دکتر محمدرضا حسینی بهشتی، استاد دانشگاه تهران در شانزدهمین سلسله جلسات تفسیر دعای مکارم الاخلاق گفت: غیبت کردن و بدگویی دیگران از ویژگی هایی است که در احادیث و روایات ما به آن توجه بسیاری شده است به این دلیل که آثار غیبت نه تنها فردی نیست بلکه آثار اجتماعی فراوانی دارد و مانند خوره پیوندهای اجتماعی را از بین می برد، بسیاری از گناهان ما با توبه کردن به درگاه خداوند بخشیده می شوند اما چون این گناه آثار منفی اجتماعی فراوانی دارد و حق الناس است گناه ما بخشیده نمی شود مگر اینکه صاحب غیبت خودش ما را ببخشد.
به گزارش خبرنگار شفقنا، دکتر محمدرضا بهشتی با قرائت فراز «وَ أُخَالِفَ مَنِ اغْتَابَنِی إِلَی حُسْنِ الذِّکْرِ ، وَ أَنْ أَشْکُرَ الْحَسَنَهَ، وَ أُغْضِیَ عَنِ السَّیِّئَهِ» دعای مکارم الاخلاق توضیح داد: خدایا به من توفیق بده تا کسی که غیبت من را کرده است با حسن ذکر او پاسخ بدهم. غیبت یکی از خصوصیات اخلاقی است که ما تمرکز زیادی بر آن داریم، آیات و روایتی که در مورد این موضوع آمده، نشان دهنده اهمیت و تمرکز بر موضوع غیبت است.
او با بیان اینکه غیبت را از دو جنبه نگاه می کنم، گفت: ابتدا تاثیرات فردی این خصلت ها برفرد که فرد به لحاظ درونی پیدا می کند، بعد هم از منظر پیوندهای اجتماعی که بسیار مهم است و البته هر دو را باید باهم مدنظر قرار داد و نگاه متعادلی داشت.
بهشتی با اشاره به آیه ۱۲ سوره حجرات عنوان کرد: «وَ لا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخیهِ مَیْتاً فَکَرِهْتُمُوهُ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحیمٌ» برخی از شما از برخی دیگر غیبت نکند آیا یکی از شما دوست دارد گوشت برادر مرده خود را بخورد؟ تقوای خدا را پیشه کنید. اصل مساله غیبت در این آیه وجود دارد و نمی توان آن را انکار کرد؛ بنابراین هم هشدار می دهد و می گوید که اگر توبه کنید خدا می پذیرد. پس در این آیه دو وجهه از خصلت های خداوند باهم بیان می شود.
او ادامه داد: اگر موضوعی در فردی نباشد و آن را به او نسبت بدهیم به او بهتان زدیم که بدتر از غیبت است در افت و خیزهای مشکلات گاهی آدم از مسایل پایه ای دور می افتد. هرگز نباید در عرصه های سیاسی و اجتماعی برای رقیب خودمان بهتان را جایز بدانیم.
عنوان کردن ویژگی های شخصیتی و ظاهری افراد غیبت به حساب می آید
بهشتی با بیان اینکه در چه مواردی از افراد غیبت می کنیم اضافه کرد: ساده ترین آن لفظ هایی است که افراد به لحاظ ظاهری دارند و دیگران آنها را با آن صدا می کنند یا ممکن است به لحاظ ظاهر نباشد اما فرد خلقیات و خصوصیاتی دارند، که دیگران غیبت می کنند و این موارد حداقل غیبت است. یا کاستی هایی در باورها داشته باشد. حتی سکوت کردن یا ایما و اشاره نیز جزیی از غیبت به حساب می آید؛ حضرت محمد(ص) غیبت را از زنا بدتر می داند.
او باتوجه به حدیثی از پیامبر(ص) در مورد زشتی غیبت و زنا اظهار کرد: «اَلغِیبَهُ اَشَدُّ مِنَ الزِّنا» آسیب اجتماعی زنا در حد محدودتر است اما غیبت مانند موریانه درون و بیرون افراد را می خورد که سبب گسسته شدن پیوندهای اجتماعی می شود. ممکن است فردی که زنا می کند، توبه کند و خداوند نیز توبه او را بپذیرد اما غیبت را خدا نمی تواند ببخشد بلکه فرد باید از گناه او درگذرد، چون حق الناس است.
این استاد دانشگاه درباره زشتی های غیبت تصریح کرد: با غیبت بدی و زشت کاری در جامعه عادی می شود و رواج پیدا می کند. در آیه ۱۹ سوره نور «إِنَّ الَّذِینَ یحُبُّونَ أَن تَشِیعَ الْفَاحِشَهُ فىِ الَّذِینَ ءَامَنُواْ لهَمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ فىِ الدُّنْیَا وَ الاَخِرَهِ» کسانی که دوست دارند بدی و زشتی در میان کسانی که مومن هستند شیوع پیدا کند، برای آنها عذاب علیم در دنیا و آخرت است؛ چون غیبت شیوع فاحشه است و زمینه را برای عادی شدن آن فراهم می شود. یکی از عواملی که جامعه را به سمت انحطاط می کشد زبان ولنگار است. حتی تاکید شده ما نباید اگر خودمان موضوعی را دیده یا شنیده باشیم، آن را بازگو کنیم.
بهشتی باتوجه به علت های قبح غیبت افزود: نه تنها خود غیبت بد است بلکه در پی آن زشتی های دیگر نیز سرایت می کند. اگر کسی در تبار خودش سلامت بوده باشد او رو به خوردن گوشت دیگران نمی آورد، این سرشت، سرشت درنده خویی است. برای مثال تولد یک فرد جنبه های متفاوت بیولوژیکی، زیستی دارد. وقتی گفته می شود “وُلِدَ مِن حلال” بسیار قابل تامل است.
او غیبت را از عوامل حبط اعمال نیک دانست و گفت: غیبت علاوه بر اینکه موجب تسری عمل زشت می شود از طرف دیگر هم کارهای خوب فردی و اجتماعی افراد را از بین می برد. پیامبر(ص) در جایی می گویند: کسی که غیبت مسلمان دیگری را می کند تا ۴۰ روز نه نماز او و نه روزه او مورد قبول واقع نمی شود، مگر اینکه صاحب غیبت او را ببخشد. می بینیم که نماز و روزه سبب پرورش افراد می شود اما غیبت تمام اعمال ما را از بین می برد.
بهشتی در خصوص حدیثی از پیامبر(ص) که از امام صادق(ع) نقل شده است، تصریح کرد: «یا مَعْشَرَ مَنْ أَسْلَمَ بِلِسَانِهِ وَ لَمْ یسْلِمْ بِقَلْبِهِ لَا تَتَبَّعُوا عَثَرَاتِ الْمُسْلِمِینَ فَإِنَّهُ مَنْ تَتَبَّعَ عَثَرَاتِ» چقدر فراوان کسانی که اسلام آورده اند اما به زبان و ایمان در قلب آنها نفوذ نکرده است، بدگویی مسلمانان را نکنید و آنچه از نهان کردنی های آنهاست جستجو و کنجکاوی نکنید، کسی دنبال کند نهان های آشکار نشده دیگران را خداوند او را رسوا می کند ولو اگر در خانه خود پنهان شده باشد.
اثرات کسانی که غیبت دیگران را می شنوند
او درخصوص گوش فرا دادن به غیبت با بیان حدیثی توضیح داد: گوش فرا دادن به غیبت نیز حرام است. “وای برکسانی که مستمع غیبت هستند چون یکی از طرفین غیبت هستند. کسی که در مجلسی نشسته باشد و غیبتی در آنجا صورت می گیرد اگر فرد آن را دفع کند، خداوند نیز هزار در بدی و شر را در دنیا و آخرت به روی او می بندد؛ اگر بتواند غیبت را دفع کند و این کار را انجام ندهد بار کسی که غیبت می کند ۷۰ مرتبه بر گردن او است”. چون ما می توانیم جلوی تسری آن را بگیریم بنابراین نباید مجال برای غیبت کردن بدهیم، پس می بینیم کسی که به غیبت نیز گوش می دهد بار سنگین تری دارد.
این استاد دانشگاه درباره وصیت حضرت محمد(ص) به امام علی(ع) بیان کرد: زمانی یاری دیگران برای ما ضروری است اما به ما یاری نخواهد رسید چون در زمانی که می توانستیم از یک عمل زشت جلوگیری کنیم و اینکار را انجام ندادیم بنابراین سبب مانع یاری رساندن دیگران به ما می شود.
بهشتی در خصوص توبه کردن برای گناه غیبت تاکید کرد: غیبت کننده اگر هم حسنات زیادی داشته باشد او را معلق نگه می دارند، حتی اگر او توبه کرده باشد چون با توبه گناه ما بخشیده می شود اما در یک پرانتزی قرار می گیرد. توبه همه آسیب ها به وضعیت قبل برنمی گرداند بنابراین آثار اجتماعی این عمل را تا چه اندازه می توانیم از بین ببریم؟ آثار منفی این عمل از بین نمی رود.
او درباره عذاب قبر عنوان کرد: وقتی می گویند عذاب قبر منظور گودال قبر نیست، منظور یک دوره ای از حیات ما است که قبر می شود و تنها این گودال نیست. غیبت مایه عذاب قبر است. پیامبر(ص) در حدیثی می گویند: سه چیز است که سبب تنگی در زندگی پس از مرگ می شود، یکی از این عوامل سخن چنینی، غیبت و سخن کذب گفتن است. به نوعی عذاب وجدان بر ما مستولی می شود که آیا این نتیجه ارزش آن را داشت.
ریشه ها و خاستگاه های غیبت
بهشتی با اشاره به حدیثی از امام صادق(ع) درباره غیبت توضیح داد: ریشه ها و انگیزه های غیبت نکات جالب توجهی دارد. غیبت ده ریشه دارد. یکی از خاستگاه های غیبت «انتقام جویی» است، برای اینکه جلب همراهی دیگران شود درمورد شخصی بدگویی می کنیم یا برای جلب مساعدت دیگران شروع به غیبت کردن می کنیم. به نوعی زمینه های فکری و روانشناسی را مورد توجه قرار می دهد. کسی به کار زشتی متهم شده است و برای رفع اتهام از خودش دیگران را نیز «متهم» می کند یا به نوعی برای رفع تهمت از خود شروع به غیبت از دیگران کنیم. همه ما به نوعی درگیر این اتفاق می شویم.
او ادامه داد: ممکن است از طریق غیبتی «تاییدی برای حرف» های خودمان بیاوریم تا موجب تبرئه ما شود. حتی اگر در مقابل غیبت کردن افراد ما سکوت می کنیم. از دیگر خاستگاه های غیبت «سوظن و بدگمانی» است؛ این بدگمانی ها به شدت پیوندهای اجتماعی را آسیب می زند و برای خود افراد هم سبب آزار خواهد شد.
بهشتی با توجه به حدیث امام صادق(ع) دیگر خاستگاه های غیبت را برشمرد و گفت: از دیگر خاستگاه های غیبت، «حسد» است هیچ وقت نباید فکر کنیم با تحقیر کردن دیگران خودمان بزرگ می شویم. «مزاح و تمسخر» دیگران که با غیبت آمیخته شود و نباید حریم اشخاص در جمع شکسته شود.
این استاد دانشگاه تهران تعجب را از ریشه های غیبت دانست و افزود: بزرگی موضوعی که نقل شده است و ما را به «تحیر» وا می دارد. غیبت گاهی در اثر «خود کم بینی» هم ایجاد می شود یا خودآرایی و زینت خود با غیبت کردن؛ این ده منشا از غیبت بود که هریک از آنها جای تامل بسیاری دارد. به جای اینکه مخلوق به ذهنمان بیاید، خداوند را یاد کنیم، باید ذکر خداوند را با دل و جان بگوییم.
