محمد تقی فاضل میبدی
در میان تأثیرات سودمندی که روزه داری در انسا ن می گذارد ، شاید تعدیل قوای نفسانی - که جوهره اخلاق آدمی است - سرآمد باشد. فرو خفتن خشم و سرکوبی کینه و زیرپا گذاشتن خوی خود محوری و در مقابل، بر فراز آمدن آفتاب حلم، گذشت، صلح و صفا و همنوع دوستی از رهاوردهای اعتدال قوای نفسانی است که در ماه مبارک رمضان برای روزه داران حاصل می شود. و از شادترین روزهایی که اسلام برای مسلمین منظور داشته، عید فطر و یا عید جشن تعدیل و تعادل قوای انسانی و از آن مهمتر عید تساوی و تعادل فقر و غنا است و اینکه فقیران به بالای خط فقر برآیند. براساس آیه شریفه قرآن «لعلکم تتقون » و گفته های پیشوایان معصوم، ثمرات ماه مبارک رمضان باید در زندگی این جهانی بازگشت نماید. عید فطر عید نوزایی و حیات دوباره آدمیان است و نوید بخش تحولاتی است که در روح و روان آدمی و نیز در زندگی اجتماعی پدید می آورد. یک ماه روزه داری تنها امساک ظاهری از خوردن و آشامیدن نبوده است. حضرت علی (ع) روزه داری را در سه لایه از وجود انسان فرض می نماید؛ یکی روزه در لایه قلب و دیگری در لایه چشم وگوش و زبان و سوم امساک از خوردن و آشامیدن. اگر روزه دار تنها به لایه سوم اکتفا کرد، چنین امساک مناسکی، با حقیقت روزه هیچ مطابقت ندارد. در روایتی از پیامبر(ص) آمده است : اگر کسی به روزه دار بد زبانی کرد و یا با او به جنگ و کارزار بر خواست، شخص روزه دار در برابر چنین کسی نه فحش می دهد و نه وارد جنگ می شود بلکه در جواب می گوید ، من روزه دارم . " انما الصوم جنة فاذا کان احدکم صائما فلا یرفث و لا یجهل و ان امروا قاتله او سابه فلیقل انی صائم " روزه چون سپری است که جلوی فحش،جهل و جنگ را می گیرد و روزه داری یک نوع احرام است چرا که محرمات باطنی روزه کمتر از محرمات حج نیست. همچنان که اگر انجام مراسم حج تأثیری در بهبودی زندگی مسلمانان نبخشد و آنان را به سوی وحدت نبرد و کینه ها را نزداید و مسلمانان را از فقر و فلاکت نرهاند، نمی توان نام آن را حج گذاشت. رمضان و روزه، نیز، چنین است. پیامبر(ص) در روایتی فرموند: پنج چیز روزه را باطل می کند: دروغ، غیبت، سخن چینی، سوگند ناحق و نظر شهوت. چه بسا روزه دارانی که تنها گرسنگی و تشنگی تحمل کرده اند و حقیقتی از روزه را در نیافته اند. به فرموده پیامبر(ص) «کم من صائمٍ لیس له من صیامه الا جوع و العطش» روزه داران بسیاری هستند که آنها از روزه جز گرسنگی و تشنگی بهره ای نبرده اند.
شادی مسلمانان در روز فطر نخست به خاطر تقوایی است که در آدمیان پدید آمده و در نتیجه جامعه مسلمین ازآلودگی های دروغ، خلف وعده، ناامنی و سرکشیهای مستبدان و سایر ناهنجارهای اجتماعی پاک گشته است،اما مهمتراز همه اینها استوای فقر و غناست که در این روز باید تحقق یابد. امام رضا (ع) یکی از فلسفه های روزه را احساس عطش و گرسنگی اغنیا دانست که به درد محرومان برسند و برای درد فقر آنان چاره جویند.« لیستوی الفقیر والغنی» دادن زکات در روز فطر یعنی شاد کردن فقیران و محرومان تا با شادی و شعف تمام در نماز شرکت کنند. امام صادق(ع) فرمود: « اطعم یوم الفطر قبل ان تخرج الی المصلی». پیش از اینکه از خانه به سوی مصلی حرکت کنی، فقیران را اطعام کن و می فرماید: «من صام و لم یود الزکوة فلاصوم له»، کسی که زکات روز فطر نپردازد، روزه او معنا ندارد. نتیجه اینکه: ماه مبارک رمضان نشانگراین است که جامعه مسلمانان باید از فقر نجات یابد.وحکومتها باید این بلای خانمان سوز را برافکنند. عبادتهای اسلامی در کنار رشد اقتصادی قرار گرفته، جامه ای که اقتصاد سالم ندارد نمی تواند عبادت سالم داشته باشد. معیشت مردم تا آن جا مورد اهتمام است که پیامبر فرمود:« فلولا الخبز ما صلینا و لا صمنا و لا ادینا فرائض ربنا» اگر نان- اقتصاد-نباشد، روزه و نماز و سایر فرائض معنا پیدا نمی کند.
حقیقت ماه مبارک رمضان در آغاز دهه سوم یعنی در شبهای قدر خود را نشان می دهد .روزه داران پس از بیست روز، به تعدیل قوا و فرو انداختن خشم و شهوت رسیده اند، قدر و سرنوشت روحی خود را با رها کردن خود از قید خودی و خوی استکباری و خشم و تراکم ثروت و قدرت دوباره می سازند و حقیقت دهه سوم و شبهای قدر نیز در روز عید فطر خود را می نمایاند. عید فطر یعنی شکافتن دوباره، هم در سطح فرد و هم در سطح جامعه. حضرت علی ( ع ) در خطبه عید فطر می فرماید : و ادو فطرتکم فانها سنت نبیکم ؛ زکات فطره خود را بپردازید که این سنت پیامبر است و خداوند این قانون را فرض و واجب کرده است .تاکید می کنم زکات فطره ،علاوه بر گذشت مالی و رهایی از تعلقات دنیوی که بعد اخلاقی آن است، جنبه اقتصادی و اجتماعی آن مورد اهتمام است؛ برای اینکه ماه رمضان، به تعبیر امام صادق در بیان علت روزه ، ماه برابر شدن فقیر و غنی می باشد؛ یعنی باید فاصله های طبقاتی در این ماه کاهش یابد. با یک ماه امساک و چشیدن رنج گرسنگی، حال نوبت آن است که در روز عید فطر فقیران و گرسنگان جامعه را دریابیم. نکته ای که در این جا ذکر آن لازم است این که پرداخت زکات فطره نباید به شکل گذشته صورت بگیرد، چرا که شاید تحقیر انسان در پی داشته باشد. پرداخت این فریضه باید به گونه ای صورت گیرد که در فرهنگ عقلای امروز مورد پذیرش قرار گیرد و حقارتی در پی نداشته باشد.
غزالی در کتاب احیای علوم می گوید: یکی از آداب روزه داری آن است که روزه دار در روز بسیار نخسبد تا گرسنگی و تشنگی احساس کند. چشیدن رنج گرسنگی از فلسفه های مهم این فریضه است تا به درد و رنج گرسنگان ایام سال، که در این روزها در غالب جهان بویژه در آفریقا شاهد هستیم، آشنا شویم و برای درمان این بلای بزرگ بکوشیم. بر اساس تازه ترین آمارها در جهان یکصد و هفتاد میلیون گرسنه وجود دارد. فقر و ناداری و گرسنگی در اسلام مورد نکوهش قرار گرفته و هم ردیف کفر است. گرسنگی در ماه مبارک رمضان یعنی مبارزه با گرسنگی؛ کسانی که همیشه گرسنه اند و از فقر و ناداری و نابرابری رنج می برند و یعنی مبارزه با کسانی که صاحب ثروتهای انباشته اند و به یاد محرومان و فاقدان شرایط اولیه زندگی دیگر آدمیان نیستند. در عید فطر که جشن بزرگ مسلمین است باید این مسائل و مشکلات سامان یافته باشد تا بتوان برای آن جشن گرفت. نمی توان نماز عید گزارد و آن روز را مبارک گفت و حال آنکه مشکلات اجتماعی و اقتصادی مسلمین سامان نیافته است و در وجود صاحبان قدرت که گرفتار آتش خشم و شهوت قدرت اند، تعادلی در آنها راه پیدا نکرده است. امام علی(ع) فرمود : روزی که بر خدا معصیت نشود و ظلمی بر سر آدمیان نرود آن روز، روز عید است. امام باقر (ع) وقتی که برای نماز عید فطر بیرون می آمدند می فرمودند : «الهم انا نرغب الیک فی دولةٍ کریمةٍ تعز بها الاسلام و اهله »؛ خدایا ما طالب حکومتی هستیم که مسلین را عزت بخشد و نفاق و دورویی را به ذلت بکشاند یعنی روز عید فطر روز عزت مسلمین و ذلت نفاق و دورویی و دروغ گویی و عهد شکنی است. نماز و زکات عید فطر نشانه آزادی و رهایی مسلمانان از هرگونه اسارت است. نگرانی مامون، خلیفه عباسی از برگزاری نماز عید فطر توسط امام هشتم(ع) از این جهت بود که حاکم به اصطلاح اسلامی ترسید که مردم به واسطه خطبه های امام رضا(ع) ازحقیقت این روز بزرگ آشنا شوند و مردم از اسلام دروغین و وارونه ای که تا به حال ملایان و مداحان خلیفه عباسی برای مردم گفته اند روی برگردانند. لذا دستور تعطیلی آن را داد. عید فطر واقعی یعنی عید آزادی و آزادگی آدمیان و عید رهایی گرسنگان و عید اخلاق انسانها و جشن تعدیل قوای بیرونی و درونی و در یک کلام جشن گسترش تقوا و عدالت در تمام لایه های جامعه آنگاه در این روز خجسته باید گفت:
ای گروه مومنان شادی کنید همچو سرو سوسن آزادی کنید.
