عید فطر، عید تعدیل و تعادل جامعه‌ی مسلمانان

محمد تقی فاضل میبدی
وقت خشم و وقت شهوت مرد کو عاشق مردی چنینم کو به کو
از میان مزایای روزه‌داری، شاید تعدیل قوای انسانی - که جوهر اخلاق است - سرآمد باشد و سرآمد امور اخلاقی نیز، فروبردن خشم و برآمدن آفتاب حِلم و گذشت است که دیگر رهاورد ماه مبارک رمضان است. بر این اساس عید فطر، جشن تعدیل و تعادل قوای انسانی و عید تساوی و تعادل فقر و دارایی در جامعه‌ی مسلمانان است.

بر اساس گفته‌های پیشوایان معصوم، اثرات ماه مبارک رمضان در این جهان به انسان باز می‌گردد. عید فطر، عید حیات دوباره‌ی آدمیان است و نویدبخش تحولاتی است که در روح و روان آدمی پدیدار شده است. یک ماه روزه‌داری تنها امساک ظاهری از خوردن و آشامیدن نیست و چنین پرهیزی با حقیقت روزه هیچ تطابقی ندارد. در روایتی از پیامبر (ص) آمده است: «انما الصوم جنة فاذا کان احدکم صائما فلا یرفث ولا یجهل وان امروا قاتله او سابه فلیقل انی صائم»، «اگر کسی به روزه‌دار بدزبانی کرد و یا با او به جنگ و پیکار برخاست، او در برابر چنین کسی نه ناسزا می‌گوید و نه وارد جنگ می‌شود؛ بلکه در جواب می‌گوید: من روزه‌دارم.» روزه چون سپری است که جلوی ناسزا، جهل و جنگ را می‌گیرد. در حقیقت روزه‌داری نوعی احرام است؛ چراکه محرمات باطنی روزه کمتر از محرمات حجّ نیست. همچنان که اگر انجام مراسم حج تاثیری در بهبود زندگی مسلمانان نداشته باشد، آنان را به سوی وحدت نبرد، کینه‌ها را نزداید و مسلمانان را از فقر و فلاکت نرهاند، نمی‌توان نام آن‌را حج گذاشت، رمضان و روزه‌داری نیز چنین است. پیامبر در روایتی فرموند: «پنج چیز روزه را باطل می‌کند: دروغ، غیبت، سخن‌چینی، سوگند ناحق و نظر شهوت. چه بسا روزه‌دارانی که تنها گرسنگی و تشنگی را تحمل کرده‌اند و حقیقتی از روزه در نیافته‌اند. به فرموده پیامبر (ص): «کم من صائمٍ لیس له من صیامه الا جوع و العطش.» «روزه‌داران بسیاری هستند که از روزه جز گرسنگی و تشنگی بهره‌ای نبرده‌اند.
حقیقت ماه مبارک رمضان در آغاز دهه‌ی سوم، یعنی در شب‌های قدر، خود را نشان می‌دهد. روزه‌داران پس از بیست روز، قوایشان را تعدیل کرده‌اند و خشم و شهوت خود را فروخورده‌اند، قَدْر و سرنوشت روحی خود را با رهاکردن خود از قید خشم و انباشت ثروت و قدرت، دوباره می‌سازند. حقیقت دهه‌ی سوم و شب‌های قدر نیز در روز عید فطر نمایان می‌شود. علی (ع) در خطبه‌ی عید فطر می‌فرماید: «وادو فطرتکم فانها سنت نبیکم»، «زکات فطره خود را بپردازید که این سنت پیامبر است و خداوند این قانون را فرض و واجب کرده است.» زکات فطره، علاوه بر گذشت مالی و رهایی از تعلقات دنیوی، جنبه‌ی اقتصادی و اجتماعی هم دارد؛ چراکه ماه رمضان، به تعبیر امام صادق (ع) ماه برابر شدن فقیر و غنی است. یعنی باید فاصله‌های طبقاتی در این ماه کاهش یابد. با یک ماه امساک و چشیدن رنج گرسنگی حال نوبت آن است که در روز عید فطر فقیران و گرسنگان جامعه را دریابیم. غزالی در کتاب احیای علوم می‌گوید: «یکی از آداب روزه‌داری آن است که روزه‌دار در روز بسیار نخسبد تا گرسنگی و تشنگی را احساس کند.» چشیدن رنج گرسنگی از علت‌های مهم این فریضه است تا به درد و رنج گرسنگان این روزهای سومالی و جنوب آفریقا، آشنا شویم و برای درمان این بلای بزرگ بکوشیم. فقر، ناداری و گرسنگی در اسلام مورد نکوهش قرار گرفته و هم‌ردیف کفر است. گرسنگی در ماه مبارک رمضان یعنی مبارزه با گرسنگی کسانی که همیشه گرسنه‌اند و از فقر، ناداری و نابرابری رنج می‌برند؛ یعنی مبارزه با کسانی که صاحب ثروت‌های انباشته‌اند و به یاد محرومان و فاقدان شرایط اولیه‌ی زندگی دیگر آدمیان نیستند. در عید فطر که جشن بزرگ مسلمین است باید مسائل و مشکلات مردم سامان یابد. نمی‌توان نماز عید گزارد و آن روز را تبریک گفت در حالی‌‌که مشکلات اجتماعی و اقتصادی مسلمانان سامان نیافته است و صاحبان قدرت که گرفتار آتش خشم و شهوت قدرت‌اند، متعادل نشده‌اند. مسلمانان در این ماه مبارک شاهد آدم‌کشی و سرکوب در لیبی و سوریه بوده‌اند. جایی‌که صاحبان قدرت برای حفظ قدرت خود، آتش خشم بر ملت خود فرو می‌ریزند. امام علی (ع) درباره‌ی عید فطر فرمود: «روزی که بر خدا معصیت نشود و ظلمی بر سر آدمیان نرود، عید است.» امام باقر (ع) وقتی برای نماز عید فطر بیرون می‌آمدند می‌فرمودند: «الهم انا نرغب الیک فی دولةٍ کریمةٍ تعز بها الاسلام و اهله»، «خدایا ما طالب حکومتی هستیم که مسلمین را عزت بخشد و نفاق و دورویی را به ذلّت بکشاند.» یعنی روز عید فطر روز عزت مسلمانان و ذلّت نفاق و دورویی و دروغ‌گویی و عهدشکنی است. نماز و زکات عید فطر، نشاته‌ی آزادی و رهایی مسلمانان از هرگونه اسارت است. نگرانی مأمون خلیفه عباسی از نماز عید فطر امام هشتم (ع) برای این بود که می‌ترسید مردم از حقیقت این روز بزرگ باخبر شوند. چراکه نمی‌توان نماز عید گزارد و شاهد مظلومیت مسلمانانی بود که در زندان خلیفه‌ی مسلمین گرفتارند؛ حاکم عصر عباسی جلوی نمازی را می‌گیرد که می‌خواهد به روش پبامبر برگزار شود. بزرگترین پیام برای جامعه مسلمانان در این نماز نهفته است: «الذی جعلته للمسلمین عیدا.» یعنی خدایا امروز روز رهایی مسلمانان از جهل، جور، کفر، کشتار، فقر و فخرفروشی است و این روز را بر آنان مبارک کن.