استاد فلسفه دانشگاه تهران با قیاس کبر و تواضع گفت: کبر و تواضع دو نقطه مقابل هم هستند. در نظر ائمه معصومین (ع) تکبر و کبر ورزیدن بسیار مذموم شمرده شده است اما همان طوری تواضع داشتن یک فضلیت به حساب می آید نباید انسان ها عزت و کرامت خود را در مقابل انسانی دیگر از بین ببرد به این دلیل که در هیچ یک از آموزه های دینی ما پیامبران و امامان (ع) با زبان تحقیر با انسان های دیگر برخورد نکردند.
دکتر محمدرضا بهشتی در جلسه پنجم از سلسله نشست های شرح دعای “مکارم الاخلاق” با قرائت فراز دیگری از این دعا «وَعَبِّدْنى لَکَ، وَلاتُفْسِدْ عِبادَتى بِالْعُجْبِ، وَاَجْرِ لِلنّاسِ عَلى یَدِىَ الْخَیْرَ، وَلاتَمْحَقْهُ بِالْمَنِّ» به توصیف عزت و کبر پرداخت و اظهار کرد: عزت و کبر بسیار به هم نزدیک هستند طوری که عزت یک فضلیت به حساب می آید اما کبر و خودپسندی یک مشکل اخلاقی به شمار می رود. فاصله عزت و کبر به قدری نزدیک است که حتی این دو اشتباه گرفته می شود. بنابراین حفظ عزت انسان از باب انسان بودن جز تکالیف ما است. البته حفظ عزت خودمان هم واجب است از این جهت که ایمان داریم و انسان هستیم. ارزش فضیلت دقیقا به همین دلیل است که فاصله بسیار نزدیکی با رذیلت ها دارند.
او ادامه داد: در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که خداوند به مومنان همه امورشان را تفویض کرده اما این اختیار را به آنها نداده است که خودش را خوار کنند و باید عزت خود را حفظ کند. بنابراین حفظ کردن فضیلت ها هم بسیار دشوار است و باید برای حفظ این فضیلت ها تلاش بسیاری کرد گاهی ممکن است با یک تصمیم نادرست تمام فضیلت اخلاقی ما به رذیلت تبدیل شود.
بهشتی درباره تعلق خاطر انسان به چیزی توضیح داد: باید بدانیم که اگر هر نوع تعلقی پیدا کنیم تحت یک نوع اقتدار و قدرتی قرار گرفتیم که آن می تواند سبب پذیرفتن ذلت ها و کوتاه آمدن هایی شود.
او با اشاره به روایتی از امام صادق(ع) در مورد کبر بیان کرد: دو مورد از بزرگترین کبرها به حساب نیاوردن دیگران است و بعد هم تجاهل کردن و نادیده گرفتن حسن دیگران است؛ کبر اگر در انسان وجود داشته باشد، مذموم است. کبر تنها زیبنده یک موجود که آن هم خداوند است. خود را بزرگ دیدن و بزرگ شمردن تنها در جایی که یک بزرگی مطلقی وجود دارد معنا می شود اگر از این بزرگی پایین آمدیم کبر دیگر معنا پیدا نمی کند.
آیا تکبری وجود دارد که مذموم نباشد؟
این استاد فلسفه دانشگاه تهران درباره در حکمت ۲۱۰ نهج البلاغه امام علی (ع) اظهار کرد: امام علی(ع) در این حکمت تکبر بر آدم متکبر را دقیقا تواضع می داند بنابراین در اینجا نباید خود را کوچک کنیم و البته بزرگ نمایی کنیم ایرادی ندارد. پیامبر(ص) نیز تکبر در مقابل متکبر را مانند عبادت می داند به ویژه اگر این فرد متکبر حاکم یک جامعه ای باشد. گذشته از این حفظ عزت واجب است اما در این مورد اگر بزرگنمایی هم کنیم، ایرادی ندارد.
راه های علاج تکبر
بهشتی راه هایی برای از بین بردن تکبر در افراد بیان کرد و گفت: از رسول اکرم(ص) روایت وجود دارد که یکی از راه ها برای از بین بردن تکبر، سلام و پیش دستی در سلام کردن است در سلام است.
او از راه های دیگری برای دوری از تکبر نام برد و تصریح کرد: انسان اگر خودشناسی داشته باشد جایی برای تکبر ورزیدن باقی نمی ماند، پرهیز از صدر نشینی در مجالس و خودستایی، پرهیز از جدل و مجادله کردن، نماندن در مجلسی که از انسان بسیار تعریف کنند، خاطره مرگ و قیامت را در ذهن خود نگه داشتن و پرهیز از توجه زیاد به خود چند عاملی است که انسان را از تکبر ورزیدن نسبت به دیگران دور می کند.
بهشتی افزود: حضرت علی(ع) در حدیثی می گوید، از انسان متکبر بسیار تعجب می کنم که تا دیروز نطفه ای بوده و در آخر هم مرداری خواهد شد و در میانه راه هم حامل مدفوع است؛ اگر بخواهیم درست فکر کنیم جایی برای کبر و تکبر ورزیدن باقی نمی ماند. او بیان کردن: بهتر است برای دوری از تکبر، کارهای شخصی را خودمان انجام دهیم همان طوری که حضرت امیر(ع) کارهای روزانه زندگی خودشان را انجام می دادند.
بهشتی درباره عبادت و دوری از کبر تصریح کرد: عبادت و نماز خواندن هم یکی از راه های کم کردن کبر است البته وای بر عبادتی که کبر بیاورد.
این استاد دانشگاه با بیان روایتی از حضرت موسی اظهار کرد: خداوند به حضرت موسی می گوید برو و با کسی که از تو فرو تر و پایین تر است برگرد؛ زمانی که حضرت موسی(ع) برگشت گفت، دیدم که نمی توانم کسی را از خودم فروتر پیدا کنم بنابراین خودم تنها برگشتم. خداوند هم در جواب حضرت موسی(ع) می گوید، اگر با فردی باز می گشتی رسالت را از تو می گرفتم و مشخص می شد که شایستگی رسالت را نداشتی.
او در خصوص تواضع توضیح داد: در مقابل کبر هم تواضع قرار می گیرد و باید هوشمند باشیم تا به بهانه تواضع، خود را تحقیر و ذلیل نکنیم؛ حتی نسبت به انسان های بلند مرتبه مانند پیامبر(ص) و ائمه(ع) نباید انسان خود را تحقیر کند به این دلیل که ائمه معصومین (ع) برای حفظ عزت و کرامت انسان ها تلاش بسیاری داشتند. در هیچ یک از آموزه های دینی ما پیامبران و امامان (ع) با زبان تحقیر با انسان های دیگر برخورد نکردند.
