محمدعلی کوشا
یکی از شاخههای علوم قرآنی «کتابت و رسم‌الخطّ قرآن کریم» است. اصولاً عنوان «علوم قرآنی» اصطلاح ویژۀ مربوط به مباحثِ مقدّماتی شناخت همهجانبۀ قرآن کریم و شئون گوناگون آن است. در علوم قرآنی مباحثی چون «وحی»، «نزول قرآن»، «مدت نزول»، «اسباب نزول»، «جمع و گردآوری قرآن»، «کاتبان وحی»، «مصحفسازی»، «قرائات گوناگون»، «منشأ قرائات مختلف»، «عدم تحریف قرآن»، «حجیّت قرآن»، «نسخ»، «عام و خاص»، «مطلق و مقیّد»، «محکمات و متشابهات»، «تأویل قرآن»، «اعجاز قرآن»، «ترتیب سورهها و آیات»، «کتابت قرآن و تاریخ آن» و... طرح و مورد بررسی و تحلیل واقع میشود.
هر یک از عناوین و موضوعات فوق، شاخهای از علوم قرآنی را تشکیل میدهد؛ از این رو مجموع آنها را به صیغۀ جمع یعنی «علوم قرآنی» یاد میکنند. بنابراین، اهمیت علوم قرآنی را میتوان از عناوین و موضوعات آن به خوبی درک کرد و نقش آن را در شناخت قرآن کریم مورد توجّه و دقّت قرار داد. در بارۀ علوم قرآنی از قرن دوم تاکنون کتابهای فراوانی نوشته شده است به گونهای که گردآوری نام آنها در یک مجموعه، خود کتابی بزرگ را تشکیل میدهد.
مهمّ‌ترین آثار علوم قرآنی
در میان آثار فراوان علوم قرآنی، دوازده اثر زیر از اهمیّت بیشتری برخوردارند:
۱. البرهان فی علوم القرآن اثرِ ماندگار محمّد بن عبدالله زرکشی (متوفای ۷۹۴ق) که جامعترین کتاب علوم قرآنی در عصر خود به‌شمار می‌رود. این کتاب ۴۷ موضوع از مباحث علوم قرآنی را به نگارش درآورده است.
۲. الاتقان فی علوم القرآن اثرِ جلال‌الدین سیوطی (متوفای ۹۱۱ ق) کتابی نفیس و مبسوط در علوم قرآنی است که در نوع خود شاهکار قرآنی آن عصر محسوب میشود. در این کتاب ۸۰ نوع از انواع علوم قرآنی با عناوین گوناگون مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
۳. مناهل العرفان فی علوم القرآن اثر محمّد عبدالعظیم زُرقانی (متوفّای۱۳۶۷ق). این کتاب در علوم قرآنی هنوز هم در شماری از دانشگاهها از جمله مصر به عنوان کتاب درسی مورد توجّه فراوان است. شیخ محمّد عبدالعظیم زُرقانی از اهالی جعفریه، واقع در استان غربی مصر و منتسَب به زُرقان (به ضم زاء) یکی از شهرهای تابع استان مُنوفِیۀ مصر است.
مناهل العرفان مشهورترین اثر جامع در علوم قرآنی مربوط به قرن چهاردهم است که مورد توجه فراوان اهالی علوم قرآن از زمان نگارش آن تا کنون بوده است.
۴. مقدمه تفسیر آلاء الرّحمان شیخ محمدجواد بلاغی که جداگانه هم با عنوان الوجیز فی معرفة الکتاب العزیز چاپ شده، از جمله آثار قلیل الحجم و کثیر المعنی در علوم قرآنی محسوب میشود که بسیار مفید و حائز اهمیّت است.
۵. تاریخ القرآن اثر ابوعبدالله زنجانی، کتابی کم حجم و پر محتوا در علوم قرآنی و مربوط به قرن چهاردهم هجری قمری که علاوه بر ایران در کشورهای عربزبان مورد استقبال و توجّه خاص قرار گرفته است؛ به گونهای که احمد امین مصری بر نسخۀ چاپ مصر آن مقدّمهای نوشته و از مؤلفش تجلیل نموده و اثر او را ستوده است. همین اثر در سوریه نیز به چاپ رسیده و محمد عبدالرحیم نیز در دمشق آن را تصحیح و تحقیق نموده و نمایهای نیز برای آن نگاشته است. این اثر ارجمند و نفیس با عنوان تاریخ قرآن با مقدمه واعظ چرندابی، به قلم ابوالقاسم سحاب به فارسی ترجمه شده و در سال ۱۳۴۱ شمسی به چاپ رسیده است.
ابوعبدالله زنجانی، دانشمندی فقیه، مفسّر و قرآنپژوه بوده که در سال ۱۳۰۹ قمری متولّد و در سال ۱۳۶۰ قمری درگذشته است. او در سال ۱۳۴۷ قمری عضو فرهنگستان دمشق شده و مدّتی هم در دانشکدۀ معقول و منقول تهران به تدریس پرداخته است. از آثار ایشان «رسالهای مختصر در دعوت مسلمانان به اتّحاد و استقلال»، «اصول القرآن الاجتماعیه»، «الاسلام و الاروبیون»، «الفیلسوف الکبیر صدرالدین شیرازی»، «اندرز ارسطو به اسکندر» و از همه مشهورتر کتاب «تاریخ القرآن» اوست.
۶. تاریخ قرآن اثرِ دکتر محمود رامیار از دیگر آثار بس ارجمند در حیطۀ قرآنپژوهی و علوم قرآنی است که نخست در سال ۱۳۴۶ شمسی انتشار یافته و پس از تجدیدنظر و تکمیل آن، بارها از سوی انتشارات امیرکبیر تجدید چاپ شده است. در این اثر، موضوعات زیر مورد بحث قرار گرفته است: «نامهای قرآن»، «آغاز وحی»، «چگونگی وحی»، «در مدار وحی»، «نزول قرآن»، «تألیف قرآن در زمان رسول خدا(ص)»، «جمع قرآن پس از آن حضرت»، «خطّ قرآن»، «اعجام و نقطهگذاری»، «آیهها و سورهها»، «مکّی و مدنی بودن»، «سبب نزول» و «ترجمۀ قرآن».
محمود رامیار در سال ۱۳۰۱ شمسی در مشهد دیده به جهان گشود و در سال ۱۳۶۳ شمسی نیز چشم از جهان فروبست. اثر پرارج و اعتبار او یکی از آثار قابل توجّه در حیطۀ علوم قرآنی است.
۷. تاریخ قرآن کریم از دکتر سیّد محمّدباقر حجّتی کتابی دیگر در مباحث علوم قرآنی است که از سوی دفتر نشر فرهنگ اسلامی در تهران بارها به چاپ رسیده و مؤلّفِ این اثر در ۱۸ موضوع علوم قرآنی به تحقیق پرداخته و اثری پر بار و مفید عرضه نموده است.
۸. تاریخ جمع قرآن کریم از دکتر سیّد محمّدرضا جلالی نائینی (۱۲۹۵ ـ ۱۳۸۹ش) که در سال ۱۳۸۴ شمسی از سوی انتشارات سخن در تهران چاپ و منتشر شده و چاپ سوم آن نیز در سال ۱۳۹۰ شمسی انتشار یافته است امّا پیش از چاپ در دانشکده ادبیات و زبانهای خارجی از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۶۵ شمسی به عنوان متن درسی تدریس میشده است.
این کتاب در ۲۱ فصل تدوین گردیده و موضوعات مهمّی از قبیل: «نامهای قرآن»، «کیفیّت جمع قرآن»، «ترتیب سورهها»، «معنای وحی»، «حروف مقطّعه»، «عدم تحریف قرآن»، «قِدَم یا حدوث قرآن»، «کیفیّت نزول»، «ناسخ و منسوخ»، «علم تفسیر»، «علم قرائت»، «وجوه و نظائر»، «خط در مکه و مدینه»، «جمعآورندگان قرآن»، «نُسَخ خطّی و چاپی قرآن»، «تاریخ نزول قرآن»، و «هجرت پیامبر و صفات آن حضرت(ص)» مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
۹. قرآنشناسی بر اساس منابع اهل سنت کتابی دیگر در موضوع علوم قرآنی است که توسّط ملاعبدالله احمدیان از علمای اهل سنّت مهاباد نوشته شده و از سوی نشر احسان در تهران چندین بار از جمله در سال ۱۳۸۴ شمسی تجدید چاپ شده است.
در این اثر، عناوینِ زیر مورد بحث قرار گرفته است: «کیفیّت و کمیّت نزول آیهها»، «ضبط و ثبت قرآن در سینهها و نوشتافزارها»، «قرائت و قاریان»، «تأویل و تفسیر آیههای قرآن»، «اعجاز قرآن»، «اسباب نزول و محکمات و متشابهات»، «حروف مقطعه»، «اعراب کلمات و نقطهگذاری»، «ناسخ و منسوخ»، «اوصاف ادبی و اصولی آیههای قرآن» و «تعلّم و تلاوت قرآن». این کتاب، در ۴۲۹ صفحه مجموعًا اثری مفید و خواندنی است.
۱۰. البیان فی تفسیر القرآن از آیت‌الله سیدابوالقاسم خویی از جمله آثار اجتهادی کمنظیر و محققانه‌ای که شایستۀ تدریس در حوزه و دانشگاه است. در این کتاب موضوعات زیر بحث شده است: «فضیلت قرآن»، «اعجاز قرآن»، «پندارهای غلط پیرامون قرآن»، «پیرامون دیگر معجزات»، «بررسی احوال قاریان قرآن»، «نگاهی به قرائتهای هفتگانه»، «آیا قرآن بر هفت حرف نازل شده است؟»، «مصونیت قرآن از تحریف»، «نگرشی بر جمعآوری قرآن»، «حجیت ظواهر قرآن»، «مسئلۀ بدا در آفرینش»، «اصول و قواعد کلّی در تفسیر قرآن»، «حدوث و قِدَم در قرآن»، «تفسیر سورۀ حمد»، «پیرامون بَسْمَلَه در قرآن»، «پیرامون آیۀ اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقيمَ».
این اثر نفیس و ماندگار به فارسی نیز ترجمه شده است. نخست توسّط محمّد صادق نجمی و هاشمزاده هریسی در سال ۱۳۵۴ شمسی در چاپخانه مهر استوار قم و سپس توسط سید جعفر حسینی از سوی نشر دار الثقلین در سال ۱۳۸۴ شمسی در قم چاپ و منتشر شده است.
۱۱. التّمهید فی علوم القرآن از مرحوم آیت‌الله شیخ محمدهادی معرفت که دقیقترین و جامعترین اثر شیعی درباره علوم قرآنی به شمار می‌رود، این کتاب پر ارج و اعتبار در مجموعهای مرتّب و شکیل با نام الموسوعة القرآنیّة نیز چاپ و منتشر شده و به صورت گویا و کامل به موضوعات زیر پرداخته است:
«وحی»، «نزول قرآن»، «اسباب نزول»، «جمع و تألیف قرآن»، «ناسخ و منسوخ»، «محکم و متشابه»، «اعجاز قرآن»، «ردّ شبهات»، «حقیقت تفسیر»، «مصونیت قرآن از تحریف»، «تفسیر و مفسّران» و ... .
دو تلخیص کوتاه از اثر مذکور به فارسی نیز چاپ و انتشار یافته است:
الف. تاریخ قرآن که از سوی سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها جمعًا در ۲۱۶ صفحه در سال ۱۳۷۵ شمسی چاپ و منتشر شده است. این کتاب برای دانشجویان رشتۀ الهیات شاخه علوم قرآن و حدیث در مقطع کارشناسی تدوین گردیده است.
ب. علوم قرآنی که از سوی مؤسّسۀ فرهنگی انتشاراتی التمهید با سفارش شورای مدیریت حوزۀ علمیّه قم به عنوان متن درسی در سال ۱۳۷۸ شمسی چاپ و انتشار یافته است.
۱۲. رسم المصحف اثری تحقیقی از غانم قدّوری الحمد از اساتید دانشگاه بغداد که در نوع خود اثری جامع و فنّی به شمار می‌رود. این کتاب در شش فصل تدوین یافته و در موضوعات: «ریشه کتابت عربی»، «تاریخ نگارش و جمعآوری قرآن»، «منابع رسم عثمانی»، «رسم‌الخط عثمانی»، «تکمیل رسم الخطّ عثمانی» و «رابطۀ خواندن با رسم‌الخطّ» را به صورت مبسوط بحث و بررسی نموده است. این کتاب توسط استاد یعقوب جعفری، ترجمه و در سال ۱۳۷۶ شمسی از سوی انتشارات اسوه با عنوان رسم‌الخطّ مصحف انتشار یافته است.
ادامه دارد
یکی از شاخههای علوم قرآنی «کتابت و رسم‌الخطّ قرآن کریم» است. اصولاً عنوان «علوم قرآنی» اصطلاح ویژۀ مربوط به مباحثِ مقدّماتی شناخت همهجانبۀ قرآن کریم و شئون گوناگون آن است. در علوم قرآنی مباحثی چون «وحی»، «نزول قرآن»، «مدت نزول»، «اسباب نزول»، «جمع و گردآوری قرآن»، «کاتبان وحی»، «مصحفسازی»، «قرائات گوناگون»، «منشأ قرائات مختلف»، «عدم تحریف قرآن»، «حجیّت قرآن»، «نسخ»، «عام و خاص»، «مطلق و مقیّد»، «محکمات و متشابهات»، «تأویل قرآن»، «اعجاز قرآن»، «ترتیب سورهها و آیات»، «کتابت قرآن و تاریخ آن» و... طرح و مورد بررسی و تحلیل واقع میشود.
هر یک از عناوین و موضوعات فوق، شاخهای از علوم قرآنی را تشکیل میدهد؛ از این رو مجموع آنها را به صیغۀ جمع یعنی «علوم قرآنی» یاد میکنند. بنابراین، اهمیت علوم قرآنی را میتوان از عناوین و موضوعات آن به خوبی درک کرد و نقش آن را در شناخت قرآن کریم مورد توجّه و دقّت قرار داد. در بارۀ علوم قرآنی از قرن دوم تاکنون کتابهای فراوانی نوشته شده است به گونهای که گردآوری نام آنها در یک مجموعه، خود کتابی بزرگ را تشکیل میدهد.
مهمّ‌ترین آثار علوم قرآنی
در میان آثار فراوان علوم قرآنی، دوازده اثر زیر از اهمیّت بیشتری برخوردارند:
۱. البرهان فی علوم القرآن اثرِ ماندگار محمّد بن عبدالله زرکشی (متوفای ۷۹۴ق) که جامعترین کتاب علوم قرآنی در عصر خود به‌شمار می‌رود. این کتاب ۴۷ موضوع از مباحث علوم قرآنی را به نگارش درآورده است.
۲. الاتقان فی علوم القرآن اثرِ جلال‌الدین سیوطی (متوفای ۹۱۱ ق) کتابی نفیس و مبسوط در علوم قرآنی است که در نوع خود شاهکار قرآنی آن عصر محسوب میشود. در این کتاب ۸۰ نوع از انواع علوم قرآنی با عناوین گوناگون مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
۳. مناهل العرفان فی علوم القرآن اثر محمّد عبدالعظیم زُرقانی (متوفّای۱۳۶۷ق). این کتاب در علوم قرآنی هنوز هم در شماری از دانشگاهها از جمله مصر به عنوان کتاب درسی مورد توجّه فراوان است. شیخ محمّد عبدالعظیم زُرقانی از اهالی جعفریه، واقع در استان غربی مصر و منتسَب به زُرقان (به ضم زاء) یکی از شهرهای تابع استان مُنوفِیۀ مصر است.
مناهل العرفان مشهورترین اثر جامع در علوم قرآنی مربوط به قرن چهاردهم است که مورد توجه فراوان اهالی علوم قرآن از زمان نگارش آن تا کنون بوده است.
۴. مقدمه تفسیر آلاء الرّحمان شیخ محمدجواد بلاغی که جداگانه هم با عنوان الوجیز فی معرفة الکتاب العزیز چاپ شده، از جمله آثار قلیل الحجم و کثیر المعنی در علوم قرآنی محسوب میشود که بسیار مفید و حائز اهمیّت است.
۵. تاریخ القرآن اثر ابوعبدالله زنجانی، کتابی کم حجم و پر محتوا در علوم قرآنی و مربوط به قرن چهاردهم هجری قمری که علاوه بر ایران در کشورهای عربزبان مورد استقبال و توجّه خاص قرار گرفته است؛ به گونهای که احمد امین مصری بر نسخۀ چاپ مصر آن مقدّمهای نوشته و از مؤلفش تجلیل نموده و اثر او را ستوده است. همین اثر در سوریه نیز به چاپ رسیده و محمد عبدالرحیم نیز در دمشق آن را تصحیح و تحقیق نموده و نمایهای نیز برای آن نگاشته است. این اثر ارجمند و نفیس با عنوان تاریخ قرآن با مقدمه واعظ چرندابی، به قلم ابوالقاسم سحاب به فارسی ترجمه شده و در سال ۱۳۴۱ شمسی به چاپ رسیده است.
ابوعبدالله زنجانی، دانشمندی فقیه، مفسّر و قرآنپژوه بوده که در سال ۱۳۰۹ قمری متولّد و در سال ۱۳۶۰ قمری درگذشته است. او در سال ۱۳۴۷ قمری عضو فرهنگستان دمشق شده و مدّتی هم در دانشکدۀ معقول و منقول تهران به تدریس پرداخته است. از آثار ایشان «رسالهای مختصر در دعوت مسلمانان به اتّحاد و استقلال»، «اصول القرآن الاجتماعیه»، «الاسلام و الاروبیون»، «الفیلسوف الکبیر صدرالدین شیرازی»، «اندرز ارسطو به اسکندر» و از همه مشهورتر کتاب «تاریخ القرآن» اوست.
۶. تاریخ قرآن اثرِ دکتر محمود رامیار از دیگر آثار بس ارجمند در حیطۀ قرآنپژوهی و علوم قرآنی است که نخست در سال ۱۳۴۶ شمسی انتشار یافته و پس از تجدیدنظر و تکمیل آن، بارها از سوی انتشارات امیرکبیر تجدید چاپ شده است. در این اثر، موضوعات زیر مورد بحث قرار گرفته است: «نامهای قرآن»، «آغاز وحی»، «چگونگی وحی»، «در مدار وحی»، «نزول قرآن»، «تألیف قرآن در زمان رسول خدا(ص)»، «جمع قرآن پس از آن حضرت»، «خطّ قرآن»، «اعجام و نقطهگذاری»، «آیهها و سورهها»، «مکّی و مدنی بودن»، «سبب نزول» و «ترجمۀ قرآن».
محمود رامیار در سال ۱۳۰۱ شمسی در مشهد دیده به جهان گشود و در سال ۱۳۶۳ شمسی نیز چشم از جهان فروبست. اثر پرارج و اعتبار او یکی از آثار قابل توجّه در حیطۀ علوم قرآنی است.
۷. تاریخ قرآن کریم از دکتر سیّد محمّدباقر حجّتی کتابی دیگر در مباحث علوم قرآنی است که از سوی دفتر نشر فرهنگ اسلامی در تهران بارها به چاپ رسیده و مؤلّفِ این اثر در ۱۸ موضوع علوم قرآنی به تحقیق پرداخته و اثری پر بار و مفید عرضه نموده است.
۸. تاریخ جمع قرآن کریم از دکتر سیّد محمّدرضا جلالی نائینی (۱۲۹۵ ـ ۱۳۸۹ش) که در سال ۱۳۸۴ شمسی از سوی انتشارات سخن در تهران چاپ و منتشر شده و چاپ سوم آن نیز در سال ۱۳۹۰ شمسی انتشار یافته است امّا پیش از چاپ در دانشکده ادبیات و زبانهای خارجی از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۶۵ شمسی به عنوان متن درسی تدریس میشده است.
این کتاب در ۲۱ فصل تدوین گردیده و موضوعات مهمّی از قبیل: «نامهای قرآن»، «کیفیّت جمع قرآن»، «ترتیب سورهها»، «معنای وحی»، «حروف مقطّعه»، «عدم تحریف قرآن»، «قِدَم یا حدوث قرآن»، «کیفیّت نزول»، «ناسخ و منسوخ»، «علم تفسیر»، «علم قرائت»، «وجوه و نظائر»، «خط در مکه و مدینه»، «جمعآورندگان قرآن»، «نُسَخ خطّی و چاپی قرآن»، «تاریخ نزول قرآن»، و «هجرت پیامبر و صفات آن حضرت(ص)» مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
۹. قرآنشناسی بر اساس منابع اهل سنت کتابی دیگر در موضوع علوم قرآنی است که توسّط ملاعبدالله احمدیان از علمای اهل سنّت مهاباد نوشته شده و از سوی نشر احسان در تهران چندین بار از جمله در سال ۱۳۸۴ شمسی تجدید چاپ شده است.
در این اثر، عناوینِ زیر مورد بحث قرار گرفته است: «کیفیّت و کمیّت نزول آیهها»، «ضبط و ثبت قرآن در سینهها و نوشتافزارها»، «قرائت و قاریان»، «تأویل و تفسیر آیههای قرآن»، «اعجاز قرآن»، «اسباب نزول و محکمات و متشابهات»، «حروف مقطعه»، «اعراب کلمات و نقطهگذاری»، «ناسخ و منسوخ»، «اوصاف ادبی و اصولی آیههای قرآن» و «تعلّم و تلاوت قرآن». این کتاب، در ۴۲۹ صفحه مجموعًا اثری مفید و خواندنی است.
۱۰. البیان فی تفسیر القرآن از آیت‌الله سیدابوالقاسم خویی از جمله آثار اجتهادی کمنظیر و محققانه‌ای که شایستۀ تدریس در حوزه و دانشگاه است. در این کتاب موضوعات زیر بحث شده است: «فضیلت قرآن»، «اعجاز قرآن»، «پندارهای غلط پیرامون قرآن»، «پیرامون دیگر معجزات»، «بررسی احوال قاریان قرآن»، «نگاهی به قرائتهای هفتگانه»، «آیا قرآن بر هفت حرف نازل شده است؟»، «مصونیت قرآن از تحریف»، «نگرشی بر جمعآوری قرآن»، «حجیت ظواهر قرآن»، «مسئلۀ بدا در آفرینش»، «اصول و قواعد کلّی در تفسیر قرآن»، «حدوث و قِدَم در قرآن»، «تفسیر سورۀ حمد»، «پیرامون بَسْمَلَه در قرآن»، «پیرامون آیۀ اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقيمَ».
این اثر نفیس و ماندگار به فارسی نیز ترجمه شده است. نخست توسّط محمّد صادق نجمی و هاشمزاده هریسی در سال ۱۳۵۴ شمسی در چاپخانه مهر استوار قم و سپس توسط سید جعفر حسینی از سوی نشر دار الثقلین در سال ۱۳۸۴ شمسی در قم چاپ و منتشر شده است.
۱۱. التّمهید فی علوم القرآن از مرحوم آیت‌الله شیخ محمدهادی معرفت که دقیقترین و جامعترین اثر شیعی درباره علوم قرآنی به شمار می‌رود، این کتاب پر ارج و اعتبار در مجموعهای مرتّب و شکیل با نام الموسوعة القرآنیّة نیز چاپ و منتشر شده و به صورت گویا و کامل به موضوعات زیر پرداخته است:
«وحی»، «نزول قرآن»، «اسباب نزول»، «جمع و تألیف قرآن»، «ناسخ و منسوخ»، «محکم و متشابه»، «اعجاز قرآن»، «ردّ شبهات»، «حقیقت تفسیر»، «مصونیت قرآن از تحریف»، «تفسیر و مفسّران» و ... .
دو تلخیص کوتاه از اثر مذکور به فارسی نیز چاپ و انتشار یافته است:
الف. تاریخ قرآن که از سوی سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها جمعًا در ۲۱۶ صفحه در سال ۱۳۷۵ شمسی چاپ و منتشر شده است. این کتاب برای دانشجویان رشتۀ الهیات شاخه علوم قرآن و حدیث در مقطع کارشناسی تدوین گردیده است.
ب. علوم قرآنی که از سوی مؤسّسۀ فرهنگی انتشاراتی التمهید با سفارش شورای مدیریت حوزۀ علمیّه قم به عنوان متن درسی در سال ۱۳۷۸ شمسی چاپ و انتشار یافته است.
۱۲. رسم المصحف اثری تحقیقی از غانم قدّوری الحمد از اساتید دانشگاه بغداد که در نوع خود اثری جامع و فنّی به شمار می‌رود. این کتاب در شش فصل تدوین یافته و در موضوعات: «ریشه کتابت عربی»، «تاریخ نگارش و جمعآوری قرآن»، «منابع رسم عثمانی»، «رسم‌الخط عثمانی»، «تکمیل رسم الخطّ عثمانی» و «رابطۀ خواندن با رسم‌الخطّ» را به صورت مبسوط بحث و بررسی نموده است. این کتاب توسط استاد یعقوب جعفری، ترجمه و در سال ۱۳۷۶ شمسی از سوی انتشارات اسوه با عنوان رسم‌الخطّ مصحف انتشار یافته است.
ادامه دارد
