امام سجاد (ع) بنیانگذار جنبش فرهنگی شیعه

رضا احمدی

چکیده: تجربه قیام امام حسین(ع) و دستاورد حکومت امام علی (ع) و تلاش های امام حسن(ع) پس از عاشورای سال ۶۱ هجری مورد باز بینی واقع شد. امام سجاد(ع) براساس تجارب سه امام قبل از خود و شرایط اجتماعی – سیاسی جدید، خط مشی نو برای شیعه امامی تعریف کرد. اولین گام های در جنبش نو توسط حضرت سجاد(ع) برداشته شد. بدین خاطر امام سجاد(ع) بنیان گذار جنبش فرهنگی در شیعه است.

علی بن الحسین(ع) مشهور به سجاد(ع) در سال ۳۸ه – ق در شهر مدینه دیده به جهان گشود.(الارشاد،ج۲، ص۳۷.) «ابومحمّد» و «ابوالحسن ثانی» کنیه علی بن حسین است. القابشان نیز «زین العابدین»، «سجّاد»، «سید العابدین»، «زکی»، «امین» و «ذو الثّفنات» می‌باشد.( طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن،اعلام الوری،ج،ص۴۸۰. قم موسسه آل البیت لاحیاء التراث،۱۴۱۷.) گویا مادر حضرت هنگام وضع حمل از دنیا رفته باشد. بنابر بعضی از روایات مادر حضرت شهربانو از شاهزداگان ایرانی بوده است. (زندگی دوازه امام،ج۲) حضرت ده سال از امامت عموی بزرگوارش امام حسن(ع) و امامت پدرش را درک کرد. در واقعه عاشورای سال ۶۱ه- ق علی بن حسین بیمار بود و بدین خاطر جان سالم بدر برد. حضرت به اسارت سپاهیان عمر سعد در آمد. شدت بیمار ایشان بگونه ای بود که نمی توانست بر شتر سوار شود. آن جناب در حالی­که در غل و زنجیر بود، پاهایش را برای حفظ تعادل بر شتر بسته بودند. پس از التیام بیماری حضرت هدایت کاروان اسرای اهل بیت را در کوفه و شام به عهده داشت. سخنان امام سجاد(ع) در مجلس ابن زیاد موجب خشم او و تصمیم بر قتل حضرت گرفت که با وساطت حضرت زینب او را بازداشت. (طبری،ج۵، ص۲۳۱)

وجود حضرت در بین اسرای کربلا تسکین دهنده فشارها و مصائب اسارت و مدیریت ایام اسارت بود. علی بن حسین در شام هم در مقابل یزید خطبه به یادمانی خواند که فضای اسارت را تغییر داد. دوران امامت حضرت سجاد(ع) از پراتفاق ترین عصر امامت است. ۳۴سال دوران امامت آن حضرت آکنده از اتفاق ها و رخ دادهای ناگوار و سخت بود. سرانجام پس سال ها تلاش، تلخی ها در سال ۹۴ ه در عصر ولید بن عبدالملک مسموم گردید. (کشف الغمه،ج۲، ص۱۰۱)

دوران زندگانی حضرت

عمر ۵۶ ساله حضرت را می توان به چند دوره تقسیم کرد.

１. عصر امام حسن .و حسین( ع) (۶۱-۳۸ه)

２. دوره سخت اسارت سال ۶۱ه

３. عصرامامت ( ۹۴-۶۱ه-ق)

در این مقاله کوتاه، نگاهی گذارا بر دوره سوم حیات امام دارد و به نقش این دوره در سرنوشت تشیع حواهد پرداخت. شیعه در بین فرق مسلمین امام محور است. تعدد فرق شیعه هم براساس نظریه امامت شکل گرفته اند. شیعه برای امام دو وظیفه جانشینی و مرجعیت دینی قایل است.(شیعه دراسلام، ص۳۱.) شهادت حسین(ع) تاثیری بسیار شگرف بر شیعیان بجای گذاشت. این شهادت دوره ای نو را برای ظهور و بروزنهضت تشیع بوجود آورد. واقعه عاشورا تاثیرات عمیقی بر جامعه اسلامی قرن اول هجری گذاشت. حوادث زیادی تحت تاثیر آن قرار گرفت. (تشیع در مسیرتاریخ، ۱۹۹)

عاشورا نقطه عطف

حوادث سال ۶۱هجری و اتفاق­های قبل و بعد از آن موجب شد تا شیعیان به جمع بندی نو برای آینده خود برسند. پس از این واقعه خط مشی ها، استراتژها، مورد بازبینی دوباره واقع شد تا استراتژی های جدید و متناسب با شرایط اجتماعی – سیاسی اتخاذ شود.

ادوار امامت

دوره های امامت شیعه به چند برش تاریخی تقسیم می شود. هریک از این دوره ها دارای ویژگی های خاص به خود است.

الف- گرایش سیاسی – اجتماعی (۶۱-۱۱ه)

امامت این دوره مربوط به امام اول تا سوم می باشد که گرایش های سیاسی ، اجتماعی برآن غلبه دارد. شیعه در پی تشکیل حکومت است. این مرحله شامل عصر امام علی (ع) تا امام حسین (ع) را شامل می شود. هریک از آنها در این راستا اقداماتی انجانم دادند.

ب- خط مشی فرهنگی ( ۲۰۳- ۶۱ ه- ق)

تجربه ۵۰ ساله امامت در گرایش سیاسی ، اجتماعی در مرحله اول موجب انتخاب خط مشی جدید شد. تجربه حکومت چهارسال و نه ماه حضرت علی(ع) و چند ماه امام حسن (ع) و اقدام امام حسین(ع) بر علیه یزید و سرانجام آن شیعه را به جمع بندی جدیدی رساند. (همان، ص۲۱۰)

امام سجاد (ع) پس از واقعه جانگداز عاشورای ۶۱هجری با عنایت به تجارب سه امام قبل از خود و شرایط اجتماعی و سیاسی جدید، خط مشی نو برای شیعه پایه ریزی کرد. «از آن پس به دنبال قدرت باشد یا به مردم اعتماد کند با کمترین دخالتی در مسایل سیاسی داشته باشد و در عوض بیشترین فعالیت های معنوی امامت همچون نشر احکام و اخلاق و دستگیری مستمدان و بیچارگان رو آورد. ( زندگی دوازه امام، ص ۱۵۷) در این دوره فعالیت های فرهنگی محور اصلی می شود. این عصر از امام سجاد (ع) آغار و تا پایان امامت امام هشتم استمرار می یابد.

ج- دوره نیابت

تحولات درون خلافت عباسی موجب سختگیری های بیشتر بر علیه علویان و خاصه امامان شیعه شد. ورود ترکان ماورالنهر در قدرت بغداد، حکومت با مشت آهنین با مخالفان خود برخورد می کرد. امام رضا(ع) در سال ۲۰۳هجری به شهادت رسید. (الارشاد،ح۲، ص۲۴۷) امام جواد (ع) در سن کودکی به امامت نایل آمد. حضرت در بغداد سکونت داشت. و تحت نظر بود. از این دوره شیعه دیگر نمی توانست به راحتی با امامان خود ارتباط برقرار کند. پس از جوادالائمه (ع) ، امام هادی (ع) و عسکری (ع) در پادگانی در سامرا پایتخت جدید عباسیان در حصر و تحت نظر بودند. ائمه در این دوره جدید سازکاری خاص برای برقراری ارتباط با شیعیان برگزیدند. (اختبارمعرفه الرجال،ص۸۰۱) هریک از الائمه برای خو وکلای و نائبانی تعیین کردند که وظیفه ارتباط را عهده دار بودند، زیرا امکان ارتباط راحت با امامان وجود نداشت.

د- عصر غیبت

امام حسن عسکری (ع) در سال ۲۶۰ه در سرمن رای ( سامرا) رحلت کرد و در همان خانه ای که پدربزرگوارش امام هادی (ع) در خا ک آرمیده بود به خاک سپرده شد. (الارشاد،ج۱،ص ۳۱۳.) امام مهدی در سال ۲۵۵در سامرا به دنیا آمد. (همان،ص۳۳۹.) پدر بزرگوار امام در حصر لشکر خلیفه قرار داشت. پس از بدنیا آمدن حضرت از دیدگان پنهان شد و تا سال ۳۲۹ ادامه یافت که به غیبت صغرا شهرت دارد. در این دوره چهار نائب[۱] وظیفه ارتباط با شیعیان را عهده داربودند. با فوت آخرین نائب، غیبت کبرا آغاز گردید.( الغیبه، ص ۲۴۳)

اوضاع اجتماعی ، سیاسی

پس از شهادت غمناک امام حسین (ع) در سال ۶۱هجری شرایط ویژه ای در جهان اسلام حاکم شد.

الف- فضای امنیتی

امویان پس از شهادت امام حسین(ع) و یارنش توانستند، جو اختناق، وحشت را بر جامعه اسلامی برقرا سازند. در این فضای اختناق آور و پرهزینه، جامعه، ائمه را تنها گذاشت. شیعیان از اطراف امام پراکنده شدند. یاس و ترس در چهره های نمایان بود.

ب- انشعاب در شیعیان

ترس، وحشت سال ۶۱ هجری، شیعیان را از اطراف امام سجاد(ع) پراکنده کرد. کوفه عمده ترین پایگاه شیعیان پس از شهادت امام حسین(ع) به طرف محمدبن حنفیه تمایل پیدا کردند. جنبش کیسانیه به رهبری مختار در این مسیر فعال بود. ( طبری،ج۴، ص۴۸۷) اکثریت شیعیان به محمد حنفیه روآوردند. ( ثشیع در مسیرتاریخ،ص۲۱۵) دسته ای از شیعیان احساسی و عمل زده در پی اقداماتی علیه بنی امیه بودند. برافراشته شدن علم مختار و توابین عده زیادی از شیعیان کوفه را با خود همراه کرد. (یعقوبی،ج۲،ص۱۹۹.) جمع بندی امام سجاد(ع) از شرایط جدید، واقعه بینانه بود. ایشان در پی حفظ جان شیعیان در مقابل شمشیرهای برهنه و بی رحم امویان و پیشبرد اندیشه امامت بود.

ج- گسست اجتماعی

شهادت امام حسین (ع) تاثیرات شگرف بر جامعه آن روز گذاشته بود. پایه های حکومت یزید را متزلزل ساخت. بنی سفیان از قدرت افتاد و بنی مروان به قدرترسید.

در اواخر حاکمیت یزید مردم مدینه، پس از آگاهی از ماهیت فساد حاکم سال ۶۳هجری علیه امویان دست به شورش زدند. (تاریخ خلیفه بن خیاط، ص ۱۵۵) امویان در یک سرکوبی خونین و وحشیانه مدینه را باز پس گرفتند. قیام حره توسط مسلم بن عقبه سرکوب شد. این فرمانده اموی با اذن خلیفه مسلمین یزید زنان مدینه را سه روز برای سربازان خود حلال اعلام کرد. از مردان مدینه بعنوان برده با یزید بیعت گرفته شد. (تاریخ تشیع، ج۱، ۱۹۹)

مکه توسط ابن زبیر فتح شد. یزید مکه و خانه کعبه را با منجنیق کوبید و به آتش کشید. یزید در همین درگیرهای درگذشت. کارگزان اموی از کوفه فرار کردند. جنبش توابین در کوفه به حرکت در آمد. مختار دار الاماره کوفه را فتح کرد. جنبش توابین ومختار ادای انتقام خون امام حسین(ع) را داشتند، دست به قیام زدند. مختار در سال ۶۶هجری کوفه را فتح کرد.

حکومت شام در آستانه سقوط قرار گرفت. جامعه ملتهب هر روز با شورش ها و قیامی ها روبرو بود. سرزمین های اسلامی در بین سه امیر تقسم شده بود. شام در دست امویان، عراق و جزیره در دست مختار وحجاز در دست ابن زبیر بود. امویان در یک دوره توانستند حکومت از بنی سفیانی ها گرفتند و به مروانیان منتقل کنند. (یعقوبی، ج۲، ص ۱۹۷) مروان بن حکم اولین خلیفه آنها بود. عبدالملک بن مروان توانست همه مخالفانش را سرکوب کرد و استبدادی و حشیانه تر از یزید بر جامعه تحمیل کرد. عبدالملک حجاج بن یوسف ثقفی را عراق مسلط کرد.( مروج الذهب و معادن الجوهر،۳،ص۱۶۶) او طی بیست سال حکومت وحشت بر جامعه حاکم کرد. عده زیادی را کشت. زندان بی سقفی در منطقه ساخت. چند هزار نفر از زنان مردان درآن جای داد که بسیاری در آن عریان زندگی می کردند. در سایه حکومت حجاج نفس ها در سینه ها حبس شد.

تحولات فرهنگی

گسترش حوزه نفوذ مسلمانان به خارج از شبه جزیره عربستان، ایران، شام، جزیره، مصر و هند دارای آثار فرهنگی بود. امواج فرهنگی جوامع تازه مسلمان شده براندیشه دینی مسلمانان تاثیرگذاشت . فرهنگ سر زمین های فتح شده از بنیاد های محکمی برخواردار بود که اندیشه های دینی را متاثر می­ساخت. این فرهنگ ها در زمینه های سیاسی، اجتماعی و فکری براندیشه نوپای دینی تاثیر گذار شده بود. باورهای جبرگرایانه، غلو، اباحگری، نظام سلطنتی، تجمل گرایی و…..از پیامده های تلفیق فرهنگی بود. جامعه استبدادزده و علم ستیز از رویارویی با این امواج در هراس بود. حذف و غیبت اهل بیت از صحنه فرهنگی جامعه اسلامی قرن اول ، دوم فرهنگ دینی بسیار آسیب دید. این امواج فرهنگ همه فرق های اسلامی را تحت تاثیر قراداده بود.

تفسیر اموی از دین

امویان در سال ۴۱ هجری بر تمامی جهان اسلام استیلا یافتند. قبل از این آنها قریب سی سال بر شام مسلط بودند. بنی امیه برای توجیه خود تفسیری نو از اسلام ارایه دادند. معاویه در سال های آخر حاکمیت خود نظام سلطانی را به جای نظام خلافتی در بین مسلمانان مستقر ساخت. (تاریخ تحول دولت در اسلام، ۲۱۹) نظام سلطانی، غیرپاسخگو و مادام العمر و غیر انتخابی برای توجیه خود نیاز به تفسیر نو از دین داشت. عالمان درباری و جیره خوار معاویه این رسالت را عهده دار بودند. بدین خاطر هزاران حدیث جعلی و راویان دروغین وارد فرهنگ دینی کردند.

دین دولتی و عالمان درباری، مساجد دولتی وارد عرصه فرهنگی و فکری جامعه شدند. این جریا مسئولیت هدایت فکری و توجیه افکار عمومی را به عهده داشتند. از سال ۴۱هجری درهزارها مسجد و نماز جمعه، پس از نماز مردم قربته عند الله حضرت علی (ع) را لعن می کردند. لعن بر حضرت پله ترقی و دست یافتن به قدرت و کلید ثروت بود. تفسیر اموی از دین فاجعه های زیادی بر جهان اسلام تحمیل گردید که نمونه هایی از آن اندیشه جبرگرایانه و مرجئه، جعل حدیث مورد حمایت دستگاه سلطانی واقع شد.

جنبش فرهنگ:

در عصر اخنتناق کسی جرئت برقراری ارتباط با حضرت به عنوان باز مانده اهل بیت را نداشت. بنابراین امام چاره ای جز تغییر روش ندید از این رو در بقیه حکومت یزید، امام از مردم کناره گرفت. امام سجاد(ع) از عصر خود شناخت عمیق داشت. آن حضرت دریافته بود که جامعه اسلامی در آستانه اضمحلال فکری و فرهنگی است. گرایش های سیاسی شیعیان نتیجه لازم را نداشته است. فضای رعب آلود، ناامن امویان همه را مرعوب ساخته بود. ترس از متهم شدن و کشته شدن جامعه در در خود فرو برده بود. شیعیان گرفتار تفرفه و فاقد اندیشه صحیح و امیدی بخشی بودند. امام سجاد (ع) در محاصره حاکمان مستبد ، بی رحم و جامعه مرعوب قرار داشت. حفظ شیعیان و پیروان از مرگ و هلاک بدست امویان تا داخل فتنه ای نشود، مسئولیت دشواری بود. جامعه شیعه که مهمترین پشتیبان ائمه، گرفتار افکار انحرافی شده بودند حضرت وقتی که بعضی از شیعیان گرفتار عقیده غلو آمیز شده و ممکن است امامان را از شان بندگی بالاتر برده و به الوهیت آن ها معتقد شدند. امام می فرمود: «جمعی از شیعیان ما در حدی مارا دوست خواهند داشت که درباره ما چیزی که یهود درباره عزیزو نصاری در باره عیسی گفتند، خواهند گفت. نه آنان از مایند و نه ما از آنانیم.» (اختیار معرفه الرجال، ج۱، ص ۳۳۶) در نگاه حضرت سجاد(ع) حرکت انتخاری بی ثمر، کارپسندیده ای نبود و امام رویکردی جدید به فعالیت های فرهنگی نشان داد تا مبانی دینی را از انحراف و تزلزل رهایی بخشد. (تاریخ تشیع، ج۱، ۲۱۴)

پروژه فرهنگی امام سجاد (ع)

1.        نیرو سازی

بنظر میرسد زین العابدین در اواخر عمر خود موفق به جمع آوری گروه کوچکی از هواداران در اطراف خود شده باشد. برخی از آنان چهره های کاملاسرشناس از پیروان قدیمی اهل بیت بودند.افرادی چون ثابت بن دینار، معروف به ابو حمزه ثمالی، ابوخالد کابلی، یحیی بن ام الطویل، جابر ابن عبدالله انصاری صحابی پاک باخته پیامبربود . چهره مهم دیگر سعید بن جبیرکوفی است. (تشیع در مسیرتاریخ، ص۲۱۶) امام در راستای استراتژی جدید شیعه در رویکرد فرهنگی، خط مشی تربیت شاگردان مستعد را در برنامه قرار داد. بسیاری از شیعیان امام را تنها گذاشته بودند، عده کمی با حضرت ارتباط داشتند. ایشان از این فرصت استفاده کرد. شیخ طوسی ۱۷۱نفر را از زمره اصحاب و راویان حضرت آورده است. ( رجال کشی، ص۳۰۴) سعید بن مسیب، عمر بن عبدالله از تربیت شدگان امام سجاد (ع) بودند. امام باقر(ع) از مهمترین تربیت شدگان مکتب امام بود که پرژه فرهنگی شیعه را کامل نمود.

2.        تربیت اخلاقی

جامعه اسلامی تحت حاکمیت خلفای مستبد به فساد کشیده شده بود. درس های تربیتی و اخلاقی فراوانی نیاز بود تا فساد قدرت، غارت بیت المال، کشتار بیگناهان، فحشا و منکران که تارپود جامعه را فراگرفته بود، تاثیرگذار باشد. امام خود عامل به دستورات دینی بود، حضرت با عمل به تبلیغ معارف اهل بیت می پرداخت. دستورات اخلاقی زمیه سازعملی شدن آن را فراهم می کرد.

3.       اصلاح اسناد احادیث

در قرن اول و دوم که هنوز علوم اسلامی پایه ریزی نشده بود، احادیث تنها مدرک علوم دینی به حساب می آمد.امام سجاد برای اصلاح اندیشه دینی، روایات صحیح از جعلی را تعیین می کرد. اسناد روایات را به پیامبر(ص) و حضرت علی(ع) می رساند تا از جعل و تصرف عالمان در باری در امان ماند.

4.        مبارزه با غلو خرافات

امام سجاد(ع) در ترسیم اندیشه بعضی از شیعیان عصرخود می آورد: جمعی از شیعیان ما در حدی ما را دوست خواهند داشت که در باره ما چیزی که یهود درباره عزیز، و نصاری در باره عیسی بن مریم گفتند، خواهند گفت. ( ما را فرزندان خدا و شریک در الوهیت می شمارند) نه آنان از مایند و نه ما از آنانیم. اینگونه غلوها در جامعه استبداد زده اموی امری عادی بود. امام سجاد(ع) در موضعگیری آشکار خود را از آنها مبرا می نمود.

5.       ابداع سبک نو در معارف

امام سجاد (ع) در شرایط ویژه­ای که قرار داشت با روشی نو معارف دینی را بیان می نمود. که بسیار تاثیرگذار بود و نیز از تعدی دستگاه مستبد در امان می­ماند. دعا سبکی ادبی و روحی ، باطنی است برای بیان و تبیین اندیشه، حقوق، رسالات ها و…به کارگرفت. آن حضرت نخستن متن مکتوب شیعه، صحیفه سجادیه را نگاشت که به زبور آل محمد شهرت پیدا کرد. این اثر مجموعه­ای عمیق معارف دینی، اخلاقی، حقوقی است که در قالب دعا بیان شده است. (نهج العباده،۲۵-۲۹.)

6.       توجه خدا

در نظام های مستبد و خوکامه همه چیزها به سلطان و خلیفه برمی گشت، برای رسیدن به هرچیز، اراده آنها مهم است. ثروت، قدرت ، موقعیت اجتماعی به اراده نهاد قدرت دارد . مقدار بهرمندی به مقدار وابستگی افراد به حکومت بود. هرکس با آنها باشد از همه چیز برخوردار و اگر کسی با آنها رو در رو می شد از همه چیز محروم می گردید.

در این فضای تملق زده، چاپلوسی ابزار رسیدن به قدرت و ثروت است. متملقان بر مصادر امور تکیه زده و صالحان به حاشیه رانده می شوند. در این جامعه خدا به فراموشی سپرده می شود، چون کلید بیت المال و قدرت در دست عده ای است ابزار ارتباط با آنها مشخص بود. بدین خاطر همه به درگاه قدرت هجرت می کردند. امام سجاد(ع) جامعه از خود بیگانه را به خدا می خواند تا به اعتماد به نفس برسند. مهمترین پیام دعاهای خدا اتکایی و اعتمادی بود.

جمع بندی

امام سجاد(ع) توانست، در شرایط جدید پس از واقعه عاشورا، استراتژی نو طراحی و به اجرا گذارد. ثمره آن تلاش حرکتی نوین فرهنگی شیعه بود. در این جنبش پایه های معارف اهل بیت و شیعه گذاشته شد.امام باقر(ع) وصادق(ع) آن را به شکوفایی رساندند.

منابع:

1.       ابن واضح یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، چاپ ششم ۱۳۷۸.

2.       جعفری،سید محمد، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه محمد تقی آیت اللهی، تهران دفتر نش فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۸.

3.       حیدری آقای، محمود، و… تاریخ تشیع، نشر پژهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ ششم، ۱۳۸۸.

4.       خلیفه بن خیاط، ابی عمر، تاریخ خلیفه بن خیاط، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴.

5.       صلواتی، محمود، نهج العباده، نشرمبارک،چاپ اول، ۱۳۸۸.

6.       طبری، جریر، تاریخ الامم والملوک، ج۴و۵، موسسه الاعلمی المطبوعات،بیروت.

7.       طباطبایی، محمد حسین، شیعه در اسلام، چاپ دوازدهم، ۱۳۷۶.

8.       طوسی، ابوجعفر، محمد حسن، اختیار معرفه الرجال، تحقیق سید محدی رحبی، موسسه آل البیت (ع) التراث، قم ، ۱۴۰۴.

9.       .........کتاب الغیبه،تحقیق عبادالله تهرانی، چاپ اول، موسسه معارف ،۱۴۱۱.

10.   فیرحی، داود، تاریخ تحول دولت در اسلام، انتشارات مفید، تاریخ نشر، چاپ پنجم، ۱۳۹۱.

11.   مسعودی ، ابوالحسن علی بن الحسین، مروج الذهب و معادن الجوهرو معادن، بیروت، موسسه دارالهجره،۱۴۰۹.

12.   مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الاختصاص،بیروت دارالمفید، ۱۴۱۳ق.

13.   ..........الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، تحقیق موسسه آۀ البیت.

14.   معروف الحسنی، هاشم ، زندگی دوازده امام، ترجمه محمد مقدسی، نشر امیر کبیر، چاپ ششم ۱۳۸۹.

یادداشت:

نخستین ‏نایب خاص حضرت مهدی عجل الله فرجه ، ابوعمروعثمان بن سعیدعمری بود. نام وی «عثمان بن سعید»، کنیه‏اش «ابوعمرو» و لقبش «العمری»، «سمّان»، «اسدی» و «عسکری» می‏باشد شیعه، اموال و نامه‏ها را به ایشان می‏رساندند و وی آنها را در پوست گوسفند و امثال آن ـ که به عنوان ظرف روغن به کار می‏برد ـ می‏نهاد تا کسی به آنها پی نبرد. آن گاه آنها را به سوی امام علیه السلام می‏فرستاد.

محمّد بن عثمان، دومین نایب از «نواب چهارگانه» امام زمان عجل الله فرجه و فرزند نایب اول است . نایب دوم، بیشترین‏مدت را در نمایندگی امام زمان علیه السلام به خود اختصاص داد و حدود چهل سال به عنوان نایب و رابط بین امام و شیعیان بود؛ به همین دلیل توفیق یافت مشکلات و مسائل فقهی، کلامی، اجتماعی و… بیشتری از محضر مبارک حضرت مهدی علیه السلام بپرسد و در اختیار مردم قرار دهد.

ابوجعفرمحمّدبن عثمان، طبق قول مشهور در سال ۳۰۵ هـ.ق در آخر ماه جمادی الاولی وفات یافت. قبر او در کنار قبر مادرش، بر سر راه کوفه و در محلی که خانه‏اش آنجا بود، واقع است. این محل در غرب بغداد واقع شده است.

سومین سفیر خاصّ از سفیران چهارگانه حضرت مهدی عجل الله فرجه ، محدث، فقیه و متکلم شیعی ایرانی، حسین بن روح نوبختی است. وی در میان شیعیان بغداد، شهرت ویژه ای داشت و یکی از افراد مورد اطمینان و اعتماد محمّدبن عثمان عمری بود. او در بین سال‏های ۳۲۶ ـ ۳۰۵ قمری به عنوان نایب امام زمان علیه السلام ، واسطه بین امام و شیعیان بود.

محمّدبن عثمان، او را حلقه اتصال بین خود و وکلای دیگرش در بغداد قرار داد. وی در دربار عباسی در زمان حیات نایب دوم، نفوذ زیادی داشت و از طرف بعضی از مقامات دولتی، کمک‏های مالی به ایشان می‏رسید.

ابوالحسن علی‌بن محمّد سمری، چهارمین و واپسین سفیر حضرت ولی عصر عجل الله فرجه است. وی پس از رحلت حسین‌بن روح به مقام سفارت منصوب شد و مدت سه سال عهده‌دار این منصب بود. سمری از خاندانی با ایمان و شیعه بوده است که در خدمت گزاری به «سازمان امامیّه» از شهرت زیادی برخوردار بودند و همین اصالت خانوادگی او، باعث شد که در امر سفارت با مخالفت چندانی روبه رو نگردد.

سمری فرصت زیادی برای فعالیّت نداشت؛ به همین دلیل مثل نایبان قبلی نتوانست فعالیت‏های گسترده‏ای انجام دهد و تغییرات قابل ملاحظه‏ای در روابط خود و وکلا به وجود آورد؛ اما اعتقاد شیعیان به جلالت و وثاقت او، مثل دیگر نایبان بود و وی مقبول همه شیعیان بود. شش روز پیش از رحلت او، توقیعی از سوی امام دوازدهم صادر شد که در آن صاحب الامر علیه السلام مرگ نایب چهارم را پیش گویی و زمان مرگ او را نیز تعیین کرده بود. متن این توقیع شریف، نمایان‌گر پایان غیبت صغرا و انقطاع نیابت خاصه و آغاز غیبت کبرا و نیابت عامه است. این توقیع در بسیاری از کتاب‏های حدیثی با اختلاف اندکی آمده است. این حادثه اسف‌بار در سال ۳۲۹‌قمری رخ داد و قبر او در بغداد است.