سید علی میرموسوی: عضو هیئت علمی دانشگاه مفید با بیان اینکه بیماری کرونا در صورتی موجب تحول کلی در مناسبات دینداری جامعه خواهد شد که به درازا بکشد، تصریح کرد: چون این ماجرا تهدیدی برای جامعه جهانی بود، ادیان احساس همدردی کردند و رابطه نزدیکی میان آنها شکل گرفت که یکی از آثار آن می‌تواند تقویت پلورالیسم دینی باشد.
کرونا و پلورالیسم دینی شیوع ویروس کرونا از حوادث و رخدادهای مهم تاریخ بشر به شمار می‌رود که جنبه‌های مختلف زندگی انسان را دستخوش تغییراتی قرار داده است و گفته می‌شود با تداوم این وضع بر دامنه این تغییرات افزوده خواهد شد. با شیوع این بیماری، اماکن مقدس و مناسک در ایران و سراسر جهان تعطیل شد و اکنون برخی معتقدند کرونا تأثیر زیادی در حوزه دینی جامعه به همراه خواهد داشت. خبرنگار ایکنا اصفهان، به همین منظور سلسله گفت‌وگوهایی را با شخصیت‌های حوزوی و دانشگاهی دنبال می‌کند تا دیدگاه‌های مختلف مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد. در همین باره گفت‌وگو با سیدعلی میرموسوی، رئیس دانشکده علوم سیاسی دانشگاه مفید و پژوهشگر دینی، را در ادامه می‌خوانید.
ایکنا ـ برخی معتقدند که کرونا در حوزه معرفت‌شناختی و دینداری جامعه تغییرات شگرفی ایجاد خواهد کرد. شما تا چه اندازه با این تحلیل‌ها موافقید و فکر می‌کنید این تغییرات در چه سطوح و زمینه‌هایی ایجاد می‌شود؟
در پاسخ به این سؤال باید اشاره کنم که کرونا تهدیدی برای کل زندگی بشر و بحرانی جهانی است که در شرایط کنونی، همه حوزه‌های زندگی بشر را تحت تأثیر قرار داده و به نوعی گرفتار کرده است. تحلیل‌های گوناگونی درباره علل گسترش و تبدیل این بیماری به بحران جهانی وجود دارد که فعلاً به آن نمی‌پردازیم. به هر حال، یکی از حوزه‌های تأثیرپذیر از این بیماری، حوزه دین و دینداری محسوب می‌شود که در این راستا، شاهد تأثیرات آشکاری در سراسر جهان هستیم؛ مثل لغو اجتماعات و مناسک دینی و بسته شدن زیارتگاه‌ها، معابد، مساجد و بقاع متبرکه به منظور محدود ساختن این بیماری که اختصاص به یک دین ندارد و همه ادیان را شامل می‌شود.
تأثیر دیگر بیماری کرونا، حساسیت‌زدایی از برخی امور بوده است، مثلاً در میان مسلمانان نگاه مثبتی به الکل وجود نداشت، ولی در اثر این بیماری، این نگاه منفی کمی تعدیل شد، چون استفاده از الکل به منظور مصارف بهداشتی برای عده‌ای سخت بود یا اصلاً استفاده نمی‌شد، اما در حال حاضر به راحتی استفاده می‌شود. همچنین می‌توان به تعطیلی برخی اماکن اشاره کرد که برای مثال، تصور می‌شد زیارتگاه‌ها امکان ندارد به بیماری آلوده شود، ولی بحث آلودگی حرم مطرح شد. برخی تصور می‌کردند حرم جای بسیار امنی برای جلوگیری از بیماری است، اما متوجه شدند که در حرم نیز امکان آلوده شدن به بیماری وجود دارد و نوعی نگرش واقع‌بینانه در این خصوص گسترش پیدا کرد. علاوه بر این، مشارکت نهادها و خیریه‌های مذهبی در فعالیت‌های امدادی و کمک به بیماران، تهیه لوازم و امکانات جلوگیری از بیماری مثل ماسک و الکل و همراهی و همکاری عالمان مذهبی و روحانیون با پزشکان و دانشمندان و حتی حضور بعضی از آنها در بیمارستان‌ها نشان می‌دهد که نهاد مذهب هم از این ماجرا تأثیر پذیرفته و هم به نوعی در آن مشارکت داشته است.
تأثیر بیماری کرونا بر حوزه معرفت‌شناسی و دینداری، بحثی است که به حوزه جامعه‌شناسی دین مربوط می‌شود، اما به طور کلی می‌توان گفت این اولین تجربه بشری در برخورد با حوادثی از این قبیل نیست و نمی‌توان گفت در پی این بیماری، تحولی کلی در گرایش به دینداری یا معرفت دینی اتفاق می‌افتد. من زیاد با تعبیر سکولاریسم شیعی که برخی آن را مطرح کردند، موافق نیستم، اما بر این باورم که تأثیر این بیماری بر حوزه معرفتی به چند عامل بستگی دارد؛ یکی میزان گسترش و شیوع این بیماری و میزان تلفاتی است که در پی خواهد داشت و اینکه تا چه زمانی این چالش و بحران ادامه پیدا کند. اگر این چالش زود به پایان برسد، قاعدتاً تأثیر کمتری خواهد داشت و هر چه بیشتر تداوم پیدا کند، تأثیر بیشتری به دنبال دارد. دومین عامل، موقعیت اجتماعی دینداران است. معمولاً در چنین رخدادهایی، شاید طبقات ضعیف‌تر جامعه که تحت تأثیر پیامدهای ناگوار این رخدادها قرار می‌گیرند، بیشتر بر ایمان‌شان تأثیر بگذارد. عامل سوم، تقابل عالمان دینی با علم و دستاوردهای دانش بشری است. به هر میزان که عالمان دینی در این ماجرا با علم و دستاوردهای دانش بشری همکاری کنند، تأثیر این بیماری بر حوزه معرفتی کمتر می‌شود.
ایکنا ـ این بیماری می‌تواند چه تأثیرات دیگری در حوزه دینداری داشته باشد؟
به نظر می‌رسد چند نکته در این رخداد تاکنون مطرح شده است، یکی اولویت و اهمیت یافتن حفظ جان افراد بوده که بر عقیده و اعمال و مناسک دینی نوعی تقدم پیدا کرده است. این شاید در تصورات عموم این‌گونه نبوده است، ولی اکنون این بحث مطرح می‌شود که برای حفظ جان افراد می‌توان این اماکن را تعطیل کرد. نکته دیگر اینکه چون این ماجرا تهدیدی برای کل جامعه جهانی بود، ادیان نوعی احساس همدردی کردند و رابطه نزدیکی میان آنها در این ماجرا شکل گرفته است که یکی از آثار آن می‌تواند تقویت پلورالیسم دینی باشد.
علاوه بر این، در سایه این بحران، دعواهای علم و دین دوباره از نو شروع شد، از جمله بحث داروینیسم، تحول ژنتیکی ویروس، انتخاب طبیعی و تنازع بقا مجددا زنده شد. شاید بتوان گفت آنچه برنده اصلی در ماجرای اپیدمی و پاندمی ویروس کرونا محسوب می‌شود، فعلاً محیط‌زیست بوده و برخی معتقدند این انتقام طبیعت از انسان بوده است.
در حوزه اندیشه شیعی، به نظر می‌رسد که این بیماری می‌تواند بازتاب بسیار زیادی بر دیانت و تشیع عامیانه داشته باشد. تشیع عامیانه در برابر تشیع عالمانه یا نخبگانی است و البته دیانت عامیانه فقط به تشیع یا اسلام اختصاص ندارد. در تشیع عامیانه، اشخاص و نهادهای ملموس اهمیت بیشتری نسبت به مفاهیم انتزاعی دارند و علاوه بر این، نوعی اسطوره‌سازی از افراد مقدس این مذهب صورت می‌گیرد و نوعی قدرت فرابشری بر چهره‌های اصیل و پیشوایان دینی در نظر گرفته می‌شود که واسطه میان انسان و خدا قلمداد می‌شوند. اساساً در تشیع عامیانه، رابطه با پیشوایان دینی نزدیک‌تر و شفاف‌تر است تا رابطه با خدا و نوعی گرایش به محسوس‌سازی و ملموس‌سازی دین وجود دارد؛ به همین دلیل در تشیع عامیانه، دایره مقدسات گسترش پیدا می‌کند. علاوه بر این، در تشیع عامیانه، مناسک ثانوی اهمیت بیشتری نسبت به مناسک اولیه دارد. مناسک اولیه همان واجبات و ضروریات دین مثل نماز، روزه، حج و زکات است و مناسک ثانویه به فعالیت‌هایی مثل زیارت حرم ائمه(ع)، برگزاری مراسم عزاداری یا جشن و سرور برای اهل‌بیت(ع) و خواندن ادعیه گفته می‌شود. در تشیع عامیانه، تکیه بر الهیات شفاهی بیشتر است، یعنی قشر عامه شیعه معمولاً با مجالس سخنرانی مذهبی، نوحه‌خوانی و این قبیل مراسم ارتباط دارند.
به نظر می‌رسد که شیوع و گسترش ویروس کرونا و به تبع آن، تعطیل شدن اماکن مقدسه، به تغییراتی منجر می‌شود و تاثیراتی به جا می‌گذارد. مثلاً اعتقاد به شفابخشی این اماکن و آلودگی‌ناپذیری آنها تضعیف می‌شود و این مسئله با تشیع عامیانه سازگاری ندارد. یا اینکه جلسات مذهبی و مراسم سوگواری تعطیل شده است، در حالی که در سال‌های اخیر این جلسات و مراسم گسترش زیادی پیدا کرده بود. تداوم این وضع و تعطیلی‌ها به الهیات شفاهی تشیع عامیانه آسیب می‌رساند.
در تشیع عامیانه، بلاها و حوادث بیشتر به دلیل ارتکاب گناه و معصیت توجیه می‌شد، در حالی که قم یکی از مراکز مذهبی مهم به حساب می‌آید و بسیاری از روحانیون برجسته نیز مبتلا شدند، بنابراین در اینجا، نظریه گناه و معصیت دیگر نمی‌تواند توجیه‌گر باشد. اینکه بخواهیم بگوییم بیماری کرونا چقدر بر دین و دینداری تأثیر گذاشته است، نیاز به مطالعه و پژوهشی پیمایشی دارد، ولی اجمالاً می‌توان از برخی تأثیرات بر این حوزه سخن گفت.
ایکنا ـ دین علاوه بر تأکید به رعایت نکات بهداشتی و مراقبتی، چه راهکارهای مدون دیگری برای برون‌رفت از بحران کنونی دارد؟
رعایت اصول بهداشتی مورد تأکید همه رهبران مذهبی بوده است، به ویژه همه رهبران و مراجع شیعه تأکید کرده‌اند که رعایت دستورات پزشکی و اصول بهداشتی ضروری است و همه آنها بر این امر اتفاق نظر داشته‌اند و حتی بسیاری از مراجع مذهبی با آنچه به نام طب اسلامی مشهور شده است، صریحاً و آشکار مخالفت کرده و گفته‌اند چیزی به نام طب اسلامی وجود ندارد و طب عمدتاً در چارچوب همین علوم مرسوم قرار دارد. علاوه بر این، می‌توان به توصیه‌های اخلاقی مبتنی بر نوع‌دوستی اشاره کرد که در دین و در چنین شرایطی بسیار مورد تأکید قرار گرفته است، یعنی ما باید دغدغه همنوعان خودمان را داشته باشیم، چنانکه در سوره بقره، بعد از ایمان به خدا و دین و ملائکه و پیامبر، کمک مالی به دیگران مطرح شده است. همچنین شفقت، همدلی و همدردی با کسانی که دچار مصیبتی می‌شوند و توصیه به فداکاری و از خود گذشتگی، از دیگر موارد مورد تأکید دین است.
بخش دیگر راهکارهای دین برای برون‌رفت از این بحران، به ارتباط معنوی با خدا و دعا مربوط می‌شود. به هر حال بیماری کرونا بلیه‌ای است که برای تمام بشر به وجود آمده و در چنین شرایطی است که بشر به ضعف خودش بیشتر پی می‌برد، مبنی بر اینکه چگونه انسانی که ادعای این همه قدرت و امکانات و علم و پیشرفت را داشته، در برابر یک ویروس تا حدی ناگزیر به تسلیم شده است، چون نتوانسته امکانات مقابله با آن را داشته باشد. این احساس ضعفی که در برابر چنین رخدادهایی برای انسان ایجاد می‌شود، زمینه ارتباط معنوی او با موجودی ماورایی به نام خدا را تقویت می‌کند و اینکه انسان‌ها دست به پیشگاه خدا برآورند. در سراسر دنیا و در همه کشورها این‌گونه بوده است که در چنین شرایطی، به نوعی به خدا روی می‌آورند و این امر در قرآن کریم نیز بیان شده و مورد تاکید قرار گرفته است که وقتی شما به مصیبتی گرفتار می‌شوید، تمام آنچه به غیر از خدا در فکر آن بودید، از یادتان می‌رود و فقط به یاد خدا خواهید بود.
به نظر می‌رسد دین در چنین شرایطی، انسان را به بازنگری در اعمال و رفتار خود توصیه می‌کند. همان‌طور که گفتم، شاید این بیماری انتقام طبیعت از تصرف بی‌قید و شرط انسان از منابع موجود در آن باشد. دین در چنین شرایطی توصیه می‌کند که برگردید و ببینید چه کردید که به چنین بلایی گرفتار آمدید.
کرونا و پلورالیسم دینی شیوع ویروس کرونا از حوادث و رخدادهای مهم تاریخ بشر به شمار می‌رود که جنبه‌های مختلف زندگی انسان را دستخوش تغییراتی قرار داده است و گفته می‌شود با تداوم این وضع بر دامنه این تغییرات افزوده خواهد شد. با شیوع این بیماری، اماکن مقدس و مناسک در ایران و سراسر جهان تعطیل شد و اکنون برخی معتقدند کرونا تأثیر زیادی در حوزه دینی جامعه به همراه خواهد داشت. خبرنگار ایکنا اصفهان، به همین منظور سلسله گفت‌وگوهایی را با شخصیت‌های حوزوی و دانشگاهی دنبال می‌کند تا دیدگاه‌های مختلف مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد. در همین باره گفت‌وگو با سیدعلی میرموسوی، رئیس دانشکده علوم سیاسی دانشگاه مفید و پژوهشگر دینی، را در ادامه می‌خوانید.
ایکنا ـ برخی معتقدند که کرونا در حوزه معرفت‌شناختی و دینداری جامعه تغییرات شگرفی ایجاد خواهد کرد. شما تا چه اندازه با این تحلیل‌ها موافقید و فکر می‌کنید این تغییرات در چه سطوح و زمینه‌هایی ایجاد می‌شود؟
در پاسخ به این سؤال باید اشاره کنم که کرونا تهدیدی برای کل زندگی بشر و بحرانی جهانی است که در شرایط کنونی، همه حوزه‌های زندگی بشر را تحت تأثیر قرار داده و به نوعی گرفتار کرده است. تحلیل‌های گوناگونی درباره علل گسترش و تبدیل این بیماری به بحران جهانی وجود دارد که فعلاً به آن نمی‌پردازیم. به هر حال، یکی از حوزه‌های تأثیرپذیر از این بیماری، حوزه دین و دینداری محسوب می‌شود که در این راستا، شاهد تأثیرات آشکاری در سراسر جهان هستیم؛ مثل لغو اجتماعات و مناسک دینی و بسته شدن زیارتگاه‌ها، معابد، مساجد و بقاع متبرکه به منظور محدود ساختن این بیماری که اختصاص به یک دین ندارد و همه ادیان را شامل می‌شود.
تأثیر دیگر بیماری کرونا، حساسیت‌زدایی از برخی امور بوده است، مثلاً در میان مسلمانان نگاه مثبتی به الکل وجود نداشت، ولی در اثر این بیماری، این نگاه منفی کمی تعدیل شد، چون استفاده از الکل به منظور مصارف بهداشتی برای عده‌ای سخت بود یا اصلاً استفاده نمی‌شد، اما در حال حاضر به راحتی استفاده می‌شود. همچنین می‌توان به تعطیلی برخی اماکن اشاره کرد که برای مثال، تصور می‌شد زیارتگاه‌ها امکان ندارد به بیماری آلوده شود، ولی بحث آلودگی حرم مطرح شد. برخی تصور می‌کردند حرم جای بسیار امنی برای جلوگیری از بیماری است، اما متوجه شدند که در حرم نیز امکان آلوده شدن به بیماری وجود دارد و نوعی نگرش واقع‌بینانه در این خصوص گسترش پیدا کرد. علاوه بر این، مشارکت نهادها و خیریه‌های مذهبی در فعالیت‌های امدادی و کمک به بیماران، تهیه لوازم و امکانات جلوگیری از بیماری مثل ماسک و الکل و همراهی و همکاری عالمان مذهبی و روحانیون با پزشکان و دانشمندان و حتی حضور بعضی از آنها در بیمارستان‌ها نشان می‌دهد که نهاد مذهب هم از این ماجرا تأثیر پذیرفته و هم به نوعی در آن مشارکت داشته است.
تأثیر بیماری کرونا بر حوزه معرفت‌شناسی و دینداری، بحثی است که به حوزه جامعه‌شناسی دین مربوط می‌شود، اما به طور کلی می‌توان گفت این اولین تجربه بشری در برخورد با حوادثی از این قبیل نیست و نمی‌توان گفت در پی این بیماری، تحولی کلی در گرایش به دینداری یا معرفت دینی اتفاق می‌افتد. من زیاد با تعبیر سکولاریسم شیعی که برخی آن را مطرح کردند، موافق نیستم، اما بر این باورم که تأثیر این بیماری بر حوزه معرفتی به چند عامل بستگی دارد؛ یکی میزان گسترش و شیوع این بیماری و میزان تلفاتی است که در پی خواهد داشت و اینکه تا چه زمانی این چالش و بحران ادامه پیدا کند. اگر این چالش زود به پایان برسد، قاعدتاً تأثیر کمتری خواهد داشت و هر چه بیشتر تداوم پیدا کند، تأثیر بیشتری به دنبال دارد. دومین عامل، موقعیت اجتماعی دینداران است. معمولاً در چنین رخدادهایی، شاید طبقات ضعیف‌تر جامعه که تحت تأثیر پیامدهای ناگوار این رخدادها قرار می‌گیرند، بیشتر بر ایمان‌شان تأثیر بگذارد. عامل سوم، تقابل عالمان دینی با علم و دستاوردهای دانش بشری است. به هر میزان که عالمان دینی در این ماجرا با علم و دستاوردهای دانش بشری همکاری کنند، تأثیر این بیماری بر حوزه معرفتی کمتر می‌شود.
ایکنا ـ این بیماری می‌تواند چه تأثیرات دیگری در حوزه دینداری داشته باشد؟
به نظر می‌رسد چند نکته در این رخداد تاکنون مطرح شده است، یکی اولویت و اهمیت یافتن حفظ جان افراد بوده که بر عقیده و اعمال و مناسک دینی نوعی تقدم پیدا کرده است. این شاید در تصورات عموم این‌گونه نبوده است، ولی اکنون این بحث مطرح می‌شود که برای حفظ جان افراد می‌توان این اماکن را تعطیل کرد. نکته دیگر اینکه چون این ماجرا تهدیدی برای کل جامعه جهانی بود، ادیان نوعی احساس همدردی کردند و رابطه نزدیکی میان آنها در این ماجرا شکل گرفته است که یکی از آثار آن می‌تواند تقویت پلورالیسم دینی باشد.
علاوه بر این، در سایه این بحران، دعواهای علم و دین دوباره از نو شروع شد، از جمله بحث داروینیسم، تحول ژنتیکی ویروس، انتخاب طبیعی و تنازع بقا مجددا زنده شد. شاید بتوان گفت آنچه برنده اصلی در ماجرای اپیدمی و پاندمی ویروس کرونا محسوب می‌شود، فعلاً محیط‌زیست بوده و برخی معتقدند این انتقام طبیعت از انسان بوده است.
در حوزه اندیشه شیعی، به نظر می‌رسد که این بیماری می‌تواند بازتاب بسیار زیادی بر دیانت و تشیع عامیانه داشته باشد. تشیع عامیانه در برابر تشیع عالمانه یا نخبگانی است و البته دیانت عامیانه فقط به تشیع یا اسلام اختصاص ندارد. در تشیع عامیانه، اشخاص و نهادهای ملموس اهمیت بیشتری نسبت به مفاهیم انتزاعی دارند و علاوه بر این، نوعی اسطوره‌سازی از افراد مقدس این مذهب صورت می‌گیرد و نوعی قدرت فرابشری بر چهره‌های اصیل و پیشوایان دینی در نظر گرفته می‌شود که واسطه میان انسان و خدا قلمداد می‌شوند. اساساً در تشیع عامیانه، رابطه با پیشوایان دینی نزدیک‌تر و شفاف‌تر است تا رابطه با خدا و نوعی گرایش به محسوس‌سازی و ملموس‌سازی دین وجود دارد؛ به همین دلیل در تشیع عامیانه، دایره مقدسات گسترش پیدا می‌کند. علاوه بر این، در تشیع عامیانه، مناسک ثانوی اهمیت بیشتری نسبت به مناسک اولیه دارد. مناسک اولیه همان واجبات و ضروریات دین مثل نماز، روزه، حج و زکات است و مناسک ثانویه به فعالیت‌هایی مثل زیارت حرم ائمه(ع)، برگزاری مراسم عزاداری یا جشن و سرور برای اهل‌بیت(ع) و خواندن ادعیه گفته می‌شود. در تشیع عامیانه، تکیه بر الهیات شفاهی بیشتر است، یعنی قشر عامه شیعه معمولاً با مجالس سخنرانی مذهبی، نوحه‌خوانی و این قبیل مراسم ارتباط دارند.
به نظر می‌رسد که شیوع و گسترش ویروس کرونا و به تبع آن، تعطیل شدن اماکن مقدسه، به تغییراتی منجر می‌شود و تاثیراتی به جا می‌گذارد. مثلاً اعتقاد به شفابخشی این اماکن و آلودگی‌ناپذیری آنها تضعیف می‌شود و این مسئله با تشیع عامیانه سازگاری ندارد. یا اینکه جلسات مذهبی و مراسم سوگواری تعطیل شده است، در حالی که در سال‌های اخیر این جلسات و مراسم گسترش زیادی پیدا کرده بود. تداوم این وضع و تعطیلی‌ها به الهیات شفاهی تشیع عامیانه آسیب می‌رساند.
در تشیع عامیانه، بلاها و حوادث بیشتر به دلیل ارتکاب گناه و معصیت توجیه می‌شد، در حالی که قم یکی از مراکز مذهبی مهم به حساب می‌آید و بسیاری از روحانیون برجسته نیز مبتلا شدند، بنابراین در اینجا، نظریه گناه و معصیت دیگر نمی‌تواند توجیه‌گر باشد. اینکه بخواهیم بگوییم بیماری کرونا چقدر بر دین و دینداری تأثیر گذاشته است، نیاز به مطالعه و پژوهشی پیمایشی دارد، ولی اجمالاً می‌توان از برخی تأثیرات بر این حوزه سخن گفت.
ایکنا ـ دین علاوه بر تأکید به رعایت نکات بهداشتی و مراقبتی، چه راهکارهای مدون دیگری برای برون‌رفت از بحران کنونی دارد؟
رعایت اصول بهداشتی مورد تأکید همه رهبران مذهبی بوده است، به ویژه همه رهبران و مراجع شیعه تأکید کرده‌اند که رعایت دستورات پزشکی و اصول بهداشتی ضروری است و همه آنها بر این امر اتفاق نظر داشته‌اند و حتی بسیاری از مراجع مذهبی با آنچه به نام طب اسلامی مشهور شده است، صریحاً و آشکار مخالفت کرده و گفته‌اند چیزی به نام طب اسلامی وجود ندارد و طب عمدتاً در چارچوب همین علوم مرسوم قرار دارد. علاوه بر این، می‌توان به توصیه‌های اخلاقی مبتنی بر نوع‌دوستی اشاره کرد که در دین و در چنین شرایطی بسیار مورد تأکید قرار گرفته است، یعنی ما باید دغدغه همنوعان خودمان را داشته باشیم، چنانکه در سوره بقره، بعد از ایمان به خدا و دین و ملائکه و پیامبر، کمک مالی به دیگران مطرح شده است. همچنین شفقت، همدلی و همدردی با کسانی که دچار مصیبتی می‌شوند و توصیه به فداکاری و از خود گذشتگی، از دیگر موارد مورد تأکید دین است.
بخش دیگر راهکارهای دین برای برون‌رفت از این بحران، به ارتباط معنوی با خدا و دعا مربوط می‌شود. به هر حال بیماری کرونا بلیه‌ای است که برای تمام بشر به وجود آمده و در چنین شرایطی است که بشر به ضعف خودش بیشتر پی می‌برد، مبنی بر اینکه چگونه انسانی که ادعای این همه قدرت و امکانات و علم و پیشرفت را داشته، در برابر یک ویروس تا حدی ناگزیر به تسلیم شده است، چون نتوانسته امکانات مقابله با آن را داشته باشد. این احساس ضعفی که در برابر چنین رخدادهایی برای انسان ایجاد می‌شود، زمینه ارتباط معنوی او با موجودی ماورایی به نام خدا را تقویت می‌کند و اینکه انسان‌ها دست به پیشگاه خدا برآورند. در سراسر دنیا و در همه کشورها این‌گونه بوده است که در چنین شرایطی، به نوعی به خدا روی می‌آورند و این امر در قرآن کریم نیز بیان شده و مورد تاکید قرار گرفته است که وقتی شما به مصیبتی گرفتار می‌شوید، تمام آنچه به غیر از خدا در فکر آن بودید، از یادتان می‌رود و فقط به یاد خدا خواهید بود.
به نظر می‌رسد دین در چنین شرایطی، انسان را به بازنگری در اعمال و رفتار خود توصیه می‌کند. همان‌طور که گفتم، شاید این بیماری انتقام طبیعت از تصرف بی‌قید و شرط انسان از منابع موجود در آن باشد. دین در چنین شرایطی توصیه می‌کند که برگردید و ببینید چه کردید که به چنین بلایی گرفتار آمدید.
