استاد حوزه علمیه قم و رییس بنیاد بین المللی علوم وحیانی اسرا آزادی را بنیانی ترین اصل انسانی دانست و گفت: اگر بخواهیم که جامعه پیرو نهضت امام حسین(ع) باشد باید بدانیم که آزادی سیاسی مبتنی بر آزادی اخلاقی است و آزادی اخلاقی یعنی اینکه انسان بتواند جلوه های مذموم نفسانی را از خود دور کند و نزاهت اخلاقی را برای خویش فراهم کند.
او بیان کرد: اگر ما نهضت امام حسین(ع) را آنگونه که شایسته است بشناسیم به تنهایی می تواند جامعه را در مسیر سعادت و عظمت و شکوهمندی قرار دهد اما اگر به دست نا اهلان بیفتد و بخواهد بر اساس یک سلسله خرافات، مسایل عاطفی بی روح و بی مغز در جامعه ترویج شود قطعا نمی تواند برای جامعه امروزی که با اندیشه های وحیانی و عقلانیت شیعی آشنا است، هماهنگ باشد.
متن گفت و گوی شفقنا با دکتر حجت الاسلام و المسلمین جوادی آملی را در ادامه می خوانید:
* آزادی از جمله مباحث مناقشه برانگیز در میان جوامع است که بسیاری از اندیشمندان همواره در مورد آن بحث کرده اند و امام حسین(ع) را جلوه ای از این عزت و آزادگی می شناسند. چرا امام حسین(ع) به عنوان نماد آزادگی و حریت شناخته می شود؟
جوادی آملی: به مناسبت حماسه بی بدیل نهضت عاشورای سالار شهیدان هر سال موضوعات و مباحثی مطرح می شود تا جامعه نسبت به این نهضت و قیام جهانی امام حسین(ع) آگاهی بیشتری کسب کند. از مباحثی که در این مقوله مطرح می شود بحث آزادی است و اینکه امام حسین(ع) به عنوان آزادی و حریت شناخته می شود چقدر قابل قبول است. مناسب است که یک تعریف کوتاه و مختصری از آزادی داده شود تا مقدمه بحث باشد. آزادی یک ملکه نفسانی و بنیادی ترین خصیصه نفسانی است چراکه هر نوع کمالی برای انسان مبتنی بر حریت انسانی است. حتی دستیابی به عدالت هم بر اساس همین آزادگی و حریت است. آزادی صرفا یک ارزش اجتماعی نیست بلکه خاستگاه آن نفس و جان انسان است که به عنوان یک فضیلت نفسانی برای انسان و در جایگاه نفس او قرار می گیرد. البته اگر این فضیلت انسانی برای انسان ها و جامعه ای حاصل شود آن جامعه به ارزش اجتماعی آزادی هم خواهد رسید. بنابراین آزادی یک قدرت و امکان نفسانی است که بر اساس آن انسان ها می توانند به کمال و فضایل دست یابند و همچنین جوامع خویش را بسازند. اما اینکه چرا امام حسین(ع) به عنوان نماد حریت و آزادی شناخته می شود جوابش این است که حضرت در مقابل اجبار و الزامی که از ناحیه استکبار زمان خویش یعنی دستگاه اموی و مشخصا یزید که برای بیعت خواستن از آن حضرت از هیچ امری فروگذار نکرد و به والی اش دستور داد که به هر نحوی از امام حسین(ع) بیعت بگیرد، حضرت در مقابل این بیعتی که سازش با ظلم است و مجبور کردن انسان به پذیرفتن ذلت است ایستاد و تا پای جان و به اسارت دادن خاندان خویش آن را پذیرفت تا ذلت و بیعت با دستگاه ظالمان را نپذیرد. بنابراین آنچه که باعث شده است امام حسین(ع) به عنوان نماد آزادی شناخته شود همین جهت است که با شعار «هیهات هیهات من الذله» ذلتی که معنای اسارت در مقابل آزادی است از امام حسین(ع) دور بود. امام حسین(ع) فرمود «من نه دست مذلت به او می دهم و نه پای فرار دارم، لَا وَ اللَّهِ لَا أُعْطِیکُمْ بِیَدِی إِعْطَاءَ الذَّلِیلِ وَ لَا أَفِرُّ فِرَارَ الْعَبِید» «نه مثل بندگان اهل فرار هستم و نه مانند سازشکاران و ذلت پذیران اهل امضای قرارداد ذلت هستم». بنابراین اینگونه مقاومت، ایستادگی ها و شعارهای ارزشمندی که امام حسین(ع) در طول این نضهت آسمانی اش اعلام کرد نشان از آزادی و حریت ذاتی بود. بنابراین اگر ما بپذیریم که آزادی یک قدرت و امکان نفسانی است که به انسان اجازه می دهد تا به سمت راهیابی به کمال و سعادت پیش برود و هیچ الزام و اجباری را از هیچ ناحیه ای نپذیرد چنین انسانی صاحب ملکه نفسانی و آزادی است و امام حسین (ع) با داشتن چنین ویژگی برترین نوع آزادگی را برای خود و پیروان خویش فراهم ساخت.
– به عقیده بسیاری از کارشناسان امام حسین(ع) تعریف خاصی از آزادی ارائه نکرده است اما شاخص هایی که ایشان برای آزادی تدوین نموده اند جامع ترین و گویا ترین شاخص هاست. این شاخص ها شامل چه مواردی می باشد؟ آزادی در چه ساختارهایی تجلی می یابد؟
جوادی آملی: اگر کسی به چنین فضیلت نفسانی بار یافت و چنین جایگاهی را برای نفس خود قایل شد که از هر نوع اسارت و بندگی نجات یافته و به هیچ امری غیر از اراده الهی که اراده حق است و حقانیت و عظمت مختص خداوند است و به غیر از درگاه الهی نه گفته است و ذلت آنها را نپذیرفته است، این آزادی در جلوه های مختلف سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی جلوه گر می شود. این ملکه نفسانی در قالب ها و جایگاه های مختلف خود را نشان می دهد و مهمترین جلوه آن آزادی اجتماعی است. آزادی اجتماعی یعنی اینکه هیچ الزامی از ناحیه هیچ کس برای پذیرش یک باور و هر دستوری وجود نداشته باشد، بلکه انسان ها در انتخاب و اختیار حق بتوانند با توان و قدرت فکری و اراده خود اقدام کنند. لازم به ذکر است که آزادی یکی از ملکات نفسانی در جنبه عقل عملی است. ولکن آزادی راهبری می خواهد و نیاز به اندیشه متعالی دارد تا بر اساس آن امکان و قدرت باریابی به سعادت، راه درستی را طی کرده باشد. اگر آزادی بدون یک اندیشه راهبری صحیح بخواهد برای فرد و جامعه وجود داشته باشد این انسان را به رهایی و ولنگاری سوق می دهد. بنابراین فرق بین آزادی و رهایی در این است که اگر زمام ملکه آزادی به عقل نظری باشد که اندیشه و افکار، با افکار حق و عدل هماهنگ باشد این آزادی حق است و جامعه بر اساس آن به کمال خود خواهد رسید. اما اگر زمامدار این امکان و قدرت، یک هوی و هوسی باشد و یا بندگی شخص و فردی که غیر الهی می اندیشد، معنای آن آزادی نخواهد بود بلکه رهایی است. آزادی همواره حق است و رهایی است که همواره باطل است. چراکه زمام آزادی را عقل و اندیشه و افکار متعالی تأمین می کند و زمام رهایی را هوی و هوس و یا ذلتی که از ناحیه استکبار برای انسان پیشنهاد می شود و چون صاحب ملکه آزادی می تواند در جلوه های مختلفی که بیان شده است ظهور و بروز داشته باشد انسان آزاد در هر بعدی از ابعاد اجتماعی و هر ساختاری از ساختارهای انسانی که حاصل شد هرگز تن به ذلت نمی دهد و پای فرار ندارد بلکه همواره با قرار و استقامت در مقابل باطل و پذیرش حق به سمت کمال حرکت می کند.
* چقدر می توان ادعا کرد که جامعه ما بعد از گذشت حدود ۱۴۰۰ سال به آن اصول ارزشی امام حسین(ع)، پایبند بوده است؟
جوادی آملی: در این خصوص باید گفت چون متأسفانه کسانی که با نهضت امام حسین(ع) آشنایی دارند و کاملا حقانیت آن نهضت از یکسو و صداقت آن را از سوی دیگر می شناسند بیان و تبیین درستی ندارند یا دیگرانی که چنین شناختی را نسبت به این نهضت ندارند طبعا جامعه پیرو امام حسین(ع) آن ویژگی که باید پیدا کند و آن خصایصی را که باید داشته باشند را به مقدار لازم دارا نیست. جهتی که این نهضت ماندگار شده است بر اساس آن است که حقانیت و عدالت را محور کار خویش قرار داده است. اگر مسأله ذلت ناپذیری و نپذیرفتن بیعت را به عنوان یکی از بزرگترین شاخصه های این نهضت قرار می دهیم پس اگر جامعه واقعا هم به لحاظ مباحث نفسانی و هم به جهت مسایل اجتماعی و سیاسی این ذلت پذیری را نداشته باشد این انسان می تواند پیرو نضهت امام حسین (ع) باشد. شاید انقلاب ما در بعد سیاسی موفق بود اما قبل از اینکه به بعد سیاسی نهضت حضرت بپردازیم به بعد اخلاقی آن باید پرداخت و آن نپذیرفتن و قبول نکردن نفسانیت و هوی و هوسی است که در درون انسان ها وجود دارد. امام حسین(ع) قبل از اینکه این شعار «هیهات هیهات من الذله» را در مقابل استکبار اموی بگوید در مقابل هوی نفس ، خواسته های نفسانی و تمایلات دنیوی خود گفته است. لذا به هیچ وجه وابسته به دنیا و مال دنیا نبود و هوی و هوس، زمامدار اندیشه امام نبود.
* در فرازهایی از خطبه امام در روز عاشورا آمده است که نهضت اباعبدالله حسین(ع) بیش از آنکه سیاسی باشد اخلاقی است و برای اصلاح نظامات اجتماعی و هموار کردن مسیرهای اخلاقی اجتماع و جامعه صورت پذیرفته است چراکه اصلاح فرد و خانواده بدون اصلاح حکومت و نظام های اجتماعی امکان پذیر نخواهد بود. لازمه اینکه اخلاق در جامعه به پیروی از نهضت امام حسین(ع) امکان پذیر باشد چیست؟
جوادی آملی: باید به این نکته توجه کنیم که امام قبل از اینکه به استکبار و حاکمان دستگاه ظلم اموی نه بگوید و شعار خود را سر بدهد، در مقابل استکبار نفسانی و خواسته های هوی و هوس خود با قدرت و صلابت ایستاد و دنیاخواهی و مال دوستی را از خود دور کرد و فضایل اخلاقی را جایگزین رذایل اخلاقی کرد. ابتدا رذایل را از خود دور ساخت و بعد به فضایل مسلط شد. چنین مواردی است که می تواند یک نهضت و قیامی جهانی بیافریند. سیاستمداران ممکن است که آزادی سیاسی را تعقیب کنند اما آزادی سیاسی اگر مبتنی بر آزادی اخلاقی و نفسانی نباشد و نفس در مقابل جلوه های مادیت و طبیعت ذلت را از خود دور ندارد این نهضت و قیام باقی نخواهد ماند. سرّ ماندگاری نهضت امام طهارت و پاکیزگی نفس و جان امام و پیروان آن حضرت بود که اول از خود استکبار را دور کردند و با صلابت نفسانی به میدان آمدند و در مقابل استکبار خارجی هم با شعار هیهات هیهات من الذله ایستادگی کردند.
*آیا اخلاق مبنای آزادی در جامعه است و یا این آزادی است که اخلاق را در جامعه نهادینه می کند؟
جوادی آملی: آزادی بنیانی ترین اصل انسانی است. انسان اگر بتواند به آزادی که عبارتند از قدرت و امکان تعالی و رشد است برسد، آنجا است که اخلاق را می شناسد و در فراگیری ملکات نفسانی و اخلاقی موفق خواهد بود. این بنیانی ترین اصل انسانی را که آزادی است ارج بنهیم و آزادی را قدرتی برای تعالی رشد و سعادت جامعه و انسان ها بدانیم. آزادی همانند عدالت، بین دو جریان انحرافی قرار دارد. یکی بحث اجبار و الزام و دیگری رهایی و ولنگاری. آزادی همواره خوب است آن چیزی که ناثواب است طرف راست آزادی، اجبار و الزام و طرف چپ آزادی، ولنگاری و رهایی است. آزادی به این معناست که امکان و قدرت دستیابی سعادت و کمال برای انسان فراهم شود و این خوب است البته زمامدار آزادی، اندیشه و تفکر است که انسان هایی که با این زمامداری حرکت می کنند آزادی برای آنها خیر و برکت خواهد آورد. بنابراین اگر بخواهیم که جامعه پیرو این نهضت باشد باید بدانیم که آزادی سیاسی مبتنی بر آزادی اخلاقی است و آزادی اخلاقی یعنی اینکه انسان بتواند جلوه های مذموم نفسانی را از خود دور کند و نزاهت اخلاقی را برای خویش فراهم کند و از جلوه های مذموم دنیا که عبارتند از دروغگویی، تهمت، تعرض به مال مردم و دور بمانند که در اینجا قطعا موفقیتی که پیروان این نهضت انتظار دارند برای آنها حاصل خواهد شد.
*مراد از آزادی که امام حسین(ع) به عنوان مبنای اخلاق قرار داده است، چیست؟
جوادی آملی: نه به معنای آزادی که در تفکر غربی وجود دارد و مبتنی بر عقلانیت خودبنیاد است، بلکه آزادی که امکان قدرت و دستیابی به ملکات و فضایل نفسانی است و راه رسیدن به سعادت فردی و اجتماعی است که زمام این امر را اندیشه های وحیانی و علوم الهی تبیین می کند. به هر حال من فکر می کنم که اگر نهضت امام را آنگونه که شایسته است بشناسیم به تنهایی می تواند جامعه را در مسیر سعادت، عظمت و شکوهمندی قرار دهد اما اگر به دست نا اهلان بیفتد و بخواهد بر اساس یک سلسله خرافات، مسایل عاطفی بی روح و بی مغز در جامعه ترویج شود قطعا نمی تواند برای جامعه امروزی که با اندیشه های وحیانی و عقلانیت شیعی آشنا است، هماهنگ باشد و بایستی که همه تلاش کنند تا این نهضت را منزه و مقدس بدارند تا بر اساس زلال نهضت ابی عبدالله جامعه همواره شست و شو و تطهیر شود.
گفت وگو:فهیمه ابراهیمی
