چگونگی جمع و تألیف قرآن
محمدعلی کوشا
جمع، ترتیب، نظم و عدد آیات در هر سوره، در زمان حیاتِ پیامبر اکرم(ص) و با دستور آن بزرگوار انجام یافته است. بنابراین چنین کاری توقیفی یعنی به دستور شخص پیامبر(ص) تنظیم می‌شده است و باید تعبداً آن را پذیرفت و به همان ترتیب در هر سوره تلاوت نمود.
تفکیک هر سوره با سوره دیگر با «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» مشخص می‌شده یعنی هر سوره با «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» آغاز می‌شده است، جز سوره توبه که بدون «بَسْمَلَه» نازل شده است. بنابراین چینش آیات هر سوره طبق دستور رسول خدا(ص) بوده است.
اما در بارۀ نظم و ترتیب سوره‌ها میان اهل نظر اختلاف وجود دارد. کسانی مثل سید مرتضی علم‌الهدی و آیت‌الله خویی برآنند که نظم و ترتیب سوره‌ها نیز همچون آیات، در زمان رسول خدا(ص) و به دستور آن حضرت بوده است؛ زیرا جماعتی در آن زمان، حافظ قرآن بودهاند و بعید می‌نماید که مسئلهای با این اهمیّت مغفول پیامبر(ص) بوده باشد.
اما این نظر مورد قبول عدهای نیست؛ زیرا حافظ قرآن بودن دلیلی بر ترتیب سوره‌ها نخواهد بود و کسی که حافظ بوده، بدون ترتیب سوره‌ها هم، مسئله حفظ برایش قابل تحقق بوده است. بنابراین لازمه حفظ همه قرآن، لزوما ترتیب آنها نیست. بلکه آنچه مهم است مستقل بودن و تکمیل بودن هر سوره نسبت به سوره دیگر است تا آیههای هر سوره با سورۀ دیگر اشتباه نشود ولی اثبات ترتیب سوره‌ها از حمد تا ناس به شکل کنونی در زمان پیامبر(ص) کار آسانی نیست؛ زیرا دلیل متقن و روشنی بر این امر دلالت ندارد و روایاتی که بر ترتیب دادن سوره‌ها به امر پیامبر(ص) در عصر نزول دلالت دارد تنها در مورد همان مورد روایت قابل استناد است نه تمامی سوره‌های قرآن! البته این معنا مانع از این نیست که شماری از سوره‌ها در زمان رسول خدا(ص) طبق ترتیب کنونی پشت سر هم قرار گرفته باشند ولی سخن بر سر ترتیب همۀ آنهاست نه تعدادی مشخص.
از این روی بیشتر محققان علوم قرآنی برآنند که جمع و ترتیب سوره‌ها پس از وفات پیامبر(ص) انجام گرفته است. روشنترین دلیل در این باره، جمع‌آوری قرآن به دست امیرالمؤمنین(ع) پس از وفات پیامبر اکرم(ص) است که سوره‌ها را بر اساس زمان نزول مرتب و منظم ساخت و نیز نظم و ترتیبی که دیگران در زمان خلفای راشدین از سوره‌ها داشتند خود دلیل دیگری بر این امر است که ترتیب سوره‌ها در زمان پیامبر(ص) به طور کامل انجام نگرفته است.
ویژگی‌های مصحف امام علی(ع)
در فهرست «ابن ندیم» چنین آمده است: «ابن منادی» گوید: حسن بن عباس برای من نقل کرد که وی از عبدالرحمن بن ابوحماد و او از حَکَم بن زهیر سدوسی و او از عبد خیر از علی(ع) شنیده است که در وقت رحلت پیامبر(ص) در مردم حالت یأس و بدبینی مشاهده می‌نماید از این رو سوگند یاد می‌کند که جامه از تن برنگیرد مگر پس از جمع‌آوری قرآن، و به همین منظور سه روز در خانه نشست و به جمع‌آوری قرآن پرداخت و او اول کسی است که از حافظه خود قرآن را جمع‌آوری کرد و آن قرآن در خاندان جعفر نگهداری می‌شد و من نزد ابو یعلی حمزه حسنی قرآنی به خط علی بن ابی طالب دیدم که چند ورقی افتاده داشت و این مصحف را فرزندان حسن از یکدیگر به ارث می‌بردند.
۱. این مصحف، ترتیب سورههایش بر اساس زمان نزول از آغاز تا انجام آنها بوده است که طبعاً در آن، آیات مکی مقدم بر آیات مدنی و آیات ناسخ، مؤخر از آیات منسوخ بوده است.
۲. در این مصحف، رسم‌الخط و قرائت واحدی بوده است، یعنی درست بر اساس قرائت شخص پیامبر(ص) از آیات، تحریر شده بود نه قرائتهای گوناگون که بعداً بُروز و ظهور نمودند؛ زیرا تنها کسی که نزدیکترین فرد به رسول خدا(ص) بود و در تمام صحنههای مهم زندگی با آن حضرت همراه و همگام بود امیرالمؤمنین علی(ع) بوده است که عالمترین فرد به قرآن کریم و سنت بود.
۳. در حاشیه این مصحف، شأن نزول هر آیه و یا سوره، همراه با توضیحات لازم از آن آیه به قلم علی(ع) نگارش یافته که به وسیله آنها رفع اجمال و احیاناً ابهام می‌شده است تا خواننده به درستی مقصد و مقصود آیه را دریابد. اما دستگاه خلافت وقت، به هر دلیل چنین کاری را از آن حضرت نپذیرفت و هرگز رسمیّت هم نیافت!
مصحف زید بن ثابت
ابوبکر از زید بن ثابت خواست تا قرآن را جمع‌آوری کند. زید میگوید: سنگینی این کار که بر من تحمیل شده بود از تحمل کوهِ گران سختتر بود، ولی به ناچار آن را پذیرفتم و قرآن را که بر صفحاتی از چوب خرما و سنگ صاف نوشته شده بود، جمع‌آوری کردم. زید آیهها و سوره‌های قرآن را جمع‌آوری کرد، هر سوره که کامل می‌شد در صندوقچه مانندی از چرم به نام «رَبْعَه» قرار میداد تا آنکه سوره‌ها یکی پس از دیگری کامل شد، ولی هیچگونه نظم و ترتیبی میان سوره‌ها به وجود نیاورد. این مجموعه پس از ابوبکر به عمر انتقال یافت و پس از او نیز به دخترش حفصه رسید تا اینکه در زمان عثمان به عنوان یکی از منابع، برای مقابله با نسخههای دیگر مورد استفاده قرار گرفت. ولی با مرگ حفصه، مروان که از جانب معاویه والی مدینه بود، آن را از ورثۀ حفصه گرفت و نابودش کرد.
یعقوبی گوید: زید بن ثابت کار جمع‌آوری قرآن را با کمک ۲۵ نفر انجام داد و خود بر کار آنان نظارت میکرد و هر آنچه از نُسَخ جمع‌آوری میکردند میبایست به تأیید دو شاهد برسد. ولی شهادت خزیمة بن ثابت انصاری درباره دو آیه سوره توبه به تنهایی پذیرفته شد، زیرا پیامبر اکرم شهادت او را به جای شهادت دو نفر قرار داده بود.
دیگر مصاحف
علاوه بر زید بن ثابت دیگر صحابه نیز به جمع قرآن پرداختند، از جمله: عبدالله بن مسعود، اُبیّ بن کعب، مقداد بن اسود، سالم مولی ابی حذیفه، معاذ بن جبل و ابوموسی اشعری.
گویند: نخستین کسی که سوره‌های قرآن را مرتب نمود، سالم مولی ابی‌حذیفه بود که به پیشنهاد گروهی نام «مصحف» را به اعتبار اینکه هر سوره یا چند سوره در صحیفهای قرار گرفته بود، بر آن نهادند.
علامه طباطبایی گوید: آنچه هرگز قابل تردید نیست و نمیشود انکار کرد این است که اکثر سُوَر قرآنی پیش از رحلت پیامبر(ص) در میان مسلمانان رایج و معروف بودهاند، در دهها و صدها حدیث از طرق اهل سنت و شیعه در وصف تبلیغ پیغمبر اکرم(ص) با یارانش و همچنین در وصف نمازهایی که خوانده و سیرتی که در تلاوت قرآن داشته، نام این سوره‌ها آمده است و همچنین نامهایی که برای گروه گروه این سوره‌ها در صدر اسلام رایج بوده مانند «سور طِوال»، «مئین»، «مثانی» و «مفصّلات» در احادیثی که از زمان حیات پیغمبر اکرم(ص) حکایت می‌کند بسیار به چشم میخورد.
تقسیمات اصطلاحی سوره‌ها
۱. السّبع الطِوال (الطُوَل): بقره، آل عمران، نساء، مائده، انعام، اعراف، انفال و توبه (سوره‌هایی که طولانی هستند که در اینجا انفال و توبه یک سوره به حساب آمده است).
۲. المئون: مؤمنون، انبیاء، حجر، کهف، اِسراء، یوسف، نحل، طه، شعراء، صافات، هود، یونس (سوره‌هایی که بیش از صد آیهاند).
۳. المفصّلات: مفصّل طوال: از حجرات یا ق تا نبأ و بروج؛ مفصّل اوساط: از نبأ یا بروج تا ضحی یا بیّنه؛ مفصّل قصار: از ضحی یا بیّنه تا ناس.
۴. المثانی: سوره‌هایی که کمتر از صد آیه هستند. مثل عنکبوت، روم، لقمان، سجده، احزاب، سبأ و فاطر.
از این روی آنها را مثانی نامیدهاند که از لحاظ ترتیب شمارۀ آیات پس از مئون قرار میگیرند.
۵. الحوامیم: به سوره‌هایی اطلاق می‌شده که با حروف مقطّعه «حم» آغاز میشوند. مانند: غافر، فصّلت، شوری، زخرف، دخان، جاثیه، احقاف.
۶. الممتحنات: شامل سوره‌های: فتح، حشر، سجده، طلاق، قلم، حجرات، مُلک، تغابن، منافقون، جمعه، صف، جنّ، نوح، مجادله، ممتحنه، تحریم.(سوره‌ها با هم مناسبت محتوایی دارند و یکی از آنها سوره ممتحنه است).
۷. المسبّحات: اسراء، حدید، حشر، صف، جمعه، تغابن، اعلی.(سوره‌های که ابتدای آنها با ماده تسبیح شروع شده است).
۸. سورالعتاق: اسراء، کهف، مریم، طه، انبیاء.(عتاق: جمع عتیق، یعنی قدیم که مراد از آن سوره‌های نسبتاً بزرگ دورانِ اوّل نزول است).
۹. العزائم: سجده، فصّلت، نجم، علق.(سوره‌های سجده دار).
۱۰. الزّهراوان: بقره، آل عمران.(دو سوره‌ای که از جهت محتوا درخشندگی خاصی دارند).
۱۱. طواسین: شعراء، نمل، قصص.(سوره‌هایی که با حروف مقطعه «طاسین» و «طاسین‌میم» شروع شده است).
۱۲. قَرینَتَین: انفال، توبه.(دو سوره‌ای که در کنار هم و قرین یکدیگرند).
ادامه دارد
محمدعلی کوشا
جمع، ترتیب، نظم و عدد آیات در هر سوره، در زمان حیاتِ پیامبر اکرم(ص) و با دستور آن بزرگوار انجام یافته است. بنابراین چنین کاری توقیفی یعنی به دستور شخص پیامبر(ص) تنظیم می‌شده است و باید تعبداً آن را پذیرفت و به همان ترتیب در هر سوره تلاوت نمود.
تفکیک هر سوره با سوره دیگر با «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» مشخص می‌شده یعنی هر سوره با «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» آغاز می‌شده است، جز سوره توبه که بدون «بَسْمَلَه» نازل شده است. بنابراین چینش آیات هر سوره طبق دستور رسول خدا(ص) بوده است.
اما در بارۀ نظم و ترتیب سوره‌ها میان اهل نظر اختلاف وجود دارد. کسانی مثل سید مرتضی علم‌الهدی و آیت‌الله خویی برآنند که نظم و ترتیب سوره‌ها نیز همچون آیات، در زمان رسول خدا(ص) و به دستور آن حضرت بوده است؛ زیرا جماعتی در آن زمان، حافظ قرآن بودهاند و بعید می‌نماید که مسئلهای با این اهمیّت مغفول پیامبر(ص) بوده باشد.
اما این نظر مورد قبول عدهای نیست؛ زیرا حافظ قرآن بودن دلیلی بر ترتیب سوره‌ها نخواهد بود و کسی که حافظ بوده، بدون ترتیب سوره‌ها هم، مسئله حفظ برایش قابل تحقق بوده است. بنابراین لازمه حفظ همه قرآن، لزوما ترتیب آنها نیست. بلکه آنچه مهم است مستقل بودن و تکمیل بودن هر سوره نسبت به سوره دیگر است تا آیههای هر سوره با سورۀ دیگر اشتباه نشود ولی اثبات ترتیب سوره‌ها از حمد تا ناس به شکل کنونی در زمان پیامبر(ص) کار آسانی نیست؛ زیرا دلیل متقن و روشنی بر این امر دلالت ندارد و روایاتی که بر ترتیب دادن سوره‌ها به امر پیامبر(ص) در عصر نزول دلالت دارد تنها در مورد همان مورد روایت قابل استناد است نه تمامی سوره‌های قرآن! البته این معنا مانع از این نیست که شماری از سوره‌ها در زمان رسول خدا(ص) طبق ترتیب کنونی پشت سر هم قرار گرفته باشند ولی سخن بر سر ترتیب همۀ آنهاست نه تعدادی مشخص.
از این روی بیشتر محققان علوم قرآنی برآنند که جمع و ترتیب سوره‌ها پس از وفات پیامبر(ص) انجام گرفته است. روشنترین دلیل در این باره، جمع‌آوری قرآن به دست امیرالمؤمنین(ع) پس از وفات پیامبر اکرم(ص) است که سوره‌ها را بر اساس زمان نزول مرتب و منظم ساخت و نیز نظم و ترتیبی که دیگران در زمان خلفای راشدین از سوره‌ها داشتند خود دلیل دیگری بر این امر است که ترتیب سوره‌ها در زمان پیامبر(ص) به طور کامل انجام نگرفته است.
ویژگی‌های مصحف امام علی(ع)
در فهرست «ابن ندیم» چنین آمده است: «ابن منادی» گوید: حسن بن عباس برای من نقل کرد که وی از عبدالرحمن بن ابوحماد و او از حَکَم بن زهیر سدوسی و او از عبد خیر از علی(ع) شنیده است که در وقت رحلت پیامبر(ص) در مردم حالت یأس و بدبینی مشاهده می‌نماید از این رو سوگند یاد می‌کند که جامه از تن برنگیرد مگر پس از جمع‌آوری قرآن، و به همین منظور سه روز در خانه نشست و به جمع‌آوری قرآن پرداخت و او اول کسی است که از حافظه خود قرآن را جمع‌آوری کرد و آن قرآن در خاندان جعفر نگهداری می‌شد و من نزد ابو یعلی حمزه حسنی قرآنی به خط علی بن ابی طالب دیدم که چند ورقی افتاده داشت و این مصحف را فرزندان حسن از یکدیگر به ارث می‌بردند.
۱. این مصحف، ترتیب سورههایش بر اساس زمان نزول از آغاز تا انجام آنها بوده است که طبعاً در آن، آیات مکی مقدم بر آیات مدنی و آیات ناسخ، مؤخر از آیات منسوخ بوده است.
۲. در این مصحف، رسم‌الخط و قرائت واحدی بوده است، یعنی درست بر اساس قرائت شخص پیامبر(ص) از آیات، تحریر شده بود نه قرائتهای گوناگون که بعداً بُروز و ظهور نمودند؛ زیرا تنها کسی که نزدیکترین فرد به رسول خدا(ص) بود و در تمام صحنههای مهم زندگی با آن حضرت همراه و همگام بود امیرالمؤمنین علی(ع) بوده است که عالمترین فرد به قرآن کریم و سنت بود.
۳. در حاشیه این مصحف، شأن نزول هر آیه و یا سوره، همراه با توضیحات لازم از آن آیه به قلم علی(ع) نگارش یافته که به وسیله آنها رفع اجمال و احیاناً ابهام می‌شده است تا خواننده به درستی مقصد و مقصود آیه را دریابد. اما دستگاه خلافت وقت، به هر دلیل چنین کاری را از آن حضرت نپذیرفت و هرگز رسمیّت هم نیافت!
مصحف زید بن ثابت
ابوبکر از زید بن ثابت خواست تا قرآن را جمع‌آوری کند. زید میگوید: سنگینی این کار که بر من تحمیل شده بود از تحمل کوهِ گران سختتر بود، ولی به ناچار آن را پذیرفتم و قرآن را که بر صفحاتی از چوب خرما و سنگ صاف نوشته شده بود، جمع‌آوری کردم. زید آیهها و سوره‌های قرآن را جمع‌آوری کرد، هر سوره که کامل می‌شد در صندوقچه مانندی از چرم به نام «رَبْعَه» قرار میداد تا آنکه سوره‌ها یکی پس از دیگری کامل شد، ولی هیچگونه نظم و ترتیبی میان سوره‌ها به وجود نیاورد. این مجموعه پس از ابوبکر به عمر انتقال یافت و پس از او نیز به دخترش حفصه رسید تا اینکه در زمان عثمان به عنوان یکی از منابع، برای مقابله با نسخههای دیگر مورد استفاده قرار گرفت. ولی با مرگ حفصه، مروان که از جانب معاویه والی مدینه بود، آن را از ورثۀ حفصه گرفت و نابودش کرد.
یعقوبی گوید: زید بن ثابت کار جمع‌آوری قرآن را با کمک ۲۵ نفر انجام داد و خود بر کار آنان نظارت میکرد و هر آنچه از نُسَخ جمع‌آوری میکردند میبایست به تأیید دو شاهد برسد. ولی شهادت خزیمة بن ثابت انصاری درباره دو آیه سوره توبه به تنهایی پذیرفته شد، زیرا پیامبر اکرم شهادت او را به جای شهادت دو نفر قرار داده بود.
دیگر مصاحف
علاوه بر زید بن ثابت دیگر صحابه نیز به جمع قرآن پرداختند، از جمله: عبدالله بن مسعود، اُبیّ بن کعب، مقداد بن اسود، سالم مولی ابی حذیفه، معاذ بن جبل و ابوموسی اشعری.
گویند: نخستین کسی که سوره‌های قرآن را مرتب نمود، سالم مولی ابی‌حذیفه بود که به پیشنهاد گروهی نام «مصحف» را به اعتبار اینکه هر سوره یا چند سوره در صحیفهای قرار گرفته بود، بر آن نهادند.
علامه طباطبایی گوید: آنچه هرگز قابل تردید نیست و نمیشود انکار کرد این است که اکثر سُوَر قرآنی پیش از رحلت پیامبر(ص) در میان مسلمانان رایج و معروف بودهاند، در دهها و صدها حدیث از طرق اهل سنت و شیعه در وصف تبلیغ پیغمبر اکرم(ص) با یارانش و همچنین در وصف نمازهایی که خوانده و سیرتی که در تلاوت قرآن داشته، نام این سوره‌ها آمده است و همچنین نامهایی که برای گروه گروه این سوره‌ها در صدر اسلام رایج بوده مانند «سور طِوال»، «مئین»، «مثانی» و «مفصّلات» در احادیثی که از زمان حیات پیغمبر اکرم(ص) حکایت می‌کند بسیار به چشم میخورد.
تقسیمات اصطلاحی سوره‌ها
۱. السّبع الطِوال (الطُوَل): بقره، آل عمران، نساء، مائده، انعام، اعراف، انفال و توبه (سوره‌هایی که طولانی هستند که در اینجا انفال و توبه یک سوره به حساب آمده است).
۲. المئون: مؤمنون، انبیاء، حجر، کهف، اِسراء، یوسف، نحل، طه، شعراء، صافات، هود، یونس (سوره‌هایی که بیش از صد آیهاند).
۳. المفصّلات: مفصّل طوال: از حجرات یا ق تا نبأ و بروج؛ مفصّل اوساط: از نبأ یا بروج تا ضحی یا بیّنه؛ مفصّل قصار: از ضحی یا بیّنه تا ناس.
۴. المثانی: سوره‌هایی که کمتر از صد آیه هستند. مثل عنکبوت، روم، لقمان، سجده، احزاب، سبأ و فاطر.
از این روی آنها را مثانی نامیدهاند که از لحاظ ترتیب شمارۀ آیات پس از مئون قرار میگیرند.
۵. الحوامیم: به سوره‌هایی اطلاق می‌شده که با حروف مقطّعه «حم» آغاز میشوند. مانند: غافر، فصّلت، شوری، زخرف، دخان، جاثیه، احقاف.
۶. الممتحنات: شامل سوره‌های: فتح، حشر، سجده، طلاق، قلم، حجرات، مُلک، تغابن، منافقون، جمعه، صف، جنّ، نوح، مجادله، ممتحنه، تحریم.(سوره‌ها با هم مناسبت محتوایی دارند و یکی از آنها سوره ممتحنه است).
۷. المسبّحات: اسراء، حدید، حشر، صف، جمعه، تغابن، اعلی.(سوره‌های که ابتدای آنها با ماده تسبیح شروع شده است).
۸. سورالعتاق: اسراء، کهف، مریم، طه، انبیاء.(عتاق: جمع عتیق، یعنی قدیم که مراد از آن سوره‌های نسبتاً بزرگ دورانِ اوّل نزول است).
۹. العزائم: سجده، فصّلت، نجم، علق.(سوره‌های سجده دار).
۱۰. الزّهراوان: بقره، آل عمران.(دو سوره‌ای که از جهت محتوا درخشندگی خاصی دارند).
۱۱. طواسین: شعراء، نمل، قصص.(سوره‌هایی که با حروف مقطعه «طاسین» و «طاسین‌میم» شروع شده است).
۱۲. قَرینَتَین: انفال، توبه.(دو سوره‌ای که در کنار هم و قرین یکدیگرند).
ادامه دارد
