ابراهیم منهاج دشتی
مقدمه
بعد از گذشت حدود 38 سال از انقلاب اسلامی و بحث و مشاجره های گوناگون در باره نحوه تطبیق اجرای احکام اسلام هنوز به روش جامعی که مورد قبول اکثریت باشد دست نیافته ایم.در باره حجاب و موسیقی و کیفیت امر به معروف و نهی از منکر و اجرای حدود و میزان آزادی های اجتماعی و فردی و از همه بالاتر حق قانونی و نقش آراء مردم در مدیریت کشور، تردید ها و بحث های فراوان وجود دارد و هنوز تعریف جا افتاده ای از اجتهادی که با نظر گرفتن شرائط زمان و مکان به اصدار فتوی بپردازد و مورد قبول اکثریت قرار گرفته باشد نداریم.
این گفتار پیشنهادی است در جهت اصلاح روش اجتهاد و نحوه اجرای احکام در عصر حاضر که حتی المقدور مورد قبول اکثریت قرار گیرد و تا حد ممکن از تشویش ها و تردید ها بکاهد.
اسلام در زمان حضرت پیغمبر
تعالیم، دستورات،مبانی، و اصول و فروع اسلام بدون طبقه بندی در فضای اجتماعی باز،آزاد، و فطری و با زبان و ادبیات و فرهنگ محیط اجتماعیِ عشایری عرب حجاز که اُمّی و صحرائی و بدون سابقه آشنائی با تمدن و بی سواد بوده‌اند، به صورت شفاهی بیان شده.و از حاضران در آن زمان خواسته شده که به غایبان و نسل های بعدی برسانند. قرآن بر حسب نیاز روز، به طور متفرق در مناسبات مختلف نازل می شده. و بعضی از مسلمین که آشنائی محدودی با خط و املای کلمات داشتند در حد توان خود آن را روی تکه استخوانی یا چوبی یا پوستی می‌نوشتند. احکام و تعالیم اسلام را که محدود و ساده بود مستقیما از قرآن و گفتار و رفتار حضرت پیغمبر دریافت می کردند.
اسلام بعد از وفات حضرت پیغمبر
بعد از وفات حضرت پیغمبر نوشته های متفرق قرآن جمع آوری و در یک مجلد نوشته و مصحف نامیده شد. اقوال و سیره عملی حضرت پیغمبر دهن به دهن نقل می شد. اجتهاد و استنباط دستورات اسلام برای اکثر صحابه کار سختی نبود. موضوعات و احکام بر حسب ذهن عرفی ساده و غیر مشوب به اصطلاحات پیچیده علمی و آشنا به فرهنگ همان زمان تفسیر و تعریف می شد. که با توجه به آیات قرآن و سیره عملی و قولی حضرت پیغمبر هر کس در حد توانائی خود در باره اسلام می اندیشید و رفتار و گفتار خود را بر طبق برداشت خود تنظیم می نمود. یعنی هر کسی که با قرآن و سیره نبوی و قرآن آشنا بود، برای خود اجتهاد می کرد. اگر مسئله جدیدی پیش می آمد که حکم آن روشن نبود با مشورت با بزرگان صحابه حکم آن مشخص می‌شد. در زمان صحابه سیره عملی و اقوال حضرت پیغمبر نوشته نشد و به صورت کتاب مدون در نیامد.
اسلام بعد از قرن اول
بعد از آن فتوحات خیره کننده صدر اسلام و سرازیری سیل غنائم و اسیران و تثبیت سیادت مسلمین بر منطقه وسیعی از جهان و اختلاط فرهنگ ساده مسلمین صدر اسلام با فرهنگ سایر ملت ها،در ازاء این تحولات گسترده دولت اسلامی هم تدریجا دچار تغییر شد. جون اداره چنین جامعه پهناوری با ملیت ها و ادیان و فرهنگ های متعدد و مختلف، به روش ساده صدر اسلام که آمیخته به سبک عشایری بود، میسر نبود بلکه مستلزم تغییر و توسعه روش اداری و مقررات و قوانین جدیدی بود که فقه ساده صدر اسلام جواب گوی آن نبود بلکه مستلزم توسعه در فقه بود. از طرف دیگر مسلمین در برابر انبوهی از علوم ادیان و مذاهب و اقوام دیگر قرار گرفته بودند و مسائل جدیدی در بین مسلمین مطرح شده بود. این وضع ایجاب می کرد که آنها نیز در صدد توسعه علوم و تاریخ و فرهنگ خود برآیند تا در برابر دیگران کمبودی نداشته باشند که بتوانند در برابر پیروان ادیان دیگر که محفوظات خود را علم داسته و خود را در برابر مسلمین عالم و فاضل جلوه می دادند ایستادگی نمایند. این بود که بر حسب نیاز تدریجا علوم اسلامی پا به عرصه وجود نهاد. از تاریخ و لغت و صرف و نحو و معانی بیان و بدیع شروع شد تا اینکه نوبت به علم تفسیر و کلام و حدیث و فقه رسید. با گسرش این علوم فرق و مذاهب فقهی و کلامی مختلفی به وجود آمد و زمینه اختلافات و تعصبات مذهبی فراهم شد. مؤلفین و محدثین و متفقهان هر فرقه به تالیف کتب مختلف پرداختند و کتابخانه ها مملو از کتاب های مختلف شد و این کثرت و تنوع مایه افتخار و رشد فرهنگ به حساب آمد. ولی این رشد و توسعه باعث نفوذ افکار گوناگون در کتب معتبر، و اختلاط روایات جعلی و افکار و نظرات گروه های منحرف با روایات معتبر شد و کار اجتهاد را بسیار پیچیده و دشوار کرد. و باعث ظهور مشرب ها و اجتهادها و برداشت های گوناگون در احکام شد. در پی بروز این اوضاع و احوال طبیعی بود که برداشت ها فقهی در طول تاریخ تغییر یابد و اختلافات گوناگون پدید آید. اختلافاتی که هیچ راه حلی برای برطرف کردن آنها وجود ندارد.
بنا براین در حال حاضر ما چاره ای جز این نداریم که خط مشی و دستور العمل خود را بر اصول کلی اسلام و مشترکات بین مسلمین بنا کنیم و کاری به برداشت های خاص اشخاص و مذاهب نداشته باشیم. تکیه بر منقولات که بسیار متضاد و متناقض است به صورت تحت اللفظی و ملانقطه ای در مسائل اجتماعی راه به جائی نخواهد برد.راه حل فقط تکیه به قدر مشترک بین فهم مسلمین آشنا و ملتزم به اسلام است و لو به نحو اجمال و به صورت کلی.این فهم عمدتا ذوقی و به اصطلاح برخواسته از شم الفقاهه است و ممکن است شخص نتواند دیگران را با ادله خود قانع نماید و اثبات آن برای دیگران غیر مقدور باشد.
در مسائل شخصی هم افراد بعد از آشنائی با ادله مربوطه می توانند به فهم و برداشت خود عمل نمایند. و اگر نتوانستیم به طور قطعی یا به طور ظنی به دستور اسلام پی ببریم خواه در مسائل اجتماعی و خواه در مسائل فردی راه حل این است که به تشخیص عقل اکثریت مسلمین آشنا به اسلام تکیه کنیم و به آن اکتفا کنیم. طبیعی است که راه عمل به احتیاط برای هرکه بخواهد مسدود نخواهد بود.
چند نکته:
1- در عین اینکه نباید به منقولات تکیه کنیم و غرق در آن باتلاق شویم باید علوم مرسوم نقلی را به طور کامل و با دقت بخوانیم. نه برای حفظ تحت اللفظی و طوطی‌واری آنه و به کار گیری آنها بلکه برای شناخت و دریافت فضای کلی جامعه اسلامی و قرار گرفتن در متن ادله و هضم و جذب مفاد آنها.
2-در طول این درس و مطالعه پیش از رسیدن به مقام اجتهاد و قدرت استنباط و برداشت، نباید به تبلیغ و منبر برویم و در صدد دفاع از مقبولات رائج برآئیم. چون این گونه کارها ما را از تفکر و اندیشه آزاد و بدون تعصب باز می‌دارد.دلیل اینکه اکثر فارغ التحصیلان حوزه های علمیه روحیه تبلیغی و توجیهی دارند همین است که پیش از رسیدن به مراتب علمی به روضه خوانی و تبلیغ پرداخته و با عوام سر و کار داشته اند.
3-کسی که می خواهد سالک این طریق باشد و به مرحله آخر برسد نباید از اول تصمیم داشته باشد که خود را به مقام فتوا برساند و برای فتواهایش مشتری پیدا کند که از اول در صدد انطباق خود با خواسته های جامعه باشد.
4-این افراد همان کسانیند که در حکمت 147 نهج البلاغه به آنها اشاره شده: " أللَّهُمَّ بَلَى لَا تَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ قَائِمٍ لِلَّهِ بِحُجَّةٍ إِمَّا ظَاهِراً مَشْهُوراً وَ إِمَّا خَائِفاً مَغْمُوراً لِئَلَّا تَبْطُلَ حُجَجُ اللَّهِ وَ بَيِّنَاتُهُ وَ كَمْ ذَا وَ أَيْنَ أُولَئِكَ. أُولَئِكَ وَ اللَّهِ الْأَقَلُّونَ عَدَداً وَ الْأَعْظَمُونَ عِنْدَ اللَّهِ قَدْراً يَحْفَظُ اللَّهُ بِهِمْ حُجَجَهُ وَ بَيِّنَاتِهِ حَتَّى يُودِعُوهَا نُظَرَاءَهُمْ وَ يَزْرَعُوهَا فِي قُلُوبِ أَشْبَاهِهِمْ بلی! زمین خالی نمی ماند از کسی که حجت خدا را زنده نگه دارد. چه ظاهر و مشهور باشد و چه ترسان و مخفی. که حجت‌ها و آیات خدا بی‌هوده نماند. ولی مگر اینها چند نفرند و کجا پیدا می شوند؟ به خدا قسم اینها از لحاظ عدد بسیار اندکند ولی از لحاظ مرتبه بسیار بزرگ. خدا به واسطه اینها حجت‌ها و آیات خود را نگه می دارد تا اینکه به نظایر خود بسپارند و به فکر امثال خود تزریق نمایند.
5-بدترین حالت این است که چنین افرادی به صورت بورسیه به تحصیل بپردازند یا دستگاهی یخواهد اینها را برای خود به آموزش و تربیت و تحقیق وادارد و مقدمات و هزینه سیر و سلوک اینها را تامین نماید. چون در این صورت افراد از ابتدا حالت تبعیت به خود بگیرند. هر چند که این تبعیت از روی اختیار و عقیده باشد نه از روی تحمیل و اکراه. چون صرف احساس وابستگی انسان را از تفکر و رشد آزادانه باز می دارد.
