آزادی دانش پژوهی

سيدعلي ميرموسوي
دانشگاه در برداشت عموم به عنوان نهادي شناخته مي شود كه رسالت آموزش عالي و صدور مدارك معتبر علمي را بر عهده دارد، ولي ويژگي برجسته اي كه اين نهاد را از ديگر نهاد هاي آموزشي جدا مي كند و به آن برتري مي بخشد، آزادي آكادميك یا آزادی دانش پژوهی است. این آزادي به معناي نفي هرگونه محدوديت در راه پژوهش، آموزش و فراگیری علم و دانش است. اساتید، دانش پژوهان و دانشجویان در صورتی آزادند، که بتوانند بدون هراس و نگرانی نسبت به از دست دادن موقعیت، سرکوب ، زندان و اعدام به آسانی دیدگاه ها ، ایده ها ، نظریه ها، برداشت ها و پرسش های خود را مطرح کنند، اگر چه با منافع و یا اندیشه جریان سیاسی حاکم ناسازگار باشد. همچنین بتوانند دیدگاه ها و نظریه های رایج و پذیرفته شده را مورد نقد قرار دهند و یا حتی رد کنند.
جایگاه برجسته و کانونی آزادی دانش پژوهی در هویتِ دانشگاه به دلیل نقشی است که در تولید و پیشرفت دانش دارد. تولید دانش با نقد و رد آزادانه نظریه ها و برداشت های رایج امکان پذیر می شود. اگر دانش را به باور صادق موجه تعریف کنیم، دو عنصر مهم آن یعنی صادق بودن و موجه بودن آن به این آزادی وابسته است، زیرا در نبود آزادی راهی برای راست آزمایی و مستدل بودن وجود ندارد. آنچه مرز بین دانش و تقلید را مشخص می کند همین آزادی است. بنابر این هویت دانشگاه به عنوان جایگاه تولید دانش به همین ویژگی وابسته است.
درآموزه های اسلامی برای تشویق مسلمانان به آموختن و فراگرفتن دانش، آزادی دانش پژوهی به رسمیت شناخته شد. پیامبر (ص) پیروان خود را به جستجوی دانش حتی از دورترین مکان در جغرافیای زمان خود ؛ یعنی چین فرا خواند. او همچنین آنان را به فراگرفتن دانش از غیر مسمانان و منافقان توصیه کرد. افزون بر این آشنایی با نظریات گوناگون و بحث و گفتگوی آزاد درباره آن ها مورد ترغیب قرا ر گرفت. تمدن اسلامی در پرتو همین آزادی، از فراورده های علمی و اندیشه ای تمدن های دیگر با آغوش باز استقبال کرد و عصر زرین فرهنگ اسلامی در قرن های چهارم و پنجم پدیدار شد. زوال عقل در تمدن اسلامی که با طلوع آن در جهان غرب همراه بود، نیز ریشه در افول همین آزادی داشت.
در قرن دوازدهم( سال 1155 یا 1158) ؛ همزمان با انتقال میراث فلسفی یونان از راه فیلسوفان مسلمان به مجامع علمی اروپایی، در شهر بلونیای ایتالیا نخستین منشور آزادی¬آکادمیک تدوین شد و به موجب آن پژوهش گران و اساتید از آزادی سفر و مبادله علمی برخوردار شدند. این منشور شکوفایی دانش و تحول تدریجی مراکز علمی قدیمی و حوزه های علمیه و تاسیس دانشگاه¬های مهم در جهان غرب را در پی داشت. بر این اساس در سال 1988 ، نهصدمین سالگرد منشور بلونیا، ، 430 نفر از روسای مهم دانشگاه های جهان فرمان یا منشورکبیر دانشگاه را با هدف شناسایی و پشتیانی از آزادی آکادمیک امضا کردند. از آن پس شمار دانشگاه هایی که این فرمان را امضا می کنند به طور روز افزون در حال افزایش است.
هرچند می توان ادعا کرد، حتی برجسته ترین دانشگاه های جهان به مرتبه کامل وحداکثری این آزادی دست نیافته اند، ولی دانشگاه های ایران هنوز در راه دست یابی به مرتبه حداقلی آن نیز اندر خم یک کوچه اند. انبوه اساتیدی که به ویژه در سالهای اخیر بازنشسته و یا اخراج شدند و نیز دانشجویانی که با ستاره دار شدن از ورود به دانشگاه بازماندند، به روشنی بر درستی این ادعا گواهی می دهند. به این جمع، شمار فراوان اساتید و دانشجویانی را نیز باید افزودکه در این سال ها به ناچار سرزمین خود را ترک و به کشورهایی مهاجرت کردند، که دانشگاه های آن از سطح بالاتری از آزادی آکادمیک برخوردارند.
نسلی که انقلاب اسلامی را تجربه کرد هنوز به خوبی سخنان شهید مطهری را به خاطر دارد،که از اختصاص کرسی ویژه ای به یک استاد مارکسیست برای تدریس مارکسیسم در دانشگاه تهران خبر می داد. این وعده نه تنها تحقق نیافت، بلکه با انقلاب فرهنگی و پاکسازی دانشگاه ها، برخی از اساتید مسلمان نیز با اتهام های همچون غرب زدگی جایگاه علمی خود را از دست دادند. در طول چند دهه گذشته نیز شعار اسلامی سازي دستاویزی برای ایجاد محدودیت بر سر آزادی دانش پژوهی بوده است، در حالی که همچنان که اشاره شد بر اساس آموزه های دینی، شرط اصلی دانشگاه اسلامی برخورداری از این آزادی است.
بر اساس آمار واقعی و درست، دانشگاه های ما در وضعیت کنونی به جای تولید دانش و نظریه پردازی، بیشتر به نهادی برای تولید مدرک در مقطع آموزش عالی تبدیل شده اند. این وضعیت بیش از آن که ریشه در اعتقاد به اسلامی سازی دانشگاه داشته باشد، ناشی از عواملی همچون بی اعتمادی به اساتید، مرزبندی های نادرست و واهی، امنیتی شدن فضاي دانشگاه و گزینش ایدئولوژیک و غیر علمی اعضای هیئت علمی بوده است. راه برون رفت، همچنان که در سخنان ریاست محترم جمهوری به آن اشاره شد، پایان دادن به فضاي امنیتی، اعتماد به دانش و شناسایی و احترام به آزادی دانش پژوهی است.