سیدمحمدعلی ایازی، استاد دانشگاه آزاد اسلامی: شخصیت و محیط زندگی مفسر در تفسیر او تاثیرگذار است به همین دلیل می‌بینیم که نوع مکالمه و روابط شهید بهشتی با دیگران، اهل پرسش و پاسخ بودن و تعامل مثبت ایشان قطعا در نوع برداشت ایشان از قرآن اثر گذاشته است.
حجت‌الاسلام والمسلین سیدمحمدعلی ایازی، استاد دانشگاه آزاد اسلامی، در همایش علمی «معرفی و رونمایی تفسیر شش جلدی در مکتب قرآن آیت‌الله بهشتی» که در مؤسسه فهیم قم برگزار شد، گفت: درباره اندیشه قرآنی شهید بهشتی تنها نمی‌توان به مجموعه شش جلدی در مکتب قرآن بسنده کرد. در جمعی که مرحوم آیت‌الله اردبیلی، آیت‌الله معرفت و ... با ایشان بودند، مباحث قرآنی و تفسیری مطرح می‌شد و از دل همین جلسات جمعی، ترجمه تاریخ قرآن نولدکه هم بیرون آمد لذا برای بررسی اندیشه بهشتی نباید از مباحث این جلسات هم غافل شویم.
وی با بیان اینکه جنبه مخاطب‌شناسی را نمی‌توان در تفسیر ایشان نادیده گرفت، افزود: نکته دیگر در بررسی اندیشه قرآنی مرحوم بهشتی، توجه به آثار دیگر ایشان است که اتفاقا با تمعق و توجه بیشتر نوشته و در مباحث تفسیری نیامده زیرا مباحث تفسیری عمدتا معطوف به مخاطب و جلسات بوده است ولی سایر مباحث علمی را در فراغت بال بیشتر و با تمعیق و دقت بیشتری بیان کرده است.
ایازی با بیان اینکه قائمه تفسیر به سه چیز است، مؤلف، متن و مفسر متن، گفت: غیر از اسماء و صفات الهی که در قرآن آمده است، نمی‌توان از شخصیت پیامبر(ص) و نقش ایشان هم در قرآن غافل شد زیرا ایشان راوی ماتن است و در قرآن جنبه‌ها و صفات ایجابی زیادی از ایشان مانند خلق عظیم و اسوه و ... همچنین برخی جنبه‌های سلبی مانند لست علیهم بمصیطر و ... بیان شده است.
نقش محیط در برداشت‌های متفاوت تفسیری
استاد دانشگاه آزاد اسلامی تصریح کرد: کسانی که در حوزه تفسیرپژوهی کار می‌کنند، می‌دانند مراودات، استادان، شاگردان و روابط اجتماعی و فضای زندگی مفسر نقش زیادی در برداشت او از متن دارد. به نظر بنده در تفسیر، دو محور از اهمیت بیشتری برخوردار است، اول ویژگی‌های شخصیتی مفسر است، مثلا در دهه ۳۰ و ۴۰ چند شخصیت وارد کارهای فرهنگی و دینی شدند و مجله‌هایی منتشر کردند ولی یکی نام آن را مکتب اسلام و دیگری انتقام گذاشت.
وی افزود: نوع مکالمه و روابط شهید بهشتی با دیگران، اهل پرسش و پاسخ بودن و تعامل مثبت ایشان قطعا در نوع برداشت ایشان از قرآن اثر گذاشته است. سماحت، منطق و اینکه دنبال سمبل‌کاری و توجیه نیست، از جمله خصوصیات بارز آن مرحوم بود و در تفسیر ایشان نمود دارد. ایشان در ذیل برخی آیات گفته است که اگر بخواهیم منصفانه و بدون هیجان حرف بزنیم چه نیازی هست که در فرهنگ اسلامی نوعی تقابل دینی به وجود آوریم.
ایازی با اشاره به اهمیت دانش مفسر در تفسیر اظهار کرد: مفسرانی که تفسیرشان به گرایش خاص نامبردار شده ناخواسته و یا خواسته تخصص دانشی آنها در تفسیرشان تاثیر گذاشته است مثلا گرایش فلسفی ملاصدرا و گرایش عرفانی ابن عربی در برداشت آنها از قرآن مؤثر بوده است و حتی علامه طباطبایی با اینکه خیلی تلاش کرده تا مباحث فلسفی را در المیزان دخالت ندهد ولی در لابلای آیات مباحث زیادی از فلسفه را جا داده است.
تاثیر بیشتر امر به معروف عملی نسبت به لفظی
استاد حوزه و دانشگاه اضافه کرد: مرحوم بهشتی از این جهت که نگاه جامعی داشته فرد ویژه‌ای است. ایشان گفته است امر به معروف دو قسم مستقیم و غیرمستقیم است، وی مطرح کرده امر و نهی صرفا لفظی و گفتاری نیست و نقش عمل بیشتر است. فرموده است مثلا وقتی جامعه مشکلاتی دارد اگر کسی مؤسسه‌ای تفریحی و تحصیلی و خیریه و ... بزند و آن را برای رفع کمبودهای مردم قرار دهد خودش مصداقی از امر به معروف و نهی از منکر است.
ایازی بیان کرد: وی بحثی درباره جهاد دارد و در همانجا بحث مفصلی هم در مورد نماز بیان کرده است. برای بنده جالب بود که در بحث جهاد، بحث مفصلی درباره نماز آورده است و این مسئله توجه به این نکته است که اگر امروز بخواهیم جامعه سالمی داشته باشیم باید به مسائل تربیتی و دینی به خصوص نماز بهای بیشتری بدهیم.
نقش فضای زندگی مفسر بر تفسیر
وی افزود: ایشان گفته است اگر کسی فتواهای فقهاء را با یکدیگر مقایسه کند و ضمنا به احوال شخصیه و طرز تفکر آنها در مسائل زندگی توجه کند می‌بیند که چگونه سوابق ذهنی یک فقیه و اطلاعات خارجی او از دنیای خارج در فتواهایش تأثیر داشته است؛ به طوری که فتوای عرب بوی عرب می‌دهد و فتوای عجم بوی عجم، فتوای دهاتی بوی دهاتی می‌دهد و فتوای شهری بوی شهری که البته چنین چیزی از مرحوم شهید مطهری هم نقل شده است.
استاد دانشگاه آزاد اسلامی همچنین با اشاره به مقوله توسعه معنایی و استفاده بهشتی از این مسئله در تفسیر قرآن، بیان کرد: روش ائمه(ع) در توسعه معنایی تعلیمی است و روایات بیانگر آن است که ایشان خواسته‌اند چنین چیزی را به ما تعلیم دهند زیرا بحث طراوت قرآن و جاودانگی و جری و تطبیق آن با توسعه معنایی صورت می‌گیرد.
وی تاکید کرد: اینکه اهل بیت(ع) به ما توسعه معنایی یاد داده‌اند دال بر این است گرچه باید برداشت‌ها از آیات قرآن، حدود و ثغور و ضوابط داشته باشد که گرفتار تفسیر به رای نشویم ولی مؤید آن است که در هر دوره‌ای از جمله دوره معاصر نقش توسعه معنایی در تفسیر بسیار زیاد است.
نقش پیامبر(ص) در قرآن
ایازی همچنین در پاسخ به پرسشی درباره نقش پیامبر(ص) در قرآن کریم، تصریح کرد: مراد بنده از نقش پیامبر(ص) در قرآن به معنای این نیست که بگویم پیامبر(ص) در قرآن دخالت لفظی و معنایی داشته است بلکه قرآن از جهت لفظ و معنا از خداوند است؛ مقصود ما از نقش پیامبر در قرآن این است که ظرف و سعه وجودی ایشان قابلیت دریافت وحی و قرآن را داشته است و این مسئله را نباید نادیده گرفت و همین ظرفیت و سعه وجودی در قرآن هم تاثیر دارد کما اینکه شخصیت موسی(ع) طوری است که ظرفیت دریافت تورات را دارد و تورات هم رنگ و بوی موسی(ع) را نشان می‌دهد.
