنتی از دین بود که نمی توانست پذیرای مفاهیم و ارزش هایی باشد که در مدرنیته پدیدار شده است. برای مثال ارزش هایی مثل آزادی و عقلگرایی و دموکراسی و حقوق بشر با برخی فهم های سنتی از دین چه بسا در تعارض قرار بگیرد ولی با فهمی عقلانی از دین و دیانت خردمدارانه ناسازگار نیست و یا دستکم چالش های ان بسیار کمتر خواهد بود. بر این اساس می توان ادعا کرد که اگر کرونا فهم عامیانه و خرافی از دین را در مجموع تضعیف کرده باشد و به دریافت خردمندانه از دین کمک کرده باشد راه تعامل دین و تجدد و مدرنیته را هموار تر از گذشته خواهد کرد.
