آیت الله سید محمدعلی ایازی: تمسک به جمله حفظ نظام از اوجب واجبات است دارای شبهه مصداقیه است زیرا با جور و ظلم نمی‌توان نظام اسلامی را حفظ کنیم
🔴 وقتی سخن از تناسب هدف و وسیله است باید به چند نکته اساسی توجه کنیم؛ اول اینکه از جهت مبنای کلامی مرز دفاع از دین و احکام تا کجاست؟ آیا می‌توان برای حفظ دین همه چیز را پشت سر بگذاریم؟ آیا عقلا برای تحقق دین می‌توان از تهمت و دروغ و بردن آبروی دیگران استفاده کنیم؟
🔴 برخی فقها مانند شهید مطهری گفته‌اند دین مانند یک غذای خوب و تمیز است و آیا می‌توان آن را درون یک ظرف آلوده قرار دهیم و میل کنیم؟ وسیله کثیف غذا را هم آلوده خواهد کرد. امام صادق(ع) فرمودند که اگر دین حق است پس مکر کردن چرا؟
🔴 برخی در مورد هدف به آیه ۱۲۵ نحل «ادْعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ ۖ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ ۚ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ ۖ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ» اشاره کرده و گفته‌اند که دعوت دین باید محدود به این سه راه باشد؛ حکمت، موعظه حسنه و جدال احسن. حکمت یعنی امر متقن؛ برخی حسنه را قید حکمت و موعظه دانسته و گفته‌اند که باید موعظه حسنه و حکمت حسنه باشد. در نتیجه برهان عقلی منحصر به این سه عامل است؛ اگر کسی در برابر دین ایستاده است و ما بخواهیم از دین حمایت کنیم آیا می‌توانیم به او دشنام دهیم یا از راه دروغ و تهمت بخواهیم او را از مقابل دین کنار بزنیم؟
🔴 ما در حوزه تحقق دین باید در محدوده خاصی حرکت کنیم، نمی‌توانیم برای حفظ آن از هر وسیله مانند تهمت، بهتان و دروغ و.. بهره ببریم. به تعبیر شهید مطهری غذای سالم در ظرف آلوده، غیرقابل خوردن خواهد شد
به گزارش روابط‌عمومی مؤسسه پژوهشی – فرهنگی فهیم، دومین جلسه از سلسله جلسات علمی این مؤسسه به مناسبت ماه مبارک رمضان، با حضور اساتید و فضلای حوزه ودانشگاه در شامگاه 14 اسفندماه ۱۴۰۳، هم‌زمان با شب چهارم این ماه مبارک برگزار شد. در این جلسه،آیت الله سید محمد علی ایازی از اساتید درس خارج فقه واصول واز قرآن پژوهان برجسته کشور، سخنرانی خود را با عنوان «تناسب هدف و وسیله در قرآن کریم» ارائه نمود. آنچه در ادامه می‌خوانید، گزیده‌ای از سخنان ایشان است
استاد ایازی اظهار داشت : یکی از موضوعات فقه به ویژه فقه اجتماعی تناسب هدف و وسیله است؛ یعنی وقتی سخن از احکام دین است آیا این احکام به صورت مطلق هستند و از هر راه و وسیله باید آن را محقق کنیم یا اینکه شارع، اهدافی برای احکام تعیین کرده است و اجرای آن مشروط به شرایطی است که تعیین شده و معیار درستی یک مسئله، ابزار و وسایل مورد تأیید شارع است.
وی با بیان اینکه در تفاسیر فقهی معاصر از این مسئله با اصطلاح هدف، وسیله را توجیه می‌کند یاد شده است یعنی اگر هدف، مقدس است آیا می‌توان از هر وسیله برای تحقق آن استفاده کرد یا خیر؟ تصریح کرد: کسانی که به این موضوع پرداخته‌اند عمدتا به باب تزاحم ارجاع داده‌اند یعنی آیا جایز است که وقتی جان کسی در خطر است در خانه او را بشکنیم و وارد خانه شویم یا اگر فرد در حال غرق‌شدن است یک مرد اجنبی می‌تواند به زن اجنبیه دست بزند و او را نجات دهد؟
نگاه ماکیاولی
استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه از لحاظ تاریخی بحث اهم و مهم و توجیه هدف با وسیله از قرن ۱۶ و ۱۷ در علم سیاست رخ داده و اولین کسی هم که به آن پرداخته ماکیاول، فیلسوف ایتالیایی است، تصریح کرد: او معتقد است اگر کاری را بخواهیم انجام دهیم که مستلزم دروغ است می‌توانیم آن را انجام دهیم یا حتی اگر برای هدفی تعدادی انسان کشته شوند جایز است. بعد از انقلاب اسلامی هم تعبیر حفظ نظام پیش آمد و اینکه حفظ نظام از اوجب واجبات است و برای آن هر کاری لازم است انجام دهیم و در این مسئله کتب و مقالاتی هم نوشته شد و به خصوص اینکه این سخن از مرحوم امام(ره) صادر و تفاسیر مختلفی از آن شده است. امام خمینی(ره) در تعبیری فرمودند حفظ نظام اسلامی از اوجب واجبات است و حتی اولویت آن از حفظ جان امام زمان(عج) هم بیشتر است یعنی اگر امام زمان هم فدا شوند لازم است صورت بگیرد تا نظام حفظ شود، همان کاری که امام حسین(ع) انجام دادند. این مسئله یک آشفتگی در بیان صورت مسئله به وجود آورده است که آیا چنین چیزی ممکن است یا خیر و به نظر می‌آید بدفهمی در مورد سخنان امام(ره) رخ داده باشد.
استاد دانشگاه آزاد اسلامی با بیان اینکه در تناسب هدف و وسیله باید بدانیم در حیطه الزامات اجتماعی سخن می‌گوییم، اضافه کرد: کسانی چون فاضل دربندی در بحث تزاحم، قاعده مهم و اهم را بیان کردند؛ بنابراین باید چند قاعده روشن شود تا ببینیم آیا هدف، وسیله را توجیه می‌کند یا خیر و قرآن کریم استفاده از هر وسیله‌ای را برای تحقق هر هدفی جایز می‌داند؟ مفسران و فقها ذیل دو آیه متعرض این مسئله شده‌اند؛ آیه ۳۵ مائده «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ وَجَاهِدُوا فِي سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ» یکی از این آیه‌ها است و مفسران گفته‌اند «وابتغوا الیه الوسیله...» یعنی چون هدف تقواست وسیله هم باید بر مدار تقوا باشد. آیه دیگر هم آیه ۵۷ سوره اسراء است؛ «اولَٰئِكَ الَّذِينَ يَدْعُونَ يَبْتَغُونَ إِلَىٰ رَبِّهِمُ الْوَسِيلَةَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ وَيَرْجُونَ رَحْمَتَهُ وَيَخَافُونَ عَذَابَهُ ۚ إِنَّ عَذَابَ رَبِّكَ كَانَ مَحْذُورًا» در این آیه هم باز در مورد وسیله گفته شده است که سخن در مورد هر وسیله نیست بلکه وسایلی است که عامل رجای رحمت الهی و دوری از عذاب خداوند است.
استاد درس خارج حوزه علمیه قم در مورد هدف، اضافه کرد: برخی در مورد هدف به آیه ۱۲۵ نحل «ادْعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ ۖ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ ۚ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ ۖ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ» اشاره کرده و گفته‌اند که دعوت دین باید محدود به این سه راه باشد؛ حکمت، موعظه حسنه و جدال احسن. حکمت یعنی امر متقن؛ برخی حسنه را قید حکمت و موعظه دانسته و گفته‌اند که باید موعظه حسنه و حکمت حسنه باشد. در نتیجه برهان عقلی منحصر به این سه عامل است؛ اگر کسی در برابر دین ایستاده است و ما بخواهیم از دین حمایت کنیم آیا می‌توانیم به او دشنام دهیم یا از راه دروغ و تهمت بخواهیم او را از مقابل دین کنار بزنیم؟
نقد شهید مطهری بر گریستن برای اهل بیت(ع) به هر بهانه
استاد ایازی افزود: مرحوم شهید مطهری فرموده است برخی می‌گویند ما برای اینکه اشک مردم را بگیریم و برای امام حسین(ع) گریه کنند ایرادی ندارد که به دروغ و یا امور سست تمسک کنیم و ایشان آن را رد می‌کنند ولی بالاتر از مادحین، برخی فقها هم متأسفانه این نوع تمسک را جایز دانسته‌اند. به مناسبت بحث کتاب الغیبه در مکاسب محرمه، روایت داود بن سرهان مطرح و این بحث هم مورد توجه قرار گرفته است که آیا غیبت فرد مخالف جایز است یا خیر؟ بحث تهمت و سب هم به این مناسبت ذیل این باب فقهی بیان شده است. شهید مطهری و آقایان صادقی تهرانی، فضل الله، سبحانی و مکارم شیرازی و … این بحث را مطرح کرده‌اند که مبادی مشروط است.
آیت الله ایازی افزود: در ذهن برخی فقها چون این بحث به تزاحم و اهم و مهم، تقلیل یافته جزء موافقین شده‌اند مثلا آیت‌الله گلپایگانی، مرحوم امام و ایت‌الله خویی. استدلال این موافقان عمدتا به روایت داود بن سرهان است و ادله قرآنی را مورد بحث و بررسی قرار نداده‌اند از جمله آیه: وَلَا تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَيَسُبُّوا اللَّهَ عَدْوًا بِغَيْرِ عِلْمٍ كَذَلِكَ زَيَّنَّا لِكُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَيُنَبِّئُهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ؛ ادله بهتان را مطرح نکرده و به این روایت اکتفا کرده‌اند. شهید مطهری با صراحت گفته است برای تحقق حق باید از حق استفاده کنیم ولو اینکه بدانیم یک حرف نادرست سبب می‌شود تا همه گناهکاران توبه کنند؛ درآمیختن حق و باطل برای رسیدن به حق، جایز نیست و حق را هم از بین خواهد برد. برای رسیدن به حق باید از ابزار و وسایل حق هم استفاده کنیم یعنی نباید دروغ بگوییم و غیبت کنیم و تهمت بزنیم و به نفع دین هم نباید چنین کارهای خلاف دین صورت بگیرد.
استاد حوزه و دانشگاه بیان کرد: ایشان از محدث نوری در لؤلؤ و مرجان نقل کرده است که برخی گفته‌اند گریه بر امام حسین(ع) آنقدر ثواب دارد که می‌توان از هر وسیله برای آن استفاده کنیم؛ این مانند همان سخن ماکیاول است که می‌گفت هدف، وسیله را توجیه می‌کند؛ ما یک هدف مقدس به نام گریستن بر مصائب اهل بیت(ع) داریم ولی آیا به هر وسیله می‌توان گریست؟ آیت‌الله منتظری هم می‌گوید حفظ نظام به خودی خود نه موضوعیت دارد و نه وجوب آن وجوب نفسی است به خصوص اگر مقصود از نظام، شخص باشد؛ نظامی که حفظ آن از اوجب واجبات است نظامی است که برپاکننده عدل و فرائض شرعی و عقلی است و وجوب آن هم وجوب مقدمی است. بنابراین تمسک به جمله حفظ نظام از اوجب واجبات است دارای شبهه است زیرا با جور و ظلم نمی‌توان نظام اسلامی را حفظ کنیم. آقای صادقی تهرانی در ذیل آیه «انکم لسارقون» در سوره یوسف می‌گوید هدف، وسیله را توجیه نمی‌کند.
این قرآن‌پژوه افزود: وقتی سخن از تناسب هدف و وسیله است باید به چند نکته اساسی توجه کنیم؛ اول اینکه از جهت مبنای کلامی مرز دفاع از دین و احکام تا کجاست؟ آیا می‌توان برای حفظ دین همه چیز را پشت سر بگذاریم؟ آیا عقلا برای تحقق دین می‌توان از تهمت و دروغ و بردن آبروی دیگران استفاده کنیم؟ برخی فقها مانند شهید مطهری گفته‌اند دین مانند یک غذای خوب و تمیز است و آیا می‌توان آن را درون یک ظرف آلوده قرار دهیم و میل کنیم؟ وسیله کثیف غذا را هم آلوده خواهد کرد. امام صادق(ع) فرمودند که اگر دین حق است پس مکر کردن چرا؟
استاد ایازی در پایان بیان کرد: ما در حوزه تحقق دین باید در محدوده خاصی حرکت کنیم نمی‌توانیم برای حفظ آن از هر وسیله بهره ببریم؛ در داستان مسلم بن عقیل هم این مسئله را شاهد بودیم که مسلم به این دلیل ابن زیاد را نکشت که گفت پیامبر(ص) ترور را نفی فرموده‌اند.
