نشست اخلاق جنگ و صلح

داود فیرحی: صلح ابتدایی می تواند راهگشای مسئله بانک داری اسلامی باشد

نشست اخلاق جنگ و صلح با حضور داود فیرحی، سعید حجاریان و جواد حیدری عصر امروز به همت انجمن علوم سیاسی در پژوهشکده فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد. در این نشست داوود فیرحی در سخنانی با موضوع تاملی در مفهوم صلح و صلح ابتدایی اظهار کرد: در سنت فکری ما، کتابی به نام کتاب «صلح» در ادبیات فقهی و شیعه وجود دارد. که معمولاً به آن مراجعه می شود اما در موارد و منابع دیگری همچون قراداد و جنگ این موضوع مطرح شده است. وی ادامه داد: در سنت فکری ما صلح همواره ضد خود، منازعه و خصومت را تداعی می کند. گفته اند؛«لفظ “صلح” إشعاری به مدخلیت “نزاع” در آن دارد». به همین اعتبار هم ، قرارداد صلح را به دو نوع عمده تقسیم می کنند؛ صلح ترمیمی_ پیشگیرانه، و صلح ابتدایی یا بدوی. ظاهراً میرزای قمی صاحب «جامع الشتات» نخستین فقیه شیعه است که چنین تقسیم و اصطلاحی را دارد. وی در تبیین «صلح ترمیمی»، گفت: این نوع از قرارداد صلح، که رایج ترین برداشت از مفهوم صلح است، تلاش در ترمیم زندگی جمعی پس از وقوع نزاع و مخاصمه است. این نوع از صلح ماهیت ترمیمی یا پیشگیرانه دارد؛ صلح ترمیمی خود به دو قسم فرعی قابل تفکیک است؛ صلح برای قطع نزاعی که رخ داده است.صلح برای پیشگیری از نزاعی که احتمال دارد رخ بدهد. در هر دو فرض، هر یک از طرفین ادعای حقی دارند که بنا به تعریف نقض شده است و یا ممکن است نقض شود. صلح ترمیمی حداقل انتظار از اراده صلح است؛ به تعبیر استراتژیست‌ها ، صلح مسلح است.

فیرحی در تعریف «صلح پیشگیرانه» افزود: صلح در شرایط “احتمال منازعه” است. نسبت به صلح ترمیمی، ارجمندتر است؛ صلح پس از منازعه نیست، بلکه قبل از نزاع و برای پیشگیری از نزاع و خصومت است.صلح پیشگیرانه، انسان شناسی و عقلانیت خاص خود را دارد. هر چند نسبتی با مبانی “جنگ پیشگیرانه” دارد و با رئالیسم انتقادی نزدیک تر است، اما استراتژی و تکنیک متمایزی دارد. وی ادامه داد: بر این مبناست که انسانها منافع و تفسیرهای متفاوت از منابع کمیاب زندگی دارند و همین امر احتمال نزاع و خصومت را فراهم می‌کند.اما بر خلاف جنگ پیشگیرانه، در تدارک سلاح برای سرکوب رقیب و دشمن خود نیست، بلکه با تکیه بر گفتگو و تفاهم و مصالحه ، مقدمات نزاع را می خشکاند. به جای توسعه در جنگ افزارها، فناوری صلح و صلح افزارها را توسعه می دهد؛ صلح واقعگرایانه است.

نویسنده کتاب فقه و حکمرانی حزبی اظهار کرد: جهان شیعه و سنی تقریباً به این دو نوع صلح قائل هستند به غیر از مکتب شافعی که از صلح دیگری نام می‌برند که شروع می شود و قوانینی تعیین می‌کنند؛ در ادبیات ما به آن صلح ابتدایی یا صلح پیشتاز می‌گویم. وی افزود: صلح ابتدایى، اما معطوف به نزاعی واقع یا محتمل نیست. عبارت از صلحى است که در مورد آن نه نزاعى محقق بین طرفین وجود دارد و نه فعلاً احتمال نزاعى در میان خود دارند. از صلح ابتدایی به راستی می توان به “صلح سازنده” یا صلح آینده ساز تعبیر نمود.

فیرحی با بیان این که صلح ابتدای صلحی برآمده از “صرف تسالم” و رضایت طرفین است، گفت: با حفظ بنیان فقهی-حقوقی جامعه، محدودیت های ساختاری قراردادهای متعارف را ندارد. در عین حال که به رویدادهای نوپدید، خوش آمد می گوید، راهی و مبنایی برای مشروعیت قرار دادهای نوین، و پلی بین سنت و تجدد است. این استاد علوم سیاسی خاطرنشان کرد: به همین دلیل هم صلح ابتدایی را می توان صلح سازنده یا آینده ساز نامید. صلحی گشوده به آینده و نوید بخش ساختارها و قواعدحقوقی_سیاسی تازه که به تدریج از راه می رسند. بی آنکه ساختارهای حقوقی سنتی را تهدید یا تحدید نماید.صلح ابتدایی، بیش از حقوق خصوصی، کاربرد شگفت انگیزی در حقوق عمومی و سیاست بین الملل دارد . هندسه این صلح عبارت است از:

۱- اصالت عقد صلح؛ قول به اصالت و استقلال عقد صلح ظاهراً از مختصات فقه شیعه است؛ عقد صلح ،عقدی مستقل است و در احکام و شرایط تابع هیچ یک ازعقود معین و متعارف نمی باشد. قسیم سایر قراردادها است و نه فرع و امتداد آن-ها.

۲- قول به اصالت صلح، هر چند ملازمه ای با پذیرش صلح ابتدایی در ادبیات شیعه ندارد، اما این دو پیوند معنی داری با هم دارند.

۳- شاید بتوان سه ویژگی عمده برای صلح ابتدایی شناسایی نمود؛

الف) مبتنی بر رضایت و تسالم ابتدایی است که توافق متقابل یا بعضاً گذشت متقابل نیز خوانده اند.

ب) بسیاری از اندیشمندان، علم اجمالی و آگاهی عمومی از موضوع قرارداد را تذکر داده اند.

ج) مشروعیت صلح ابتدایی نیز، مثل تمام قراردادها و اعمال مسلمانی، مشروط به عدم مغایرت با شریعت است.

۴- به هر حال، فلسفۀ صلح ابتدایی، فرا رفتن از محدودیت های عقود متعارف است؛ گشودگی بر قراردادهای نوپیدا از یک سوی، و اقدام به قرارداد صلح بدون اشتراط هر گونه سابقه یا احتمال نزاع بویژه در حقوق عمومی و سیاست بین ملت ها، از سوی دیگر.

۵- صلح ابتدایی، اگر به درستی توضیح داده شود، ابزار مشروع و کارآمدی در سیاست داخلی، دیپلماسی و به طور کلی علم/ فن مذاکره است..

فیرحی در تشریح صحبت‌هایش، گفت: طبق نظریه اسلامی فقها تصور می‌کردند انسان‌ها درخواست‌های زیاد دارند و توان هستی برای پاسخ گویی کم است. این موضوع شبیه اقتصاد است که نادر بودن منابع را یاد می‌کند. فقهای سنتی برداشتشان این بود که انسان‌ها بلاخره منافعشان باهم تلاقی می‌کند. وی ادامه داد: بنابر این گفتند صلح با وجود خوب بودنش اصالت ندارد؛ با اینکه اشرف قراردادها است چون تابع قراردادهای خصومت آمیز است در مرحله دوم قرار می گیرد. این پیش فرض در دستگاه فکری ما جا افتاد؛ برای همین است وقتی از صلح پیشگیرانه صحبت می‌شود نهایت پیشرفت‌شان است.

این استاد حوزه و دانشگاه خاطرنشان کرد: به همین دلیل فقهای ابتدایی ما عقیده داشتند که صلح پیشگیرانه باطل است. امروز اکثر اهل سنت به استثنا بعضی فقهای شافعیه به همین عقیده هستند؛ اما از دوران قاجار و دوران فتحعلی شاه به بعد در ادبیات شیعه صلح وارد تعبیر دیگری شد. وی همچنین گفت: امروز مدل صلحی که مد نظر شیعه قرار گرفته است یکی از اصول اصلی دیپلماسی است. بعضی از حقوقدان‌های ما مثل مرحوم کاتوزیان مخالف صلح ابتدایی بودند؛ ایشان می‌گفتند صلح ابتدایی بقیه قراردادها را از بین می‌برد اما اخیرا این نوع از صلح خیلی طرفدار پیدا کرده است؛ می گویند صلح ابتدایی قراردادی است که شرطی پیشینه دارد طرفین توافق می‌کنند کاری را انجام دهند و توافق می‌کنند که بر چه چیزی توافق کنند. مثل قرارداد بیمه که با نوع جدیدی از قرارداد است و با صلح ترمیمی و پیشگیرانه همخوان نیست چرا که اساساً قرارداد بیمه شرایط و شروط قراردادهای سابق را ندارد. یا در موضوع بانک ها صلح ابتدایی می تواند راه گشا باشد.

فیرحی افزود: صلح ابتدایی به این معنا است که مذاکره کننده قبل از اینکه منتظر تولید نزاع باشد با خلاقیت‌های خود وارد قراردادهای صلح می‌شوند؛ قراردادهایی که اختلاف را کم می‌کند. به عنوان مثال قبل از اینکه نظام کشتیرانی دو طرف خشکی خلیج فارس را دچار مشکل کند قراردادهای بین المللی می توانند با ورود مناسب از نزاع احتمالی در آینده جلوگیری کند. این اتفاق در نظام بین الملل زیاد می افتد. به نظر می آید یکی از امکانات مهم در مفهوم صلح شارژ کردن صلح ابتدایی با ایجاد عرف جدید در مناسبات است. وی اظهار کرد: خیلی‌ها عقیده دارند صلح ابتدایی فرصت خوبی است که ما را از جر و بحث‌های صلح متعارف خارج می‌کند.