آیا تعطیلی شنبه به دین مرتبط است؟

دکتر محمد رضا یوسفی : پذیرش تعطیلی شنبه می تواند به استقلال و رشد و شکوفایی اقتصادی در شرایط حکمرانی خوب بینجامد./ آنچه امروز مورد بحث در مورد تعطیلی شنبه یا پنج شنبه است. منطق اقتصادی یادشده، ترجیح را به شنبه می دهد. زیرا امروز در معظم کشورهای دنیا روزهای شنبه و یکشنبه تعطیل است./ بنابر نظر برخی از فقهاء در تشبه، قصد مشابهت نیز شرط است. از این رو اگر هنرمندی برای بازی در یک فیلم لباس زنانه بپوشد، عمل او تشبه محسوب نشده و اشکال شرعی ندارد./ اکنون بسیاری از کشورهای دنیا اعم از یهودی، مسیحی، مسلمان، بودایی و …. روز شنبه را به دلایل یادشده تعطیل کرده اند لذا اولا تعطیلی روز شنبه دیگر از اختصاصات یهود محسوب نمی شود و ثانیا قصد تعطیل کردن هم مشابهت نیست بلکه مصالح ملی و منافع اقتصادی کشور است./ بر حسب قانون جمعه تعطیل رسمی است و نمی توان آن را روز کاری اعلام کرد. در این صورت قانونگذار می تواند با حفظ تعطیلی جمعه، روز دیگر را تعطیل کند. اما نمی تواند دو روز تعطیلی تعیین کند که جمعه در میان آنها نباشد

برای تنظیم روابط کاری در کشور اخیراً مجلس شورای اسلامی مصوبه‌ای را به تصویب رسانده‌اند که در آن تعطیلی روز شنبه به تصویب رسیده است، بدین ترتیب روزهای کاری در هفته از شش روز به پنج‌روز تقلیل یافته است، اگرچه بحث تنظیم روابط کار و کارفرما یک بحث تخصصی در حوزه علوم اقتصادی است؛ ولی صاحبنظران حوزه فقه و فقاهت  نیز در این عرصه ورود نموده اند و از منظر دینی به مسئله پرداخته اند،به‌منظور روشن‌شدن ابعاد فقهی واقتصادی مسئله، اندیشه ما گفت‌وگویی اختصاصی را با  حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمد رضا یوسفی استاد اقتصاد دانشگاه مفید واستاد درس خارج حوزه علمیه قم انجام داده است که مشروح این گفت‌وگو را به شرح زیر می‌خوانید:

طرح مبحث تعطیلی شنبه یا پنجشنبه چه مقدار مربوط به دین است و چه مقدار به کارشناسان صنعت و اقتصاد و…

پاسخ پرسش اول:

اساسا دین برای هدایت بشر آمده است و ورودی به تعطیلات نداشته است. تنها موردی که می توان در موردش صحبت کرد، وجوب نماز جمعه است که در سوره جمعه آمده که برای نماز جمعه دست از کار بکشید و هنگامی که نماز جمعه تمام شد برای کسب و کار می توانید بروید. بنابراین حتی روزجمعه هم در قرآن توصیه به تعطیلی نشده است.

تعطیلات امری بر اساس شرایط زمانه  بوده است. به عنوان مثال در دنیای سنتی که ساختار اقتصاد مبتنی بر کشاورزی بوده است. معمولا زمستان ها فاقد کار معین بودند و به اصطلاح امروزی ایام تعطیلات و استراحت محسوب می شد. اما در تابستان ها،  شبانه روز کار می کردند. در نظام صنعتی و به تعبیری دنیای جدید و پس از اعتراضات فراوان کارگری و به رسمیت شناختن حقوق دستمزدبگیران، نظام اداری و صنعتی به تعطیلات یک روز در هفته تن داد. با رشد دنیای توسعه یافته، کاهش ساعات کار روزانه، بحث تعطیلات دو روز در هفته مطرح شد. تعطیلات دو روز در هفته با توجه به کاهش ساعات کاری در نتیجه مبارزات کارگری، نسبت به تعطیلات یک روز در هفته کم هزینه تر و مقرون به صرفه بود. به عنوان مثال، اگر چهل ساعت در هفته باید کار شود، به جای اینکه پنج روز در هفته را هفت ساعت و یک روز را پنج ساعت و یک روز تعطیل باشد، بهتر است که پنج روز در هفته، روزانه هشت ساعت کار شود و دو روز تعطیل گردد. دو دلیل برای ترجیح تعطیلی دو روز وجود دارد. یکی کاهش هزینه های بنگاه و دوم افزایش نشاط کاری. مطالعات انجام شده  نشان داد که کسانی که دو روز در هفته تعطیل هستند از توازن بیشتری بین کار و زندگی خانوادگی و از نشاط بیشتری نسبت به کسانی که تنها یک روز تعطیل هستند،  برخوردارند. بنابراین کشورهای توسعه یافته امروزی به مرور به تعطیلات دو روز در هفته یعنی شنبه و یکشنبه رسیدند. بنابراین پشتوانه این قانونگذاری؛ عرف جامعه، مطالعات تجربی، منطق اقتصادی کاهش هزینه ها، بهبود کیفیت نیروی کار و در نهایت رشد اقتصادی بوده است.

با توجه به نکات فوق، همانطور که دین در مورد ساعات کاری اظهار نظر نکرده است.  به عنوان مثال، بنابر قانون سال۱۳۶۹،  ساعات کار هفتگی ۱۷۶ بوده و بنابر مصوبه جدید ۱۶۰ است، هیچ فقیهی نه در آن زمان و نه در این زمان در مورد ساعات کاری اظهار نکرده نکرده است.

اما در مورد مباحث امروز در ایران، با توجه به کاهش ساعات کاری از ۱۷۶ ساعت به ۱۶۰ ساعت در ماه، به دلیل کاهش هزینه های اداری و بنگاه های اقتصادی و همچنین احتمال افزایش نشاط کاری، ترجیح با تعطیلات دو روز در هفته است تا از این طریق بهبود بهره وری نیروی کار، رشد اقتصادی میسور گردد. امروزه به جز معدودی از کشورها مانند جیبوتی، سومالی و نپال که همگی جزء عقب مانده ترین کشورهای جهانند، سایر کشورها، دو روز تعطیل هستند. این در حالی است که در برخی از کشورهای پیشرفته، بحث از تعطیلات سه روزه است.

به عبارت دیگر اینها از اموری است که برحسب عرف و مصالح جامعه تصمیم گرفته می شود. مگر اینکه بر یکی از عناوین فقهی محرم تطبیق داده شود که در نتیجه مشمول یکی از احکام شود که در مورد تعطیلی روزهای کاری چنین چیزی نیست.

آنچه امروز مورد بحث در مورد تعطیلی شنبه یا پنج شنبه است. منطق اقتصادی یادشده، ترجیح را به شنبه می دهد. زیرا امروز در معظم کشورهای دنیا روزهای شنبه و یکشنبه تعطیل است. مراودات اقتصادی نیازمند هر چه بیشتر هماهنگ تر شدن با دنیای خارج است. به همین دلیل بسیاری از کشورهای مسلمان نیز علاوه بر تعطیلی مرسوم جمعه در میان مسلمانان، شنبه را نیز تعطیل کرده اند. در حالی که اگر پنج شنبه تعطیل شود، تنها امکان سه روز مروادت با دنیای بیرون وجود دارد.

برخی تعطیلی شنبه را مصداق تشبه به کفار و یا همراهی با روز تعطیلی دشمن دانسته اند، آیا این استنادشان صحیح است؟

پاسخ پرسش دوم:

برخی گفته اند تعطیلی شنبه ها با احکام اسلامی مغایرت دارد. برخی نیز گفته اند که مصوبه تعطیلی شنبه توسط مجلس، به مومنین بر خورد. اینان چرایی برخوردن و یا مغایرت را بیان نکرده اند. اما برخی از بزرگان، استدلال هایی داشته اند که « در چنین روزهایی که دشمن صهیونیست فزون از هفت ماه، به نسل کشی پرداخته و هزاران شهروند غزه را به خاک و خون کشیده است آیا صلاح است در چنین شرایط روز تعطیلی دشمن که شنبه است؟ » بنابراین استدلال از آنجا که صهیونیستها روزهای شنبه را تعطیل می کنند و دشمن محسوب می شوند، تعطیل کردن شنبه، تشبه به آنان محسوب می شود.

اما به واقع تشبه در اینجا صدق نمی کند. زیرا تشبه در فقه در مباحث مکاسب محرمه ذکر شده است. در آنجا تشبه مرد در پوشیده لباس های مختص زنان تعبیر شده است. البته یک قید را نیز برخی از فقهاء ذکر کرده اند که این لباس مختص بر حسب عادات باشد. از این رو ممکن است که در زمانه ای یک لباس مختص زنان باشد و پوشیدن آن تشبه به زنان محسوب شود و در زمانی دیگر اختصاصی به زنان نداشته باشد در این صورت تشبه محسوب نمی شود. این امر در مورد تشبه به غیرمسلمانان مادامی که از اختصاصات آنان و عادات مختصه آنان باشد نیز می تواند مطرح شود. تعطیلی شنبه که از تعطیلات یهود و از مختصات آنان محسوب می شد، در این زمانه این ویژگی را ندارد.

از سوی دیگر بنابر نظر برخی از فقهاء در تشبه، قصد مشابهت نیز شرط است. از این رو اگر هنرمندی برای بازی در یک فیلم لباس زنانه بپوشد، عمل او تشبه محسوب نشده و اشکال شرعی ندارد.

اکنون بسیاری از کشورهای دنیا اعم از یهودی، مسیحی، مسلمان، بودایی و …. روز شنبه را به دلایل یادشده تعطیل کرده اند لذا اولا تعطیلی روز شنبه دیگر از اختصاصات یهود محسوب نمی شود و ثانیا قصد تعطیل کردن هم مشابهت نیست بلکه مصالح ملی و منافع اقتصادی کشور است.

ایشان البته در جای دیگر نیز تعطیلی شنبه را پذیرش غلبه فرهنگ غرب دانسته اند. در این صورت، تعطیلی شنبه را به مثابه پذیرش سلطه دانسته است. این نیز جای ندارد. بلکه پذیرش تعطیلی شنبه می تواند به استقلال و رشد و شکوفایی اقتصادی در شرایط حکمرانی خوب بینجامد. چنانچه امروزه، کشورهایی مانند چین، هند چنین کرده اند.

امروزه دنیای جدید غالب کشورهای اسلامی و غربی و شرقی دو روز تعطیلی ، پنج روز کاری تعریف کرده اند و احتمالا بر اساس تجربیات اقتصادی به این مدل رسیده اند اصرار بر شش روز کاری در هفته مبنای دینی دارد یا نه؟ واگر مبنایی دینی ندارد تبعیت از روش همه کشورها در مورد دو روز تعطیلی خلاف شرع است؟

پاسخ پرسش سوم:

پاسخ این سوال از خلال دو پاسخ قبل روشن شد. منطق تعطیلی دو روز، منافع جامعه بوده است و همین منطق برای ما نیز جاری است.

تعطیل کردن روز شنبه مخالف قانون اساسی است یا خیر؟

پاسخ پرسش چهارم:

در اصل هقده قانون اساسی، تعطیلی رسمی را روز جمعه اعلام کرده است. می توان دو برداشت از این اصل داشت. اول اینکه بر حسب قانون جمعه تعطیل رسمی است و نمی توان آن را روز کاری اعلام کرد. در این صورت قانونگذار می تواند با حفظ تعطیلی جمعه، روز دیگر را تعطیل کند. اما نمی تواند دو روز تعطیلی تعیین کند که جمعه در میان آنها نباشد. به عنوان مثال، روزهای شنبه و یکشنبه را تعیین کند. اما اگر چنین برداشت شود که تنها روز تعطیلی رسمی جمعه است در این صورت دو روز تعطیلی در هر صورت چه پنج شنبه و یا شنبه با قانون اساسی منافات خواهد داشت.

اما رویه موجود در کشور موید این است که برداشت نخست باید درست باشد. زیرا اکنون در نظام آموزشی کشور اعم از آموزش و پرورش و نظام آموزش عالی کشور و بسیاری از ادارات دولتی و غیر دولتی، پنج شنبه تعطیل است. و این امر تاکنون مورد اعتراض واقع نشده است.