آیت الله سید محمد علبی ایازی: آموزه‌های اخلاقی قرآن به صورت منظم در کنار یکدیگر جمع می‌شوند و پیوند عرضی و طولی دارند.
🔴بخش اعظمی از مباحث اخلاقی قرآن شامل رابطه انسان با دیگران است
🔴یکی از مباحث مهم اخلاق‌پژوهی، شیوه نگرش موضوعات اخلاق قرآنی است. فصل برجسته‌ای از معارف قرآن کریم مربوط به معارف اخلاقی است هرچند حجم این معارف در برخی از سوره‌ها فراوانی بیشتری دارد اما به صورت پراکنده در همه سوره‌ها، این معارف وجود دارد.
🔴امکان تفسیر اصول بر اساس ساختار حاکم بر عناصر اصلی و ارتباط منطقی بین مفاهیم و در نهایت امکان آموزش بهتر نظام فکری و عملی، از دیگر توقعات است.
🔴سنجش در مقام تعارض، از دیگر فواید است. گاهی برخی از مفاهیم اخلاقی با همدیگر تعارض پیدا می‌کنند و اگر اخلاق نظام‌مند شد در این صورت به خوبی مشخص می‌شود از هر کدام از این مفاهیم اخلاقی باید در چه موارد و در چه جایی استفاده کنیم.
اندیشه ما- نشست «امکان و چگونگی نظام‌سازی اخلاق بر اساس قرآن» امروز شنبه ۱۸ فروردین‌ماه، از سوی مدرسه اخلاق‌پژوهی روشمند برگزار شد.آیت الله سید محمد علبی ایازی ستادیار علوم قرآن و حدیث دانشگاه آزاد اسلامی، در این نشست به سخنرانی پرداخت که در ادامه می‌خوانید؛
درباره پیام‌های اخلاقی قرآن دو نظریه وجود دارد که یکی نظریه موافق و دیگری نظریه مخالف با نظام‌مندی اخلاق قرآنی است. نظریه اول به امکان نظام‌مند بودن این مفاهیم و مفید بودن آن در ترسیم رهنمودهای اخلاقی معتقد است و آن را مجموعهای از گزاره‌ها، قواعد، موضوعات و مفاهیمی می‌داند که دارای چنان چینش و مناسبات و ساختاری است که هم از جهت روابط مفهومی، موضوعی و هم از جهت مناسبات حکمی در راستای رسیدن به غایت خاصی عمل می‌کند و این نظام برخوردار از چنان سلسله‌های علت و معلولی است که دارای کارکرد هماهنگ بوده و در راستای رسیدن به غایت واحدی ایفای نقش می‌کند. اما نظریه دوم به بی‌فایده بودن این کار قائل است و آن را موجب محدود کردن ارزش‌های اخلاقی می‌داند و معتقد است غنی بودن اخلاق فراتر از یک نظام مورد تأکید است. در اینجا بنا داریم ابتدا تلقی از نظام‌مندی را تعریف و تبیین کنیم، سپس به بیان فواید کشف نظام اخلاقی بر اساس قرآن کریم در برابر نظریه رقیب بپردازیم.
ابعاد نظام‌مندی
یکی از مباحث مهم اخلاق‌پژوهی، شیوه نگرش موضوعات اخلاق قرآنی است. فصل برجسته‌ای از معارف قرآن کریم مربوط به معارف اخلاقی است هرچند حجم این معارف در برخی از سوره‌ها فراوانی بیشتری دارد اما به صورت پراکنده در همه سوره‌ها، این معارف وجود دارد. اما آیا قرآن کریم جایگاه و ظرفیتی برای نظام‌سازی در مباحث اخلاقی دارد یا خیر؟ در این زمینه باید سه سوال را مطرح کنیم؛ سؤال اول این است که آیا لازم است قرآن دربردارنده عناصر ضروری برای ایجاد یک نظام اخلاقی باشد؟ سؤال دوم اینکه چه ضرورتی اقتضاد می‌کند این عناصر از ساختارهای منطقی و منظم برخوردار باشند؟ و سوم اینکه آیا مجموع آنچه در منابع اولیه و ثانویه اخلاق اسلامی وجود دارد از چنین جامعیت و ساختار منظمی برخوردار هستند تا بتوان زمینه استخراج این نظریه را فراهم کرد؟
نظریه رقیب هم که می‌گوید ما نظام اخلاقی در قرآن نداریم معتقد است آیا مواد خامی که در قرآن آمده قابل تبدیل به نظام اخلاقی است تا بتوان آن را استخراج کرد؟ از سوی دیگر اگر این کار شدنی بود آیا پیامد منفی همانند محدود شدن معارف اخلاقی قرآن کریم را در پی نخواهد داشت؟ این نظریه معتقد است ما نباید سراغ نظام‌مند کردن اخلاق برویم. اما فرضیه‌ای که قائل به نظام‌مند کردن اخلاق است و خود بنده آن را قبول دارم معتقد است قرآن عناصر ضروری برای ایجاد یک نظام اخلاقی را داراست. فرضیه دیگر این است که این معارف دارای خصوصیاتی است که قابل تبدیل به نظام‌مند شدن است. فرضیه سوم این است که مجموعه آنچه در قرآن با رویکرد اخلاقی وجود دارد اثباتاً از جامعیتی برخوردار هستند و می‌توان آن را به مثابه پازلی در نظر گرفت که می‌توان تمام خانه‌های آن را پُر و نظام اخلاقی لازم را تکمیل کرد.
بحث نظام‌مندی دارای دو جهت است که یکی جهتِ نظری و نظریه‌پردازی است که بحثی کاملاً فلسفی است و در این زمینه باید تبیین و استدلال کنیم. جهت دیگر در مقام عمل و در قالب کشف، شناسایی و استنباط است یعنی باید سراغ جزئیات مفاهیم اخلاقی و ارتباط آنها با عقل و … برویم. قهراً وقتی می‌خواهیم در این زمینه صحبت کنیم ابتدا این بحث مطرح می‌شود که تلقی شما از نظام‌مندی چیست؟ بنابراین باید در این زمینه به توافقی برسیم و سپس سراغ ضرورت بحث در زمینه نظام‌مندی مفاهیم اخلاقی در قرآن کریم برویم. در زمینه مفهوم اخلاقی، ما با دو تعریف مواجه هستیم. یک تعریف می‌گوید آموزه‌های اخلاقی قرآن به صورت منظم در کنار یکدیگر جمع می‌شوند و پیوند عرضی و طولی دارند. تعریف دیگر در زمینه نظام‌مندی، این است که این نظام علاوه بر پیوستگی و انسجام اجزای آن، از کلی به جزیی و دارای غایت است.
توقعات از نظام‌مندی مباحث اخلاقی
حال سؤال دیگر این است که آیا تعریف اول مد نظر ماست یا تعریف دوم؟ ما در اینجا تعریف دوم را مورد نظر داریم. نکته دیگر در این تعریف این است که هر سیستم، همانند یک کل است و هر بخش آن خواص خود را داراست. بنابراین وقتی از نظام اخلاقی صحبت می‌کنیم، مراد ما نظامی است که دارای اهداف غایت‌مدار است. حال سوال دیگر این است که توقعات از نظام‌مند بودن به معنای دوم چیست؟ بنده به چند توقع اشاره می‌کنم که برخی از محققان هم به آن اشاره کرده‌اند. یکی از این موارد شامل برخورداری از ساختاری منطقی است. دوم وجود طبقه‌بندی بین گزاره‌ها، قضایا، اصول و احکام و سوم مدیریت اصول برتر بر اصول زیرین و تعیین حدود و قلمرو برای هر یک از اصول نسبت به اصول دیگر است؛ مثلاً اصلی با نام عدالت وجود دارد که دارای معنا و چهارچوبی است و راستگویی هم چهارچوبی دارد اما گاهی لازم است برای رسیدن به عدالت از راستگویی در برخی موارد دست برداریم.
امکان تفسیر اصول بر اساس ساختار حاکم بر عناصر اصلی و ارتباط منطقی بین مفاهیم و در نهایت امکان آموزش بهتر نظام فکری و عملی، از دیگر توقعات است. این هفت توقع، تأثیر زیادی در نظام‌مند بودن مفاهیم اخلاقی دارند. بحث دیگر این است که نظام‌مند کردن ارزش‌های اخلاقی دارای چه فوایدی است؟ بنده به برخی از شواهد اشاره می‌کنم که از جمله آنها و شاید مهمترین فایده و کارکرد برای نظام‌مند کردن، مسئله طبقه‌بندی کردن ارزش‌های اخلاقی است. یعنی اینگونه نیست که اخلاق در یک سطح و ردیف باشد چراکه بحث عدالت، کرامت انسان و احسان از یک جایگاه والاتر و برخی مفاهیم نیز از جایگاه پائین‌تری برخوردار هستند لذا این طبقه‌بندی اهمیت زیادی در نظام‌مند کردن اخلاق قرآنی دارد.
سنجش در مقام تعارض، از دیگر فواید است. گاهی برخی از مفاهیم اخلاقی با همدیگر تعارض پیدا می‌کنند و اگر اخلاق نظام‌مند شد در این صورت به خوبی مشخص می‌شود از هر کدام از این مفاهیم اخلاقی باید در چه موارد و در چه جایی استفاده کنیم. فایده دیگر روشن شدن حقیقت مفاهیم و فایده چهارمی که نظام‌مندی کردن اخلاق قرآنی دارد در تبیین شاخه‌ها و فروع است. شناخت ارزش‌های اخلاقی، وابسته به شناخت نظام اخلاقی است چون به صورت درخت‌واره هستند. فایده دیگر، کشف روش تربیتی است. امروزه یکی از مشکلات در نظامات تربیتی و آموزشی ما این است که الگویی مناسب و نقشه راهی برای غایت اخلاقی تعریف نکرده‌اند لذا بازدهی نهایی، آن چیزی نیست که مد نظر ما قرار دارد. بخش اعظمی از مباحث اخلاقی قرآن شامل رابطه انسان با دیگران است. فایده دیگر امکان طراحی نمودار است یعنی همانگونه که برای یک کار مهندسی، نقشه و نمودار طراحی می‌کنیم امکان طراحی نمودار برای نگاه نظام‌مند به اخلاق قرآنی وجود دارد.
