رضا احمدی: در بحث وحدت اسلامی مشکل تئوری نداریم. باید دولت ها اسلامی وارد شوند، یک ورود معتقدانه و عملی نه شعاری، تبلیغاتی در چند روز بعد به فراموشی سپرده شود و به الزامات شعار وحدت ملتزم باشند، که تعیین کننده است حضور دولت‌ها است. اگر دولت ها وارد این موضوع نشوند وحدت اسلامی به هیچ عنوان محقق نشده و موفق نخواهد.
گفتگوی ادیان نیور با پژوهشگر تاریخ رضا احمدی
✍️چه شد که مرد جنگ آوری مانند نادرشاه چنین اندیشه ای را مطرح کرد؟
در این باره نظرات متفاوتی هست ازجمله اینکه نادر تحت تاثیر شخصیت فرهیخته‌ای مثل «میرزا مهدی استرآبادی» بوده است که ایشان از مهمترین تاریخ نویسان قرن 12 و از اندیشمندان برجسته است اگراین نکته را بپذیریم پس خود نادرشاه هم زمینه ی مطرح سازی این بحث را داشته است.
✍️چرا نادر معتقد بود که باید وحدت اسلامی در جهان اسلام به وجود بیاید؟
نادردر زمانی به قدرت رسید که حکومت صفویه در سال 1135 ق . توسط محمود افغان دچار اضمحلال شد و حکومت 250 ساله صفوی توسط یک لشکر اندک 20 تا 40 هزار نفره افغانی از میان برداشته شد. بعد از انقراض صفویه آشوب عمومی در ایران به وجود آمد و این آشوب باعث شد که شخصیتی مثل نادر ظهور پیدا کند.
در دوره صفویه بخصوص در آغاز حکومت و اواخر آن آهنگ یک نوع برخورد خاص و تفرقه انگیزانه در حکومت شنیده می‌شد. صفویان مهمترین حکومتی بودند که درایران به قدرت رسیدند و بزرگ ترین خدمت را به ایرانیان کردند و بدین خاطر ایرانیان مدیون شمشیر قزلباش صوفی، صفوی‌اند.
اما چطور شد که حکومتی که بزرگترین خدمات را کرده است، در سنتهای مذهبی پایه گذار، باورهای خاص در ایران شد؟ باورهایی که تا امروز ادامه دارد، عقایدی که مبتنی بر سب و لعن ونفرین و این مباحث حاشیه‌ای است؟ در اواخر حکومت صفویه یعنی در زمان شاه سلیمان و سلطان حسین، حکومت به تحکم مذهبی بازگشتند. طیفی از عالمان به دربار صفوی راه یافته بودند که مهمترین دغدغه شان برخورد با اهل سنت و دیگر فرق بود. این درحالی بود که در آن زمان بیش از نصف جمعیت ایران اهل سنت بودند. در تمام مرزهای ایران، از بلوچستان، افغانستان، ترکمنستان، تاجیکستان، ازبکستان تا مرز چین، همه اهل سنت بودند. در مرز شمال غربی از شمال گرجستان تا خود قفقاز کلا مسلمانان اهل سنت بودند. این اختلافات، واگرایی مذهبی موجب شده بود که اکثر مسلمانان با حکومت صفوی زاویه پیدا کنند که در نهایت موجب شد تا محمود افغان که از رعایای ایران بود و از فشار مذهبی و سیاسی حکومت به ستوه آمده بود بتواند، با یک تلنگر حکومت مقتدر صفوی را فرو بریزد.
✍️نقش نادر در این میان چه بود؟
نادر از سال 1135 تا 148 1همراه طهماسب میرزا (جانشین شاه سلطان حسین) به مبارزه پرداخت و دو کار مهم انجام داد؛ یکی ایجاد وحدت ملی بود؛ یعنی بعد از آشوبی که در ایران در پی اضمحلال صفویه بوجود آمد، روس‌ها و عثمانی‌های شمال ایران تا منطقه قزوین را در اختیار خودشان گرفته بودند. در غرب کشور هم وضع همین بود، قبائل و طوائف بر آن مناطق حاکم شده بودند و دولت مرکزی وجود نداشت. اولین اقدام نادر ایجاد وحدت ملی بود. او مرزهای دولت صفوی را احیا کرد. روس‌ها را اخراج کرد. عثمانی‌ها را عقب راند. ازبک‌ها شرق کشور را مورد تاراج و هجوم قرار داده بودند. همه را سرکوب کرد. نادرشاه 14 سال حکومت کرد و در این 14 سال دو اقدام مهم و اساسی انجام داد؛ یکی احیای مرزهای ملی و دیگری هم ایجاد وحدت مذهبی بود.
✍️زمینه‌های این حرکت کجا در نادر شکل گرفته بود؟
نادرکه خودش اهل خراسان بود و در آنجا هم جمعیت شیعی و هم جمعیت اهل سنت سکونت داشتند. همواره شاهد درگیری‌های دامنه‌دار در این زمینه بود. او لمس کرده بود که اگر وحدت اسلامی به وجود نیاید و مدارای اسلامی نباشد نمی‌توان بر ایران حکومت کرد. اکثر نیروها و سربازهای نادر اهل سنت بودند. شیعیان عموما در مراکز ایران ساکن بودند و در سرزمین‌های مرزی نبودند؛ بنابراین او تفرقه مذهبی را عامل تفرقه سیاسی نیز می دانست.
کسانی که دغدغه ی وحدت دینی و اسلامی دارند افرادی هستند که دغدغه ی گسترش دین را نیز دارند و می¬خواهند مسلمانان قوی شوند. کسانی که به تفرقه مذهبی دامن می¬زنند آنان افرادی هستند که دغدغه ی شخصی و یا فرقه‌ای دارند. نادر به خوبی می دانست که انسجام سیاسی به وجود نخواهد آمد مگر اینکه وحدت اسلامی به وجود بیاید.
✍️طرح نادر چه تفاوتی با طرح‌هایی که در این زمینه مطرح شده است دارد؟
طرح وحدت اسلامی نادر شاه کامل‌ترین طرحی است که مطرح شده است؛ ولی متاسفانه به ندرت به آن پرداخته می شود. ما همیشه در این زمینه از آیه الله بروجردی، آیه الله قمی و آیه الله منتظری صحبت می شود، در حالیکه طرح‌های این بزرگوران جامعیت ایده نادر شاه را ندارد. مثلا طرح آیه الله بروجردی یک بعد از وحدت اسلامی را پوشش می‌داد. یا ایده وحدت اسلامی آیه الله منتظری تبیین و نظریه پردازی نشد.اما نادرشاه طرح جامعی تبیین، مرجله بندی شده بود. نظریه نادر سه مرحله داشت؛ مرحله اول این بود که در سال 1148 که در دشت مغان وقتی که نادر به عنوان شاه انتخاب شد، شروطی را مطرح کرد. اولین شرطش کنار گذاشتن مذهب اسماعیلی توسط ایرانیان بود. یعنی می خواست که ایرانیان باورهای صفوی را کنار بگذارند؛ یعنی باورهایی را که مبتنی بر سب و لعن خلفا و زوجات پیامبر بود را کنار بگذارند. چطور ممکن بود که اکثریت نیروهای سپاه نادر اهل سنت باشند و به حکومت خدمت کنند و برای حکومت بجنگند ولی از آن طرف مقدسات آنها مورد سب و لعن و نفرین باشند؟
او پیشنهاد کرد که مذهب جعفری که مبتنی بر آرای امام جعفر صادق (ع) و فقه جعفری است جایگزین باورهای شاه اسماعیلی شود. بنابراین باید سب و لعن خلفا کنار گذاشته می شد در غیر این صورت وحدت ملی ایرانیان اتفاق نمی‌افتاد.
البته این نکته را در نظر داشته باشیم ، وقتی می گوییم وحدت ملی ایران زمان نادرشاه است که از دریای سیاه که واقع در گرجستان است تا کوه‌های هندوکش تا مرز چین کشیده شده است. روسای قبائل دربیعت دشت مغان پذیرفتند که مذهب و فقه جعفری جایگزین شیوه شاه اسماعیلی شود.
مرحله دوم طرح، وحدت با کشورهای اسلامی بود؛ ایران مظهر شیعیان و کشور عثمانی هم مظهر اهل سنت بود. اگر بین این دو وحدت می شد موفقیت بزرگی بود. بنابراین نادر برای انجام این مهم ، نامه ی مفصلی خطاب به سلطان محمود اول نوشت که توسط یکی از نخبگان کشور برای دولت عثمانی فرستاده شد. در این نامه نادرشاه نوشت که ما در ایران مذهب اسماعیلی را که مبتنی بر سب و لعن بوده است را کنار گذاشته‌ایم و از شما دولت عثمانی که خادم الحرمین هستید درخواست داریم که یکی از ارکان خانه کعبه را در اختیار شیعیان بگذارید. ارکان خانه کعبه هر کدام در اختیار یکی از مذاهب مختلف اهل سنت بود. به این طریق مذهب جعفری نیز در خود مکه هم ظهور پیدا کند. بنابراین توافق، باید امیرالحاج را که ایران انتخاب کند ومورد احترام دولت عثمانی باشد. و خرید اسرای شیعی و سنس مذهب ممنوع شود؛ یعنی در صورت بروز جنگ و گرفتن اسیر، دو طرف حق فروش اسیران را نداشته باشند و برای رفع اختلافات مذهبی بین دو کشور مهم ایران و عثمانی نمایندگانی از دو طرف در پایتخت‌ها حاضر می‌شدند.
گام سوم گفتگوی بین مذاهب بود. جناب نادر که در سال 1158 خود در نجف حضور یافت. بزرگان مذاهب اسلامی از ایران، افغانستان، ماورالنهر، بین النهرین و عثمانی به نجف آمدند. کنگره مفصلی برگزار شد. خود جناب نادر هم در این جلسه حضور داشت. در آنجا گفتگوی بین مذاهب آغاز شد. درباره اختلافاتی که در قرآن و حدیث وجود داشت مورد بحث قرار گرفت. حاصل این گفتگوها بیانیه «وثیقه نجف» است که در آن تاکید می شود که ایرانیان پیرو مذهب جعفری هستند و دیگر سب و لعن خلفا و زوجات پیامبر وجود نخواهد داشت. دغدغه¬ی او از میان برداشتن اختلافات فرقه¬ای و مذهبی بود، اسلام همگرایی جهان اسلام را تحدید می کرد را از میان بردارد.
✍️چقدر نادرشاه در این طرح موفق بود؟
متأسفانه مشکل اساسی این بود که دولت عثمانی با این طرح همراهی نکرد. نخبگان کشور ما مثل میرزا مهدی استرآبادی یا میرزا علی اکبر ملاباشی که از نیروهای مذهبی نادر بودند با وجود تلاش‌های زیاد موفقیت آنچنانی نداشتند. فقط یک تلنگری زده شد و من معتقدم چه بسا دیگرانی هم که وحدت اسلامی را مطرح کردند تحت تاثیر جناب نادربوده اند. نکته ی بعدی کارشکنی دولت عثمانی است که عامل شکست طرح بود و دیگر اینکه عمر نادر کفاف نداد و متاسفانه کشته شد و مساله ای که بوجود آمد این بود که طرح به اجرا در نیامد ولی سرآغازی برای یک اقدام عملی بود.
در بحث وحدت اسلامی مشکل تئوری نداریم. باید دولت ها اسلامی وارد شوند، یک ورود معتقدانه و عملی نه شعاری، تبلیغاتی در چند روز بعد به فراموشی سپرده شود و به الزامات شعار وحدت ملتزم باشند، که تعیین کننده است حضور دولت‌ها است. اگر دولت ها وارد این موضوع نشوند وحدت اسلامی به هیچ عنوان محقق نشده و موفق نخواهد.
