محمدتقی فاضل‌میبدی .
در صفحه نخست کتاب صوم وسایل الشیعه سخنی در باب علت روزه‌داری آمده که قابل توجه است. از امام صادق(ع) سوال شد چرا باید روزه گرفت؟ حضرت در جواب فرمود: تا فقیر و غنی در یک سطح قرار بگیرند و دیگر اینکه تا شهوت آدمیان شکسته شود و آدمیان به اعتدال روحی برگردند و خشم، غضب، دروغ و طغیان قدرت از جامعه مسلمین رخت بر بندد. در روایتی امام(ع) دروغ و غیبت را از مفطرات روزه برشمردند (وسایل الشیعه ج 3 روایت اول و دوم) در میان تاثیرات سودمندی که روزه‌داری در انسان می‌گذارد، شاید تعدیل قوای نفسانی - که جوهره اخلاق آدمی است- سرآمد باشد. فروخفتن خشم و سرکوبی کینه و زیرپا گذاشتن خوی خودخواهی و در مقابل، برفرازآمدن آفتاب حلم، گذشت، صلح، صفا و همنوع‌دوستی از رهاوردهای اعتدال قوای نفسانی است که در ماه مبارک رمضان برای روزه‌داران حاصل می‌شود؛ و ازشادترین روزهایی که اسلام برای مسلمین منظور داشته، عید فطر یا عید تعدیل و تعادل قوای انسانی و از آن مهم‌تر عید تساوی و تعادل فقر و غناست و اینکه فقیران به بالای خط فقر برآیند. بر اساس آیه شریفه قرآن، که فلسفه روزه را «لعلکم تتقون» ذکر کرده، و گفته‌های پیشوایان معصوم، ثمرات ماه مبارک رمضان باید در زندگی این جهانی بازگردد و مردم ثمرات اخلاقی، اقتصادی و معنوی این ماه مبارک را در این جهان ببینند. عید فطر، عید نوزایی و حیات دوباره آدمیان است و نویدبخش تحولاتی است که در روح و روان آدمی و نیز، در زندگی اجتماعی پدید می‌آورد. یک ماه روزه‌داری تنها امساک ظاهری از خوردن و آشامیدن نبوده است، حضرت علی(ع) روزه‌داری را در سه‌لایه از وجود انسان فرض می‌کند؛ یکی روزه درلایه قلب و دیگری در لایه چشم، گوش و زبان و سوم امساک از خوردن و آشامیدن. اگر روزه‌دار تنها به سوم اکتفا کرد، چنین امساک مناسکی، با حقیقت روزه هیچ مطابقتی ندارد. در روایتی از پیامبر آمده است: اگر کسی به روزه‌دار بد‌زبانی کرد یا با او به جنگ و کارزار برخاست، شخص روزه‌دار در برابر چنین کسی نه فحش می‌دهد و نه وارد جنگ می‌شود بلکه در جواب می‌گوید، من روزه دارم. «انما الصوم جنه فاذا کان احدکم صائما فلا یرفث و لا یجهل و ان امروا قاتله او سابه فلیقل انی صائم» روزه چون سپری است که جلو فحش، جهل و جنگ را می‌گیرد؛ و روزه‌داری یک نوع احرام است، چراکه محرمات باطنی روزه کمتر از محرمات حج نیست. همچنان که اگر انجام مراسم حج تاثیری در بهبودی زندگی مسلمانان نگذارد، آنان را به سوی وحدت نبرد و کینه‌ها را نزداید، مسلمانان را از فقر و فلاکت نرهاند و آدمیان شاهد منافع خود نگردند (لیشهد منافع لهم) نمی‌توان نام آن را حج گذاشت. رمضان و روزه نیز، چنین است. پیامبر در روایتی فرموند: پنج‌چیز روزه را باطل می‌کند: دروغ، غیبت، سخن‌چینی، سوگند ناحق و نظر شهوت. چه‌بسا روزه‌دارانی که تنها گرسنگی و تشنگی تحمل کرده‌اند و حقیقتی از روزه را در نیافته‌اند. به فرموده پیامبر «کم من صائم لیس له من صیامه الا جوع و العطش» روزه‌داران بسیاری هستند که آنها از روزه جز گرسنگی و تشنگی بهره‌ای نبرده‌اند. شادی مسلمانان در روز فطر، نخست به دلیل تقوایی است که در آدمیان پدید آمده و در نتیجه جامعه مسلمین از آلودگی‌های دروغ، خلف وعده، ناامنی و سایر ناهنجارهای اجتماعی پاک شده است، اما مهم‌تر از همه اینها استوای فقر و غناست که در این روز باید تحقق یابد. امام رضا(ع) یکی از فلسفه‌های روزه را احساس عطش وگرسنگی اغنیا دانست که به درد محرومان برسند و برای درد فقرآنان چاره جویند. «لیستوی الفقیر والغنی» دادن زکات در روز فطر یعنی شادکردن فقیران و محرومان تا با شادی و شعف تمام در نماز شرکت کنند. امام صادق(ع) فرمود: اطعم یوم الفطرقبل ان تخرج الی المصلی. پیش از اینکه از خانه به سوی مصلی حرکت کنی، فقیران را اطعام کن و می‌فرماید: من صام ولم یودالزکوه فلاصوم له؛ کسی که زکات روز فطر نپردازد، روزه او معنا ندارد.
نتیجه اینکه: ماه مبارک رمضان نشانگر این است که جامعه مسلمانان باید از فقر نجات یابد و حکومت‌ها باید این بلای خانمان‌سوز را برافکنند. عبادت‌های اسلامی در کنار رشد اقتصادی قرار گرفته، جامه‌ای که معیشت سالم ندارد، نمی‌تواند عبادت سالم داشته باشد. معیشت مردم تا آنجا مورد اهتمام است که پیامبر فرمود: «فلولا الخبز ما صلینا ولاصمنا ولاادینافرایض ربنا» اگر نان- اقتصاد - نباشد، روزه و نماز و سایر فرایض معنا پیدا نمی‌کند. حقیقت ماه مبارک رمضان در آغاز دهه سوم یعنی در شب‌های قدر خود را نشان می‌دهد. روزه‌داران پس از 20روز، به تعدیل قوا و فروانداختن خشم و شهوت رسیده‌اند، قدر و سرنوشت روحی خود را با رهاکردن خود از قید خودی وخوی استکباری و خشم و تراکم ثروت و قدرت دوباره می‌سازند و حقیقت دهه سوم و شب‌های قدر نیز در روز عید فطر خود را می‌نمایاند. عید فطر یعنی شکافتن دوباره، هم در سطح فرد و هم در سطح جامعه. علی(ع) در خطبه عید فطر می‌فرماید: وادو فطرتکم فانها سنت نبیکم؛ زکات فطره خود را بپردازید که این سنت پیامبر است و خداوند این قانون را فرض و واجب کرده است. تاکید می‌کنم زکات فطره، علاوه بر گذشت مالی و رهایی از تعلقات دنیوی که بعد اخلاقی آن است، جنبه اقتصادی و اجتماعی آن مورد اهتمام است؛ برای اینکه ماه رمضان، به تعبیر امام صادق(ع) در بیان علت روزه، ماه برابرشدن فقیر و غنی است؛ یعنی باید فاصله‌های طبقاتی در این ماه کاهش یابد. با یک ماه امساک و چشیدن رنج گرسنگی، حال نوبت آن است که در روز عید فطر فقیران و گرسنگان جامعه را دریابیم. نکته‌ای که در اینجا ذکر آن لازم است اینکه پرداخت زکات فطره نباید به شکل گذشته صورت گیرد، چراکه شاید تحقیر انسان را درپی داشته باشد. پرداخت این فریضه باید به‌گونه‌ای صورت گیرد که در فرهنگ عقلای امور مورد پذیرش قرار گیرد و حقارتی در پی نداشته باشد. درست است که زکات عید فطر یک فریضه عبادی است، اما روش پرداخت آن باید عقلایی باشد و هیچ فقیری تحقیر نشود. غزالی در کتاب احیای علوم می‌گوید: یکی از آداب روزه‌داری آن است که روزه‌دار در روز بسیار نخسبد تا گرسنگی و تشنگی را احساس کند. چشیدن رنج گرسنگی از فلسفه‌های مهم این فریضه است تا به درد و رنج گرسنگان ایام سال، که در این روزها در غالب جهان، به‌ویژه، درآفریقا شاهد هستیم، آشنا شویم و برای درمان این بلای بزرگ بکوشیم. براساس تازه‌ترین آمارها در جهان 170میلیون گرسنه وجود دارد. فقر و ناداری و گرسنگی در اسلام مورد نکوهش قرار گرفته و هم‌ردیف کفر است. گرسنگی در ماه مبارک رمضان یعنی مبارزه با گرسنگی کسانی که همیشه گرسنه‌اند و از فقر و ناداری و نابرابری رنج می‌برند. یعنی مبارزه با کسانی که صاحب ثروت‌های انباشته‌اند و به یاد محرومان و فاقدان شرایط اولیه زندگی دیگر آدمیان نیستند. در عید فطر که جشن بزرگ مسلمین است باید این مسایل و مشکلات سامان یافته باشد تا بتوان برای آن جشن گرفت. نمی‌توان نماز عید گزارد و آن روز را مبارک گفت و حال آنکه مشکلات اجتماعی و اقتصادی مسلمین سامان نیافته است و در وجود صاحبان قدرت، که گرفتار آتش خشم وشهوت قدرتند، تعادلی راه پیدا نکرده است. امام علی(ع) فرمود: روزی که بر خدا معصیت نشود و ظلمی بر سر آدمیان نرود آن روز، روز عید است. امام باقر(ع) وقتی که برای نماز عید فطر بیرون می‌آمدند می‌فرمودند: الهم انا نرغب الیک فی دوله کریمه تعز بها الاسلام و اهله؛ خدایا ما طالب حکومتی هستیم که مسلمین را عزت بخشد و نفاق و دورویی را به ذلت بکشاند، یعنی روز عید فطر روز عزت مسلمین و ذلت منافقان، دورویان، دروغگویان و عهدشکنان است. نماز و زکات عیدفطر نشانه آزادی و رهایی مسلمانان از هرگونه اسارت است. عید فطر واقعی یعنی عید آزادی وآزادگی آدمیان و عید رهایی گرسنگان و عید اخلاق انسان‌ها و جشن تعدیل قوای بیرونی و درونی و در یک کلام جشن گسترش تقوا و عدالت در تمام لایه‌های جامعه. آنگاه در این روز خجسته باید گفت:
ای گروه مومنان شادی کنید همچو سرو و سوسن آزادی کنید
