حجت الاسلام صلواتی: وعده ما تحقق الگوی حکومتی حضرت علی(ع) بود/ شرح نهج البلاغه باید مدام مطابق با نسل و عصر نوشته شود.
حجت الاسلام والمسلمین محمود صلواتی از وعده هایی که چهل سال پیش براساس آموزه های حضرت علی(ع) در نهج البلاغه به مردم داده شد، می گوید و اشاره می کند: شعارها و وعده هایی که به مردم می دادیم، تحقق عدالت اجتماعی بود، انتظار مردم این بود که با پیروزی انقلاب اسلامی، الگوی حکومتی و سخنان حضرت علی(ع)، برنامه جامعه قرار گیرد و به طرف آن مدل حرکت کنیم. چهل سال پیش چشم اندازهای خوب و روشنی برای آینده جمهوری اسلامی پیش بینی می کردیم و می گفتیم انقلاب شود به این آرمان ها می رسیم، انتظار داشتیم که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی جامعه از نظر دانش نهج البلاغه و شناخت و معرفی آن توسعه پیدا کند، ولی متأسفانه ما هر چه از انقلاب جلوتر آمدیم به جای اینکه به نهج البلاغه نزدیک تر شویم، از آن دورتر شدیم و اکنون شاهدیم که ارزش های نهج البلاغه، شعارها و شناخت آن بسیار کمرنگ شده و این باعث تأسف است.
عضو مجمع محققین و مدرسین حوزه علمیه قم، معتقد است: اگر روی نهج البلاغه کار کنیم عدالت در جامعه بازگو می شود. و با توجه به اینکه نهج البلاغه بسیار آخرت گراست، اگر آموزه ها به درستی تبیین شوند، دیدی به افراد می دهد و مقداری دلبستگی ها به دنیا در جامعه از بین می رود. متأسفانه در حال حاضر قدرت مداران و ثروتمندان کشورمان دلبستگی بسیاری به دنیا دارند، مسایل اخلاقی و گذشت در جامعه ما کمرنگ شده است، اگر با نهج البلاغه مأنوس باشیم و جامعه ما با این معیارها مأنوس شود، می بینیم که اثرگذار است و دلها را برای مهربانی و عطوفت به یکدیگر در جهت ارتباط با خدا نرم می کند.
شارح کتاب نهج البلاغه تأکید می کند که در گذشته شرح و تفسیرهای بسیاری از نهج البلاغه ارایه شد، اما کتاب ها باید مدام به روز و مطابق با عصر، زمان و نسل ها باشد، اما به تازگی کسی نتوانسته آنطور که باید و شاید حق نهج البلاغه را ادا کند.
متن گفت وگوی شفقنا با حجت الاسلام والمسلمین صلواتی را می خوانید:
* به بیان امام خمینی(ره) نهج البلاغه «معجون و شفا و مرهمی برای دردهای فردی و اجتماعی می باشد، و مجموعه ای است دارای ابعادی به اندازه یک انسان و یک جامعه بزرگ انسانی از زمان صدور آن تا هر چه تاریخ به پیش رود» و سفارش می کنند «ابعاد عرفانی، فلسفی، اخلاقی، تربیتی، اجتماعی، نظامی، فرهنگی و دیگر بُعدها را به مقدار میسور بیان فرمایید و این کتاب بزرگ را به جوامع بشری معرفی نموده و عرضه دارید که این متاعی است که مشتری آن انسان ها و مغزهای نورانی است» در این چهل سال پس از پیروزی انقلاب تا چه اندازه در معرفی و شناخت نهج البلاغه موفق بوده ایم؟
به مردم وعده دادیم حکومتی مانند حکومت حضرت علی(ع) تشکیل خواهیم داد
انقلاب ما براساس نهج البلاغه بود، شعارهایی که در راستای پیروزی انقلاب اسلامی می دادیم و همچنین وعده هایی که به مردم می دادیم، تحقق عدالت اجتماعی بود. سخنان، خطبه ها، نامه های حضرت علی(ع) و عهدنامه مالک اشتر روی منابر و دانشگاه ها خوانده می شد، در جزواتی منتشر و توزیع می گردید. وقتی حضرت امام خمینی(ره)، آینده جمهوری اسلامی را ترسیم و بیان می کردند، می فرمودند که می خواهیم مانند حکومت حضرت علی(ع) در صدر اسلام تشکیل دهیم لذا انتظار مردم این بود که با پیروزی انقلاب اسلامی، الگوی حکومتی، شعارها و سخنان حضرت علی(ع)، برنامه جامعه قرار گیرد و به طرف آن مدل حرکت کنیم.
آموزه های حضرت علی(ع) به جای تحقق در جامعه و حکومت به شعار تبدیل شد
اوایل انقلاب تا حدی شور انقلاب بود و به دلیل شرایط خاص اول انقلاب، به درستی به اهداف و برنامه ها پرداخته نشد و پیاده کردن الگو و سفارشات حضرت علی(ع) در جامعه به شعار، گفتمان و گفت وگو مبدّل شد، و در مرحله عمل نیازی به یک فرصتی داشت. انتظار داشتیم که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی جامعه هم از نظر دانش نهج البلاغه و شناخت و معرفی آن توسعه پیدا کند و در دانشگاه ها و حوزه ها به عنوان درس تدریس شود، افراد جامعه با آن آشنا شوند و روی نهج البلاغه کار کنند، ولی متأسفانه ما هر چه از انقلاب جلوتر آمدیم به جای اینکه به نهج البلاغه نزدیک تر شویم، از آن دورتر شدیم و اکنون شاهدیم که ارزش های نهج البلاغه، شعارها و شناخت آن بسیار کمرنگ شده و این باعث تأسف است.
* هدف و برنامه تشکیل حکومتی مانند حکومت حضرت علی(ع) بود، قطعاً برای تحقق این هدف باید در درجه اول آموزه های حضرت علی(ع) در نهج البلاغه وجود دارد، مورد توجه مسئولین قرار می گرفت. از ابتدا تا به امروز نهج البلاغه چه میزان در سیاست ها و سیره عملی مسئولان مورد توجه قرار گرفته و محقق شده است؟
بُن مایه سخنان حضرت علی(ع) از بین رفتن اختلاف طبقاتی است
اساس نهج البلاغه در حقیقت یک جامعه عدالت محور است، وقتی جامعه عدالت محور باشد، هر کسی و هر ذی حقی به حق خود می رسد، آنچه بن مایه نهج البلاغه و سخنان حضرت علی(ع) است، این است که اختلاف طبقاتی از بین برود و از نظر اخلاق صداقت، پاکی، راستگویی و رخت بر بستن دروغ و کینه ها در جامعه عملی شود. متأسفانه می بینیم که این چنین نیست، جامعه ما مملو است از خلاف آنچه در نهج البلاغه به آن تأکید شده است.
به سوی دستورات حضرت علی(ع) در نهج البلاغه از نظر عملی حرکت نکردیم
در حال حاضر در ادارات و سازمان های مختلف کم کارهایی می شود، اختلاس هایی به صورت گسترده رخ می دهد، فقر و نیازمندی و اختلاف طبقاتی در جامعه ما بیداد می کند، آمار طلاق افزایش یافته و آمار ازدواج کاهش یافته و جوانان ما بیکار هستند، این نابه سامانی های اجتماعی که به صورت آمار رسمی و غیر رسمی به گوش می رسد، وجود دارد و با روح نهج البلاغه و بیانات حضرت علی(ع) سازگار نیست. لذا عملاً به سوی دستورات حضرت علی(ع) در نهج البلاغه از نظر عملی حرکت نکردیم. از نظر تئوری نیز می بینیم که متأسفانه در این زمینه دچار ضعف هستیم، در حال حاضر چند نفر از جوانان با نهج البلاغه آشنا هستند؟ چند نفر از جوانان روزی یک بخشی از نهج البلاغه را می خوانند؟ انتظار این است که روی این زمینه ها کار می شد و گسترش پیدا می کرد. به هر حال ما این تفاوت و نارسایی را به وضوح می بینیم، هم حوزه ها و هم دانشگاه ها و هم محیط های روشنفکری باید تلاش کنند تا حداقل از نظر تئوری در زمینه نهج البلاغه مشکلی نداشته باشیم.
ویژگی های هنری نهج البلاغه کمتر ارایه شده، می توانستیم نهج البلاغه را به شکل جوان پسند به جامعه عرضه کنیم
نهج البلاغه بسیار زیباست و کلمات حضرت علی(ع) آهنگین و موزون است و به اصطلاح از آرایه های هنری برخوردار است، در ترجمه هایی که ما از نهج البلاغه ارایه دادیم، ویژگی های هنری نهج البلاغه کمتر ارایه شده است. به نظر می رسید که عوامل مختلفی وجود داشته که به نهج البلاغه کمتر توجه شده و یک بُعد، همین بُعد زیبایی های کلامی سخن امام علی(ع) است که به نظر می رسید باید روی این موارد کار می شد و به شکل جوان پسند به جامعه فارسی زبان عرضه می گردید که در این زمینه هم نواقصی را داشتیم.
* معتقدید در حال نزدیک شدن به عدالت، اخلاق، معنویت، انصاف و انسانیت مد نظر نهج البلاغه هستیم یا در حال دور شدن از آن؟
از ابتدای انقلاب سیر حرکت جامعه در حال دور شدن از آموزه های نهج البلاغه است
اگر کلیت را بنگریم باید بگویم که سیر حرکت جامعه از ابتدای انقلاب در حال دور شدن از آموزه های نهج البلاغه است. یعنی در مقطع هایی به آموزه های نهج البلاغه نزدیک می شدیم چون یکی از پایه های نهج البلاغه این است که رأی، نظر و انتخاب مردم، بسیار مهم است.
ایده آل و چشم اندازی که بر پایه نهج البلاغه داشتیم، محقق نشد
به طور کلی نهج البلاغه چند شاخصه دارد، یکی خدا محوری است که در همه امور خداوند محور جامعه شود، یکی آخرت گرایی است که توجه به آخرت باشد، یکی آباد کردن دنیاست که رفع تبعیض و عدالت اجتماعی است، یکی هم مردم محوری است که هیچگونه استبداد و سلطه ای بر جامعه نباشد و حکومت و قدرت را حق مردم می داند. این شاخصه های متعددی است که در جای جای نهج البلاغه آمده است، ما در هر زمانی ببینیم که این شاخص ها عملی و اجرایی می شود، می گوییم به نهج البلاغه نزدیک تر شدیم، ممکن است که در کشوری نامی از نهج البلاغه نباشد، ولی عملاً نهج البلاغه مدار باشند و جامعه و زندگی شان براساس مبانی نهج البلاغه باشد، ممکن هم هست که کشوری، شیعه باشد و شعار شیعه گری هم بدهد و همه از نظر گفتار دوستدار حضرت علی(ع) باشند، ولی اگر عملمان آنگونه نباشد در حقیقت ما از نهج البلاغه دور شدیم. من به عنوان یک مبارزی که قبل از انقلاب در زندان بودم و با مارکسیست ها و قشرهای مختلف سر و کار داشتم، احساسم این است که آن زمان ها ما چشم اندازهای خوب و روشنی را برای آینده جمهوری اسلامی پیش بینی می کردیم و می گفتیم انقلاب شود به این آرمان ها می رسیم، ولی در حال حاضر که چهل سال از پیروزی انقلاب اسلامی گذشته است به غیر از مقطع های کوتاهی که به معیارهای نهج البلاغه نزدیک شدیم، متأسفانه از نهج البلاغه دور هستیم. در زمان جنگ براساس یکسری معیارها و ارزش هایی، نیروهایی پای کار بودند و در جبهه حضور یافتند و به شهادت رسیدند و در جامعه فعالیت می کردند، در آن مقطع تا اندازه ای به نهج البلاغه نزدیک شدیم، ولی بعد از جنگ مقداری از آموزه های این کتاب دور شدیم. مجموعاً به نظر می رسد ایده آل و چشم اندازی که بر پایه نهج البلاغه داشتیم محقق نشد و متأسفانه به آموزه های حضرت علی(ع) در زمینه های مختلف نزدیک نشدیم.
* برخی انتقاد می کنند که ما با نهج البلاغه انقلاب کرده ایم، اما می خواهیم با رساله کشور را اداره کنیم. آیا این یک اتهام و مغالطه است یا جای تامل و بررسی دارد؟
ما با نهج البلاغه انقلاب کردیم و می خواستیم رساله هم باشد، اما در حال حاضر نهج البلاغه و رساله نداریم، اگر پایبند به رساله هم باشیم، رساله مبانی نهج البلاغه را بیان می کند، به عبارت دیگر در بخشی از رساله نماز و روزه و… بیان شده، بخش عمده دیگر آن حق الناس و حق و حقوق مردم و طبیعت است، می خواهم بگویم که ما نه تنها به دستورات و آموزه های نهج البلاغه توجهی نداریم بلکه طبق رساله هم عمل نمی کنیم، شاهدیم قوانین و حقوقی که در رساله آمده در جامعه عملی نمی شود.
خودخواهی، خودپسندی، حرص به دنیا زیاد شده و هم نوع دوستی و کمک به دیگران کمرنگ شده است
احساس من این است که مقداری از مبانی شریعت مان چه از رساله و چه از نهج البلاغه و چه ارزش هایی که به آن پایبند بودیم و شعار آن را می دادیم، دور شدیم. مقداری خودخواهی، خودپسندی، حرص به دنیا زیاد شده و هم نوع دوستی و کمک به دیگران کمرنگ شده است. البته این مسایل، عوامل مختلفی داشته و من فکر می کنم که اگر به آن معیارها برگردیم، هم به رساله و هم به نهج البلاغه عمل کردیم.
* وضعیت نهج البلاغه پژوهی در کشور چگونه است؟ آیا تفاسیر جدید و قابل ذکری در مقایسه با تفاسیر سابق در دست است؟
نهج البلاغه با زبانی آهنگین و روان و قابل فهم برای عموم ارایه شود
در نهج البلاغه دو کار عمده باید شود، یکی ارایه مفاهیم نهج البلاغه است، چون نهج البلاغه کتاب هنری و آهنگین و زیباست و سخنان امام علی(ع) به دل انسان می نشیند. من سعی کردم در ترجمه خودم از نهج البلاغه جنبه های آرایه های هنری نهج البلاغه را انعکاس دهم، یعنی وزن و آهنگ و موسیقی کلام به صورتی که کلام گوش نواز و جذاب باشد، همان کاری که مرحوم شهیدی در ترجمه خود از نهج البلاغه انجام داده است، مرحوم شهیدی سعی کرد که وزن و آهنگ نهج البلاغه را به زبان فارسی ارایه دهد، البته مقدرای سنگین بود چون از الفاظ قدیمی استفاده شد، لذا به نظرم رسید نهج البلاغه با زبانی آهنگین و روان و قابل فهم برای عموم ارایه شود، یک کار این هست که ما از نظر ظاهری کلام را زیبا کنیم مانند کلام سعدی و حافظ و سایر اشعار ماندگار، به خاطر اینکه زیباست و آرایه های هنری در اشعار به وفور پیدا می شود لذا گوش نواز است و ماندگار می شود.
ارایه نهج البلاغه برای نسل جوان و جامعه باید زیبا باشد به خاطر اینکه بتوان به صورت تابلو نوشت و بر سر در مجالس و مجامع نصب کرد و افراد آن را حفظ کنند. همچنین باید در مدارس، دانشگاه ها، و کتب درسی و… آموزه های حضرت علی(ع) در نهج البلاغه به درستی ارایه داد.
تأکید بر توجه به جنبه های آموزشی نهج البلاغه توسط اساتید برجسته
نکته دیگر جنبه آموزشی نهج البلاغه است که باید روی آن کار شود، یعنی تفاسیر مختلفی که راجع به نهج البلاغه است، استادهای ورزیده باید باشند که این مطالب را تدریس کنند و به صورت نوشته ارایه دهند، در گذشته شخصی مانند مرحوم علامه جعفری، شرحی بر نهج البلاغه نوشت، یکسری مسایل روز جامعه را در قالب شرح نهج البلاغه بیان می کرد. کتاب های علمی که ایشان در مسایل و مبانی علمی، آموزشی، فلسفی، اجتماعی و روانشناسی داشت را در شرح نهج البلاغه خود آورد که قابل استفاده برای عموم بود. من یادم هست که قبل از انقلاب در زندان قصر طرح مثنوی مرحوم علامه را می خواندیم و همان مباحث را ایشان در شرح نهج البلاغه خود آورد و بسیاری از اوقات زیبایی به شرح خود بخشید. در آن زمان شرح ایشان بسیار برای ما قابل استفاده بود.
اساتید برجسته ای که در حوزه و دانشگاه ها و جامعه نهج البلاغه تدریس کنند، انگشت شمار هستند
مرحوم آیت الله منتظری نهج البلاغه را تدریس می کردند، همان درس های ایشان در ۱۵ جلد چاپ شد، مسایل فلسفی و علمی و حتی لغت های نهج البلاغه، شاخصه شرح ایشان هست، ایشان در کتاب شرح خود ریشه لغات را به خوبی بیان کرده است. کسان دیگری هم بودند که شرح هایی بر نهج البلاغه به صورت عربی و فارسی نوشتند منتها اکنون در جامعه کم شده است. متأسفانه اساتید برجسته ای که در حوزه و دانشگاه ها و جامعه نهج البلاغه تدریس کنند، انگشت شمار هستند.
در برخی از روزنامه ها ستون ثابتی برای آموزه های نهج البلاغه اختصاص دهیم
لازم است توجه به نهج البلاغه در عرصه های مختلف را جدی بگیریم، صدا و سیما و رسانه ها می توانند در این مسیر قدم اول را بردارند، به عنوان مثال می توان در برخی از روزنامه ها ستون ثابتی را اختصاص داد تا افراد ورزیده و محققین برجسته نهج البلاغه، هر روز آموزه های لازم را شرح دهند.
با پرداخت به نهج البلاغه اخلاق به جامعه باز می گردد
اگر روی نهج البلاغه کار کنیم عدالت در جامعه بازگو می شود، نهج البلاغه بسیار آخرت گراست، اگر آموزه ها به درستی تبیین شود، دیدی به افراد می دهد و مقداری دلبستگی ها به دنیا در جامعه از بین می رود. متأسفانه در حال حاضر قدرت مداران و ثروتمندان کشورمان دلبستگی بسیاری به دنیا دارند، مسایل اخلاقی و گذشت در جامعه ما کمرنگ شده است، اگر با نهج البلاغه مأنوس باشیم و جامعه ما با این معیارها مأنوس شود، می بینیم که اثرگذار است و دلها را برای مهربانی و عطوفت به یکدیگر در جهت ارتباط با خدا نرم می کند.
در حال حاضر شرح تفسیر قوی از نهج البلاغه وجود ندارد
* معتقدید تفاسیر جدید از نهج البلاغه به اندازه تفاسیر گذشته غنی نیست و در این زمینه نقص هایی داریم؟
بله! در حال حاضر کسی را نمی بینم که شرح تفسیر قوی از نهج البلاغه داشته باشد. کتاب ها باید مدام به روز شود، در گذشته دیگران شرح و توضیح دادند، ولی نیاز است در عصر، زمان و نسل افرادی باشند که در زمینه های مختلف بتوانند این کار را انجام دهند، من ندیدم جدیداً کسی بتواند آنطور که باید و شاید حق نهج البلاغه را ادا کند.
* بهترین تفسیر نهج البلاغه از دید گاه شما کدام است؟
تفسیرها هرکدام از یک بُعدی خوب هستند و مواردی را بیان کردند، مرحوم علامه جعفری شرح بر نهج البلاغه نوشت و بُعد اجتماعی، علمی و فلسفی را به خوبی مطرح کرد و توضیحات خوبی را ذیل خطبه ها آورد. شرح نهج البلاغه مرحوم آیت الله منتظری ریشه لغات را به خوبی بیان کرده و خطبه ها را به خوبی شرح داده، احاطه ای که ایشان به مسایل فقهی و فلسفی داشته، غنای ویژه ای به شرح ایشان بخشیده است.
آیت الله مکارم شیرازی شرحی بر نهج البلاغه دارد که سه جلدی است، ایشان هم روان نوشتند و قابل استفاده برای عموم است مانند سایر نوشته های ایشان که روان می نویسند و قابل استفاده برای عموم هستند.
شرح هایی از نهج البلاغه که به روز و متناسب با نیازهای جامعه باشد، بسیار کم داریم
ترجمه های بسیاری از نهج البلاغه شده و به نظر من ترجمه مرحوم شهیدی ترجمه ای روان و قابل فهم و استفاده برای عموم مردم است. اخیراً آقای معادیخواه نیز شرح و ترجمه ای بر نهج البلاغه داشتند که می تواند قابل استفاده برای عموم باشد. البته در قدیم شرح های عربی خوبی از نهج البلاغه نوشته شده که می توان توسط کسانی که با عربی آشنا هستند استفاده شود. شرح هایی مانند شرح عبده یا ابن ابی الحدید یا شرح حبیب الله خویی بر نهج البلاغه یا شرح نهج البلاغه ابن میثم.
با وجود همه این ترجمه ها، شرح ها، تلاش ها و تحقیقاتی که در زمینه نهج البلاغه صورت گرفته، باز هم کمبود احساس می شود چرا که متأسفانه شرح هایی که به روز و متناسب با نیازهای جامعه باشد، بسیار کم داریم.
حجت الاسلام والمسلمین محمود صلواتی از وعده هایی که چهل سال پیش براساس آموزه های حضرت علی(ع) در نهج البلاغه به مردم داده شد، می گوید و اشاره می کند: شعارها و وعده هایی که به مردم می دادیم، تحقق عدالت اجتماعی بود، انتظار مردم این بود که با پیروزی انقلاب اسلامی، الگوی حکومتی و سخنان حضرت علی(ع)، برنامه جامعه قرار گیرد و به طرف آن مدل حرکت کنیم. چهل سال پیش چشم اندازهای خوب و روشنی برای آینده جمهوری اسلامی پیش بینی می کردیم و می گفتیم انقلاب شود به این آرمان ها می رسیم، انتظار داشتیم که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی جامعه از نظر دانش نهج البلاغه و شناخت و معرفی آن توسعه پیدا کند، ولی متأسفانه ما هر چه از انقلاب جلوتر آمدیم به جای اینکه به نهج البلاغه نزدیک تر شویم، از آن دورتر شدیم و اکنون شاهدیم که ارزش های نهج البلاغه، شعارها و شناخت آن بسیار کمرنگ شده و این باعث تأسف است.
عضو مجمع محققین و مدرسین حوزه علمیه قم، معتقد است: اگر روی نهج البلاغه کار کنیم عدالت در جامعه بازگو می شود. و با توجه به اینکه نهج البلاغه بسیار آخرت گراست، اگر آموزه ها به درستی تبیین شوند، دیدی به افراد می دهد و مقداری دلبستگی ها به دنیا در جامعه از بین می رود. متأسفانه در حال حاضر قدرت مداران و ثروتمندان کشورمان دلبستگی بسیاری به دنیا دارند، مسایل اخلاقی و گذشت در جامعه ما کمرنگ شده است، اگر با نهج البلاغه مأنوس باشیم و جامعه ما با این معیارها مأنوس شود، می بینیم که اثرگذار است و دلها را برای مهربانی و عطوفت به یکدیگر در جهت ارتباط با خدا نرم می کند.
شارح کتاب نهج البلاغه تأکید می کند که در گذشته شرح و تفسیرهای بسیاری از نهج البلاغه ارایه شد، اما کتاب ها باید مدام به روز و مطابق با عصر، زمان و نسل ها باشد، اما به تازگی کسی نتوانسته آنطور که باید و شاید حق نهج البلاغه را ادا کند.
متن گفت وگوی شفقنا با حجت الاسلام والمسلمین صلواتی را می خوانید:
* به بیان امام خمینی(ره) نهج البلاغه «معجون و شفا و مرهمی برای دردهای فردی و اجتماعی می باشد، و مجموعه ای است دارای ابعادی به اندازه یک انسان و یک جامعه بزرگ انسانی از زمان صدور آن تا هر چه تاریخ به پیش رود» و سفارش می کنند «ابعاد عرفانی، فلسفی، اخلاقی، تربیتی، اجتماعی، نظامی، فرهنگی و دیگر بُعدها را به مقدار میسور بیان فرمایید و این کتاب بزرگ را به جوامع بشری معرفی نموده و عرضه دارید که این متاعی است که مشتری آن انسان ها و مغزهای نورانی است» در این چهل سال پس از پیروزی انقلاب تا چه اندازه در معرفی و شناخت نهج البلاغه موفق بوده ایم؟
به مردم وعده دادیم حکومتی مانند حکومت حضرت علی(ع) تشکیل خواهیم داد
انقلاب ما براساس نهج البلاغه بود، شعارهایی که در راستای پیروزی انقلاب اسلامی می دادیم و همچنین وعده هایی که به مردم می دادیم، تحقق عدالت اجتماعی بود. سخنان، خطبه ها، نامه های حضرت علی(ع) و عهدنامه مالک اشتر روی منابر و دانشگاه ها خوانده می شد، در جزواتی منتشر و توزیع می گردید. وقتی حضرت امام خمینی(ره)، آینده جمهوری اسلامی را ترسیم و بیان می کردند، می فرمودند که می خواهیم مانند حکومت حضرت علی(ع) در صدر اسلام تشکیل دهیم لذا انتظار مردم این بود که با پیروزی انقلاب اسلامی، الگوی حکومتی، شعارها و سخنان حضرت علی(ع)، برنامه جامعه قرار گیرد و به طرف آن مدل حرکت کنیم.
آموزه های حضرت علی(ع) به جای تحقق در جامعه و حکومت به شعار تبدیل شد
اوایل انقلاب تا حدی شور انقلاب بود و به دلیل شرایط خاص اول انقلاب، به درستی به اهداف و برنامه ها پرداخته نشد و پیاده کردن الگو و سفارشات حضرت علی(ع) در جامعه به شعار، گفتمان و گفت وگو مبدّل شد، و در مرحله عمل نیازی به یک فرصتی داشت. انتظار داشتیم که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی جامعه هم از نظر دانش نهج البلاغه و شناخت و معرفی آن توسعه پیدا کند و در دانشگاه ها و حوزه ها به عنوان درس تدریس شود، افراد جامعه با آن آشنا شوند و روی نهج البلاغه کار کنند، ولی متأسفانه ما هر چه از انقلاب جلوتر آمدیم به جای اینکه به نهج البلاغه نزدیک تر شویم، از آن دورتر شدیم و اکنون شاهدیم که ارزش های نهج البلاغه، شعارها و شناخت آن بسیار کمرنگ شده و این باعث تأسف است.
* هدف و برنامه تشکیل حکومتی مانند حکومت حضرت علی(ع) بود، قطعاً برای تحقق این هدف باید در درجه اول آموزه های حضرت علی(ع) در نهج البلاغه وجود دارد، مورد توجه مسئولین قرار می گرفت. از ابتدا تا به امروز نهج البلاغه چه میزان در سیاست ها و سیره عملی مسئولان مورد توجه قرار گرفته و محقق شده است؟
بُن مایه سخنان حضرت علی(ع) از بین رفتن اختلاف طبقاتی است
اساس نهج البلاغه در حقیقت یک جامعه عدالت محور است، وقتی جامعه عدالت محور باشد، هر کسی و هر ذی حقی به حق خود می رسد، آنچه بن مایه نهج البلاغه و سخنان حضرت علی(ع) است، این است که اختلاف طبقاتی از بین برود و از نظر اخلاق صداقت، پاکی، راستگویی و رخت بر بستن دروغ و کینه ها در جامعه عملی شود. متأسفانه می بینیم که این چنین نیست، جامعه ما مملو است از خلاف آنچه در نهج البلاغه به آن تأکید شده است.
به سوی دستورات حضرت علی(ع) در نهج البلاغه از نظر عملی حرکت نکردیم
در حال حاضر در ادارات و سازمان های مختلف کم کارهایی می شود، اختلاس هایی به صورت گسترده رخ می دهد، فقر و نیازمندی و اختلاف طبقاتی در جامعه ما بیداد می کند، آمار طلاق افزایش یافته و آمار ازدواج کاهش یافته و جوانان ما بیکار هستند، این نابه سامانی های اجتماعی که به صورت آمار رسمی و غیر رسمی به گوش می رسد، وجود دارد و با روح نهج البلاغه و بیانات حضرت علی(ع) سازگار نیست. لذا عملاً به سوی دستورات حضرت علی(ع) در نهج البلاغه از نظر عملی حرکت نکردیم. از نظر تئوری نیز می بینیم که متأسفانه در این زمینه دچار ضعف هستیم، در حال حاضر چند نفر از جوانان با نهج البلاغه آشنا هستند؟ چند نفر از جوانان روزی یک بخشی از نهج البلاغه را می خوانند؟ انتظار این است که روی این زمینه ها کار می شد و گسترش پیدا می کرد. به هر حال ما این تفاوت و نارسایی را به وضوح می بینیم، هم حوزه ها و هم دانشگاه ها و هم محیط های روشنفکری باید تلاش کنند تا حداقل از نظر تئوری در زمینه نهج البلاغه مشکلی نداشته باشیم.
ویژگی های هنری نهج البلاغه کمتر ارایه شده، می توانستیم نهج البلاغه را به شکل جوان پسند به جامعه عرضه کنیم
نهج البلاغه بسیار زیباست و کلمات حضرت علی(ع) آهنگین و موزون است و به اصطلاح از آرایه های هنری برخوردار است، در ترجمه هایی که ما از نهج البلاغه ارایه دادیم، ویژگی های هنری نهج البلاغه کمتر ارایه شده است. به نظر می رسید که عوامل مختلفی وجود داشته که به نهج البلاغه کمتر توجه شده و یک بُعد، همین بُعد زیبایی های کلامی سخن امام علی(ع) است که به نظر می رسید باید روی این موارد کار می شد و به شکل جوان پسند به جامعه فارسی زبان عرضه می گردید که در این زمینه هم نواقصی را داشتیم.
* معتقدید در حال نزدیک شدن به عدالت، اخلاق، معنویت، انصاف و انسانیت مد نظر نهج البلاغه هستیم یا در حال دور شدن از آن؟
از ابتدای انقلاب سیر حرکت جامعه در حال دور شدن از آموزه های نهج البلاغه است
اگر کلیت را بنگریم باید بگویم که سیر حرکت جامعه از ابتدای انقلاب در حال دور شدن از آموزه های نهج البلاغه است. یعنی در مقطع هایی به آموزه های نهج البلاغه نزدیک می شدیم چون یکی از پایه های نهج البلاغه این است که رأی، نظر و انتخاب مردم، بسیار مهم است.
ایده آل و چشم اندازی که بر پایه نهج البلاغه داشتیم، محقق نشد
به طور کلی نهج البلاغه چند شاخصه دارد، یکی خدا محوری است که در همه امور خداوند محور جامعه شود، یکی آخرت گرایی است که توجه به آخرت باشد، یکی آباد کردن دنیاست که رفع تبعیض و عدالت اجتماعی است، یکی هم مردم محوری است که هیچگونه استبداد و سلطه ای بر جامعه نباشد و حکومت و قدرت را حق مردم می داند. این شاخصه های متعددی است که در جای جای نهج البلاغه آمده است، ما در هر زمانی ببینیم که این شاخص ها عملی و اجرایی می شود، می گوییم به نهج البلاغه نزدیک تر شدیم، ممکن است که در کشوری نامی از نهج البلاغه نباشد، ولی عملاً نهج البلاغه مدار باشند و جامعه و زندگی شان براساس مبانی نهج البلاغه باشد، ممکن هم هست که کشوری، شیعه باشد و شعار شیعه گری هم بدهد و همه از نظر گفتار دوستدار حضرت علی(ع) باشند، ولی اگر عملمان آنگونه نباشد در حقیقت ما از نهج البلاغه دور شدیم. من به عنوان یک مبارزی که قبل از انقلاب در زندان بودم و با مارکسیست ها و قشرهای مختلف سر و کار داشتم، احساسم این است که آن زمان ها ما چشم اندازهای خوب و روشنی را برای آینده جمهوری اسلامی پیش بینی می کردیم و می گفتیم انقلاب شود به این آرمان ها می رسیم، ولی در حال حاضر که چهل سال از پیروزی انقلاب اسلامی گذشته است به غیر از مقطع های کوتاهی که به معیارهای نهج البلاغه نزدیک شدیم، متأسفانه از نهج البلاغه دور هستیم. در زمان جنگ براساس یکسری معیارها و ارزش هایی، نیروهایی پای کار بودند و در جبهه حضور یافتند و به شهادت رسیدند و در جامعه فعالیت می کردند، در آن مقطع تا اندازه ای به نهج البلاغه نزدیک شدیم، ولی بعد از جنگ مقداری از آموزه های این کتاب دور شدیم. مجموعاً به نظر می رسد ایده آل و چشم اندازی که بر پایه نهج البلاغه داشتیم محقق نشد و متأسفانه به آموزه های حضرت علی(ع) در زمینه های مختلف نزدیک نشدیم.
* برخی انتقاد می کنند که ما با نهج البلاغه انقلاب کرده ایم، اما می خواهیم با رساله کشور را اداره کنیم. آیا این یک اتهام و مغالطه است یا جای تامل و بررسی دارد؟
ما با نهج البلاغه انقلاب کردیم و می خواستیم رساله هم باشد، اما در حال حاضر نهج البلاغه و رساله نداریم، اگر پایبند به رساله هم باشیم، رساله مبانی نهج البلاغه را بیان می کند، به عبارت دیگر در بخشی از رساله نماز و روزه و… بیان شده، بخش عمده دیگر آن حق الناس و حق و حقوق مردم و طبیعت است، می خواهم بگویم که ما نه تنها به دستورات و آموزه های نهج البلاغه توجهی نداریم بلکه طبق رساله هم عمل نمی کنیم، شاهدیم قوانین و حقوقی که در رساله آمده در جامعه عملی نمی شود.
خودخواهی، خودپسندی، حرص به دنیا زیاد شده و هم نوع دوستی و کمک به دیگران کمرنگ شده است
احساس من این است که مقداری از مبانی شریعت مان چه از رساله و چه از نهج البلاغه و چه ارزش هایی که به آن پایبند بودیم و شعار آن را می دادیم، دور شدیم. مقداری خودخواهی، خودپسندی، حرص به دنیا زیاد شده و هم نوع دوستی و کمک به دیگران کمرنگ شده است. البته این مسایل، عوامل مختلفی داشته و من فکر می کنم که اگر به آن معیارها برگردیم، هم به رساله و هم به نهج البلاغه عمل کردیم.
* وضعیت نهج البلاغه پژوهی در کشور چگونه است؟ آیا تفاسیر جدید و قابل ذکری در مقایسه با تفاسیر سابق در دست است؟
نهج البلاغه با زبانی آهنگین و روان و قابل فهم برای عموم ارایه شود
در نهج البلاغه دو کار عمده باید شود، یکی ارایه مفاهیم نهج البلاغه است، چون نهج البلاغه کتاب هنری و آهنگین و زیباست و سخنان امام علی(ع) به دل انسان می نشیند. من سعی کردم در ترجمه خودم از نهج البلاغه جنبه های آرایه های هنری نهج البلاغه را انعکاس دهم، یعنی وزن و آهنگ و موسیقی کلام به صورتی که کلام گوش نواز و جذاب باشد، همان کاری که مرحوم شهیدی در ترجمه خود از نهج البلاغه انجام داده است، مرحوم شهیدی سعی کرد که وزن و آهنگ نهج البلاغه را به زبان فارسی ارایه دهد، البته مقدرای سنگین بود چون از الفاظ قدیمی استفاده شد، لذا به نظرم رسید نهج البلاغه با زبانی آهنگین و روان و قابل فهم برای عموم ارایه شود، یک کار این هست که ما از نظر ظاهری کلام را زیبا کنیم مانند کلام سعدی و حافظ و سایر اشعار ماندگار، به خاطر اینکه زیباست و آرایه های هنری در اشعار به وفور پیدا می شود لذا گوش نواز است و ماندگار می شود.
ارایه نهج البلاغه برای نسل جوان و جامعه باید زیبا باشد به خاطر اینکه بتوان به صورت تابلو نوشت و بر سر در مجالس و مجامع نصب کرد و افراد آن را حفظ کنند. همچنین باید در مدارس، دانشگاه ها، و کتب درسی و… آموزه های حضرت علی(ع) در نهج البلاغه به درستی ارایه داد.
تأکید بر توجه به جنبه های آموزشی نهج البلاغه توسط اساتید برجسته
نکته دیگر جنبه آموزشی نهج البلاغه است که باید روی آن کار شود، یعنی تفاسیر مختلفی که راجع به نهج البلاغه است، استادهای ورزیده باید باشند که این مطالب را تدریس کنند و به صورت نوشته ارایه دهند، در گذشته شخصی مانند مرحوم علامه جعفری، شرحی بر نهج البلاغه نوشت، یکسری مسایل روز جامعه را در قالب شرح نهج البلاغه بیان می کرد. کتاب های علمی که ایشان در مسایل و مبانی علمی، آموزشی، فلسفی، اجتماعی و روانشناسی داشت را در شرح نهج البلاغه خود آورد که قابل استفاده برای عموم بود. من یادم هست که قبل از انقلاب در زندان قصر طرح مثنوی مرحوم علامه را می خواندیم و همان مباحث را ایشان در شرح نهج البلاغه خود آورد و بسیاری از اوقات زیبایی به شرح خود بخشید. در آن زمان شرح ایشان بسیار برای ما قابل استفاده بود.
اساتید برجسته ای که در حوزه و دانشگاه ها و جامعه نهج البلاغه تدریس کنند، انگشت شمار هستند
مرحوم آیت الله منتظری نهج البلاغه را تدریس می کردند، همان درس های ایشان در ۱۵ جلد چاپ شد، مسایل فلسفی و علمی و حتی لغت های نهج البلاغه، شاخصه شرح ایشان هست، ایشان در کتاب شرح خود ریشه لغات را به خوبی بیان کرده است. کسان دیگری هم بودند که شرح هایی بر نهج البلاغه به صورت عربی و فارسی نوشتند منتها اکنون در جامعه کم شده است. متأسفانه اساتید برجسته ای که در حوزه و دانشگاه ها و جامعه نهج البلاغه تدریس کنند، انگشت شمار هستند.
در برخی از روزنامه ها ستون ثابتی برای آموزه های نهج البلاغه اختصاص دهیم
لازم است توجه به نهج البلاغه در عرصه های مختلف را جدی بگیریم، صدا و سیما و رسانه ها می توانند در این مسیر قدم اول را بردارند، به عنوان مثال می توان در برخی از روزنامه ها ستون ثابتی را اختصاص داد تا افراد ورزیده و محققین برجسته نهج البلاغه، هر روز آموزه های لازم را شرح دهند.
با پرداخت به نهج البلاغه اخلاق به جامعه باز می گردد
اگر روی نهج البلاغه کار کنیم عدالت در جامعه بازگو می شود، نهج البلاغه بسیار آخرت گراست، اگر آموزه ها به درستی تبیین شود، دیدی به افراد می دهد و مقداری دلبستگی ها به دنیا در جامعه از بین می رود. متأسفانه در حال حاضر قدرت مداران و ثروتمندان کشورمان دلبستگی بسیاری به دنیا دارند، مسایل اخلاقی و گذشت در جامعه ما کمرنگ شده است، اگر با نهج البلاغه مأنوس باشیم و جامعه ما با این معیارها مأنوس شود، می بینیم که اثرگذار است و دلها را برای مهربانی و عطوفت به یکدیگر در جهت ارتباط با خدا نرم می کند.
در حال حاضر شرح تفسیر قوی از نهج البلاغه وجود ندارد
* معتقدید تفاسیر جدید از نهج البلاغه به اندازه تفاسیر گذشته غنی نیست و در این زمینه نقص هایی داریم؟
بله! در حال حاضر کسی را نمی بینم که شرح تفسیر قوی از نهج البلاغه داشته باشد. کتاب ها باید مدام به روز شود، در گذشته دیگران شرح و توضیح دادند، ولی نیاز است در عصر، زمان و نسل افرادی باشند که در زمینه های مختلف بتوانند این کار را انجام دهند، من ندیدم جدیداً کسی بتواند آنطور که باید و شاید حق نهج البلاغه را ادا کند.
* بهترین تفسیر نهج البلاغه از دید گاه شما کدام است؟
تفسیرها هرکدام از یک بُعدی خوب هستند و مواردی را بیان کردند، مرحوم علامه جعفری شرح بر نهج البلاغه نوشت و بُعد اجتماعی، علمی و فلسفی را به خوبی مطرح کرد و توضیحات خوبی را ذیل خطبه ها آورد. شرح نهج البلاغه مرحوم آیت الله منتظری ریشه لغات را به خوبی بیان کرده و خطبه ها را به خوبی شرح داده، احاطه ای که ایشان به مسایل فقهی و فلسفی داشته، غنای ویژه ای به شرح ایشان بخشیده است.
آیت الله مکارم شیرازی شرحی بر نهج البلاغه دارد که سه جلدی است، ایشان هم روان نوشتند و قابل استفاده برای عموم است مانند سایر نوشته های ایشان که روان می نویسند و قابل استفاده برای عموم هستند.
شرح هایی از نهج البلاغه که به روز و متناسب با نیازهای جامعه باشد، بسیار کم داریم
ترجمه های بسیاری از نهج البلاغه شده و به نظر من ترجمه مرحوم شهیدی ترجمه ای روان و قابل فهم و استفاده برای عموم مردم است. اخیراً آقای معادیخواه نیز شرح و ترجمه ای بر نهج البلاغه داشتند که می تواند قابل استفاده برای عموم باشد. البته در قدیم شرح های عربی خوبی از نهج البلاغه نوشته شده که می توان توسط کسانی که با عربی آشنا هستند استفاده شود. شرح هایی مانند شرح عبده یا ابن ابی الحدید یا شرح حبیب الله خویی بر نهج البلاغه یا شرح نهج البلاغه ابن میثم.
با وجود همه این ترجمه ها، شرح ها، تلاش ها و تحقیقاتی که در زمینه نهج البلاغه صورت گرفته، باز هم کمبود احساس می شود چرا که متأسفانه شرح هایی که به روز و متناسب با نیازهای جامعه باشد، بسیار کم داریم.
