امام باقر پایه گذار سنت عقلانیت

" محمد تقی فاضل میبدی "
مکتب امام باقر (ع)تنها یک مکتب فقهی نبود که تنها به مسائل شرعی پاسخ گوید بلکه این مکتب اساس اسلام را ازلایه های چند دهه حکومت جور به درآورد و به مانند روزگاررسول الله بازفهم می کرد. اساس مکتب جعفری دردوران این امام همام بنیان نهاده شد.

بنا به روایت یعقوبی : ابوجعفر محمدبن علی بن حسین بن علی ابیطالب که مادرش ام عبدالله و دختر حسن بن علی بن ابیطالب بود در سال 117 در سن 58 سالگی وفات کرد وبنا به روایتی به دست مروانیان مسموم گشت. پس ازپدرش به مدت 19سال به عنوان امام شیعیان، درحالی که اوقات خودرا صرف تعلیم وتربیت وآموختن نمود، زندگی کرد. امام باقر در داستان غم انگیز کربلا در سن چهار یا پنج سالگی در کنار پدرش امام زین العابدین حضور داشت و پاره ای از وقایع عاشورا به روایت آن امام همام است. او مانند پدرش علی بن الحسین خود را از جریانات سیاسی روزگار کنار کشید. وشاگردان زیادی رادرعرصه علم و فقاهت تربیت کرد. بنابر پاره ای از گفته ها، برادرش زید بن علی را که در برابر حکومت مروانیان قیام کرد و در نهایت شکست خورد و شهید شد، همراهی نکرد. البته پاره ای گفتها خلاف این است. مسلم این است که خود وارد هیچ قیامی نشد. فلسفه قعود امام باتجربه ای که از پیش داشت، این بود که باید با انقلاب فرهنگی واحیای علوم دینی مردم را پیش از هر چیز به حقوقشان وحقیقت اسلام آگاه کرد.
امام باقردردوران نوزده ساله امامتش با بحرانهای فرهنگی، سیاسی وشروع مجادلات کلامی فراوانی روبروبود. فرزندان حکم بن ابی العاص ازعبدالملک مروان، ولید بن عبدالملک تا هشام بن عبدالملک سرنوشت سیاسی و دینی مردم را به دست گرفته بودند. سیاست برتری عرب برعجم وانحصار طلبی حاکمان اموی وحدیث سازی پاره ای از ملایان درباری که دین خدا را به نفع امویان، بویژه شاخه مروانیان، تفسیر می کردند، مشکلاتی بودکه دربرابرامام باقر وجودداشت. ازسویی کسانی چون ابوسلمه خلال وابومسلم خراسانی به همراهی کثیری ازایرانیان پرچم مخالفت واستقلال را برافراشتند. جریان صوفیگری و رهبانیت مسیحی درپوشش اسلام شکل تازه ای به خود می گرفت. مجادلات کلامی درپی ترجمه پاره ای کتب فلسفی ونفوذ افکارغیراسلامی رواج یافت. جعل احادیث به سود دستگاه حاکم زیاد می شد. دربرابرمروانیان، بودند برخی کسانی که دم از طرفداری امام می زدند و خود را شیعه می پنداشتند، اما دین خدا را و تشیع را ابزار شاد خواری و تجمل گرایی کرده بودند. ابونعیم اصفهانی در کتاب حلیة الاولیا به نقل از امام باقر می گوید: شیعیان ما دراین روزگار سه دسته اند؛ دسته ای از آنان مال مردم را به نام ما – به عنوان نماینده امام – می خورند، دسته ای مانند شیشه اند که خرد می شوند، دسته ای دیگر چونان طلای سُرخند که هر گاه به آتش برده می شوند بر استحکام آنها افزوده می شود. شاید، به لحاظ آن چه گفته شد، روزگار امامت امام باقر یکی از بحرانی ترین دوران عصر عصمت تلقی شود.
پس از وفات امام زین العابدین در سال 98 هجری گروهای زیادی از تشیع انشعاب کردند و در مقابل امام باقر ادعای جانشینی و ادامه راه امامت را داشتند. ازاین میان می توان کیسانیه و فرقه مهم آن هاشمیه را برشمرد. و ادعای مهدویت دروغین و سوء استفاده از مهدویت درآن تاریخ آغاز شد. هاشم را به عنوان مهدی آخرزمان در کوه رضوی غایب می دانستند. وگروهی محمد بن حنفیه را امام غائب پنداشتند. درکنار این ها زید بن علی برادر ناتنی امام باقر ( ع ) دعوی قیام کرد. او بی طرفی برادرش امام باقر ( ع ) را، که انزوای سیاسی پیشه کرده بود، در برابر خلفای بنی مروان بر نمی تافت. زید بر این باور بود که امام باید با شمشیر آخته جهاد کند و در غیر این صورت نمی تواند امام باشد. حال آیا زید بن علی مدعی امامت بوده و برادرش را به عنوان جانشین پدر قبول نداشته است؟ نمی دانیم روایات دراین باب یک دست نیست. در کنار فرقه های یاد شده جارودیه بودند که می گفتند امامت از اعقاب حسن و حسین باید باشد. در صورتی که مردم را به بیعت فراخواند و علیه حکمرانان نامشروع بشورند. بر مبنای جارودیه امامت با دعوت رسمی به بیعت و خروج اعتبار پیدا می کند. امامی که دعوت به قیام نکند امام نیست. در کنار گروه های فوق، فرقه ای پیدا شدند که آن ها را شیعیان غالی می نامیدند. و امامان را تا مقام خدایی بر می کشیدند. شاید سخت ترین گروهی که امام(ع) باید دربرابر آنان بر می خاست، اصحاب غلو بودند. ازسران غلو که درروزگار امام باقر می زیست، سعیده بن مغیره بود. اما م صادق (ع) کسانی را نام می برد که بر پدرانش دروغ می بسته اند؛ ازجمله آنان مختار علیه جد ش امام سجاد ومغیره بن سعید علیه پدرش امام باقرمی باشند. ودروغی که آنان برامام می بستند، غلو درمورد آنان بوده است.(کشی ص262)خطرغلو به گونه ای بود تا روزگاران بعد ادامه داشت و با جعل احادیث، این عقائد غلوآمیز در برخی کتب شیعی راه پیدا کرد. امام صادق(ع) فرمود: احذروا شبابکم الغلاه لایفسدوهم فان الغلاه شرخلق الله؛ جوانان خود را ازشرغلاه پرهیز بدارید که اینها بدترین مخلوق خداوند هستند.
با توجه به گفته های فوق شخصیتی مانند امام باقر چاره ای جزاین ندارد که برای بیداری مسلمین، ونقد بررسی اعتقادات مختلف وتفکیک اسلام نبوت وامامت ازاسلام سلطنت مردم را به آموزههای قرآن وحدیث پیامبر و دریک کلام اسلام راستین، فراخواند. لهذا می بینیم که پایه های سنت عقلانیت دراین روزگار گذاشته شد. امام باقر درخردورزی به گونه ای اهتمام ورزید که او را باقرالعلوم لقب دادند «لقب معروف او باقرالعلوم است، ازآن جهت که رموز علم آل محمد را شکافت وآن را میان مردم منتشر کرد. بزرگواری ومکارم اخلاق او مورد اعتراف مورخان شیعه وسنی است. وتنی چند ازشاعران مکارم اخلاق اورا ستوده اند».(جعفرشهیدی، تاریخ تحلیلی اسلام، ص236) روزی زید بربرادرش اعتراض کرد که وظیفه امام قبل ازهرچیز قیام علیه ستمگران می باشد. امام باقر به او گفت: پس منکر این هستی که پدرت امام بوده است؟ زیرا او هر گز نجنگید بنا به نقل مورخان امام سجاد(ع) بعد ازداستان کربلا درخارج ازشهر مدینه گوشه ای را برگزید و به آموزه های اخلاقی و دینی پرداخت واسلام را دربرابر ملایان درباری اموی ازخطر انحراف نجات داد وکتاب شریف صحیفه سجادیه اثر آن روزگار است. وضع استبداد درروزگار امویان به گونه ای بودکه اسلام را دینی خشن معرفی می کرد. «دردوره عبدالملک، خطیبان رخصت گفتن جمله اتق الله (ازخدابپرهیز)راکه معمولا خطیبان درخطبه جمعه می گفتند، نداشتند. وعبدالملک دراین باره تا آنجا پیش رفت که گفت به خدا سوگند اگر کسی مرا به تقوی امرکند گردنش را می زنم»(شهیدی/263) مبارزه با استبداد چیزی نیست که با شمشیر میسر باشد. باز دوباره مردم استبداد دیگری را می پرورانند. همچنانکه مردم استبداد عباسیان را، که خشن تر بود، به جای استبداد اموی گذاشتند. بنابراین ازدوران امام سجاد راه تحکیم مکتبی پی گرفته شد که مردم با رشد عقلانیت راه را برهرگونه حاکم دینی که درصبغه استبداد باشد، ببندند. مکتب امام باقر (ع)تنها یک مکتب فقهی نبود که تنها به مسائل شرعی پاسخ گوید بلکه این مکتب اساس اسلام را ازلایه های چند دهه حکومت جور به درآورد و به مانند روزگاررسول الله بازفهم می کرد. اساس مکتب جعفری دردوران این امام همام بنیان نهاده شد.