آیت الله ایازی در جلسه نقد و بررسی کتاب «ادیان در قرآن» اظهار کرد: زبان قرآن در رتبه اول اخلاق و سپس عقاید و احکام قرار دارد؛ چراکه حتی وقتی می‌خواهد عقاید را بیان کند، استدلال اخلاقی می‌کند و مشرکان یا یهودیان را نقد اخلاقی می‌کند؛ این زبان قرآن برای همه دوره‌های تاریخی کاربرد دارد.
سیدمحمدعلی ایازی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و تحقیقات
به گزارش خبرنگار ایکنا، جلسه مجازی نقد و بررسی کتاب «ادیان در قرآن» نوشته حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالرحیم سلیمانی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه مفید، سه‌شنبه، ۲۰ آبان‌ماه، با حضور نویسنده، آیت الله سیدمحمدعلی ایازی، استاد حوزه و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و تحقیقات و حجت‌الاسلام والمسلمین جواد باغبانی‌آرانی، عضو هیئت‌علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) از سوی دانشگاه مفید برگزار شد. در ادامه مشروح سخنان حجت‌الاسلام والمسلمین ایازی از نظر می‌گذرد؛
بسیار خوشحالم که چنین توفیقی به من داده شده که درباره اثری مهم سخن بگویم. میتوانم بگویم این کتاب را نوشیدم و از این جهت وقتی خواندم واقعاً لذت بردم. بنده در حوزه ادیان در قرآن آثار و نوشته‌های زیادی دیده‌ام و خوانده‌ام و راهنما و مشاور دانشجویان زیادی در این زمینه بودهام و حدود سی سال پیش کتاب یوسف حداد را هم خوانده‌ام. از این جهت میتوانم بگویم کتاب ادیان در قرآن جناب سلیمانی، نخستین کتابی است که در این حوزه به خوبی به رشته تحریر درآمده است.
منطق قرآن برجسته‌سازی نقاط اشتراک با سایر ادیان
انحراف از توحید؛ عامل فاصله گرفتن قرآن از زبان اخلاقی
کتاب‌های موجود چند دسته‌اند؛ گزارش و توصیف‌اند یا با رویکردهای کلامی سنت ما یا صرفاً اشاره به آیات هستند. سنت دینی اکثر نوشته‌های ما هم رویکرد کلامی است. شش ویژگی درباره این اثر هست که لازم است اشاره کنم. اولاً این کتاب واقعاً کتابی اجتهادی است یعنی مجتهدانه به بحث موضوعات ادیان پرداخته و تبیین، تحلیل، نقد و بررسی کرده است و خواسته که نگاه دیگری به مسائل ادیان داشته باشد. این کتاب از چهار بخش و شانزده فصل تشکیل شده که معیارهای روشی خود نویسنده را شرح داده و همین از امتیازات کتاب و نویسنده است که سعی کرده پیش‌فرض‌های خود را به حداقل برساند.
البته میتوان گفت که ثقل کتاب در باب یهودیت و مسیحیت است؛ هرچند مسیحیت در این کتاب پررنگ‌تر است. از مسائلی که آقای سلیمانی بحث کرده و بسیار جدی است، جهانی بودن ادیان پیشین است. معنای اولوالعزم، تکثرگرایی و شمول‌گرایی در حوزه کلام جدید نیز از مسائل جدی و مورد توجه هستند. بخشی هم درباره احکام ادیان است که معمولاً سایر کتاب‌ها در این زمینه به مسائل فقهی ادیان نمی‌پردازند.
نکته دیگر که از امتیازات این کتاب است اینکه ایشان نگاهی همدلانه داشته‌اند که با نگاه سنتی کتاب‌های کلامی ما متفاوت است. در اینجا به نفع رقیب این نگاه همدلانه را داشته است. اگر کتاب یوسف حداد بررسی کنیم که خودش در مقدمه اشاره کرده است، سعی کرده‌ام باب گفت‌وگو را باز کنم، متوجه میشویم این کتاب در نقد قرآن است، نه اینکه باب گفت‌وگو را باز کرده باشد، اما آقای سلیمانی چنین نگاه همدلانه‌ای را داشته‌اند.
روشمندی و رعایت انصاف
ویژگی سوم روشمندی این کتاب است که به نظرم علاقه‌مندان میتوانند پایان‌نامه یا مقاله‌ای در نقد و بررسی دیدگاه‌های جناب آقای سلیمانی درباره این کتاب بنویسند. از نکات دیگر وصف اخلاق پژوهشی این نوشته است که هم ادب و هم انصاف در آن رعایت شده است. ایشان ولو اینکه مطالبی را مورد بررسی قرار داده است، اما جا را باز کرده که این بحث نقد شود. ویژگی پنجمی که میتوانم اشاره کنم زبان این کتاب است که علاوه بر روان و خواندنی بودن کتاب، زبان اقناعی را به کار بگیرد و کاری می‌کند که مخاطب قانع شود، مطلبی که بیان میشود، مطلبی درست است.
ویژگی ششم در مورد منابع کتاب است که بنده با دقت نگاه کردم. گستردگی، جامعیت و تنوع این منابع از زبان فارسی، عربی و انگلیسی به دلیل مهارت و سابقه تحقیقی ایشان قابل توجه است، اما مطالبی هم به ذهنم میرسد که شاید جناب آقای سلیمانی قبول نداشته باشند، اما پیشنهاد بنده در جهت تکمیل کار است. بنده در این حوزه دو دسته حرف دارم که یک دسته را قبلاً به ایشان گفته‌ام که جزء مباحث نظری است که بین ما وجود داشته است؛ لذا در این جلسه نمیخواهم در مورد مباحث محتوایی سخن بگویم، بلکه هدفم کمک به تکمیل کار است تا اگر توفیق پیدا کردند ویرایشی جدید کنند مورد توجه قرار دهند.
بحثی در باب عنوان
نکاتی تقریباً در پنج یا شش محور است. اولین چیزی که باید اشاره کنم درباره خود عنوان کتاب یعنی ادیان در قرآن است که به نظرم عنوانی خنثی است. اولین سؤال این است که ادیان در قرآن از نگاه چه کسی؟ قاعدتاً ایشان در این زمینه مجتهد هستند و باید بگوییم ادیان در قرآن از نگاه جناب سلیمانی، یعنی تفسیر ایشان این است؛ لذا این عنوان شاید کمی غلطانداز باشد. وقتی بنده کتاب «آزادی در قرآن» را نوشتم به این نتیجه رسیدم شاید کتاب خودم هم چنین مشکلی داشته باشد؛ لذا اگر عنوان کتاب نگرش قرآن به ادیان باشد بهتر است.
نکته دیگری که موقع مطالعه کتاب، ذهن بنده را درگیر کرد این بود که آیا آقای سلیمانی راجع به مشرکین که طبقه‌بندی زیادی دارند، هم سخن گفته است یا خیر. نکات مختصری اشاره شده بود، اما به نظرم جای بحث جدیتری دارد. اینکه مشرکان جزئی از ادیان هستند یا خیر، هم جای بحث است. همچنین در باب مجوس و صائبین نیز میتوان به میزان بیشتری بحث کرد؛ چراکه در آیات ۶۲ سوره بقره و ۶۹ مائده به اینها اشاره شده است؛ لذا جا داشت فصلی به مجوس و صائبین اختصاص داده شود.
کشف موضع قرآن درباره ادیان
نکته سوم این است که بحثی که ایشان درباره تکثرگرایی اشاره کرده است بنده با اصل آن مخالف نیستم، اما موضع قرآن از این سه تقسیم‌بندی که در دوره اخیر هم شده است در حقیقت کشف موضع قرآن درباره ادیان است؛ لذا باید به میزان بیشتری مورد بررسی قرار میگرفت؛ چراکه اگر این مسئله به درستی بررسی شود تکلیف نگاه سنتی همه ادیان و مذاهب که انحصارگرایی است، مشخص خواهد شد.
نکته دیگری که میتوان به لحاظ صوری اشاره کرد این است که جناب آقای سلیمانی حرف زیادی دارند، اما این حرف‌ها گم شده است؛ لذا اگر تیتربندی میکردند، بهتر بود، چراکه بسیاری از سخنان ایشان لا به لای مطالب گم شده است. ایشان کتاب را به چهار بخش تقسیم کرده و فصول را در دل آنها آوردهاند؛ لذا بهتر بود تقسیم‌بندی داخل‌بخشی یا داخل‌فصلی صورت میگرفت. این نکتهای است که بارها به دانشجویانم متذکر میشوم، چراکه باعث میشود اهمیت کار شما بیشتر روشن شود.
زبان قرآن در گفتوگوی بین ادیان
سؤال این است که زبان قرآن در گفتوگوی بین ادیان چه زبانی است؟ یا به تعبیری رویکرد برجسته قرآن درباره ادیان چه رویکردی است؟ جناب آقای سلیمانی در این کتاب در داوری بین یهودیت و مسیحیت بحثی را مطرح کرده‌اند که چرا قرآن مسیحیت را بر یهودیت ارجح دانسته است، هرچند اشتراکات ما با یهودیت بیشتر است. قرآن از رویکرد اخلاقی استفاده کرده است. در بحث ادیان نکته مشترک ما اخلاق است که برای همه دوره‌های تاریخی کاربرد دارد و قرآن بسیار بر این زبان تأکید دارد.
به نظرم در میان عقاید، اخلاق و احکام، زبان قرآن در رتبه اول اخلاق و سپس عقاید و احکام است؛ چراکه حتی وقتی می‌خواهد عقاید را بیان کند استدلال اخلاقی می‌کند و حتی مشرکان یا یهودیان را نقد اخلاقی می‌کند. معتقدم باید این بحث زبان اخلاقی قرآن در این کتاب برجستهتر میشد.
سیدمحمدعلی ایازی، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و تحقیقات
به گزارش خبرنگار ایکنا، جلسه مجازی نقد و بررسی کتاب «ادیان در قرآن» نوشته حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالرحیم سلیمانی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه مفید، سه‌شنبه، ۲۰ آبان‌ماه، با حضور نویسنده، آیت الله سیدمحمدعلی ایازی، استاد حوزه و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و تحقیقات و حجت‌الاسلام والمسلمین جواد باغبانی‌آرانی، عضو هیئت‌علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) از سوی دانشگاه مفید برگزار شد. در ادامه مشروح سخنان حجت‌الاسلام والمسلمین ایازی از نظر می‌گذرد؛
بسیار خوشحالم که چنین توفیقی به من داده شده که درباره اثری مهم سخن بگویم. میتوانم بگویم این کتاب را نوشیدم و از این جهت وقتی خواندم واقعاً لذت بردم. بنده در حوزه ادیان در قرآن آثار و نوشته‌های زیادی دیده‌ام و خوانده‌ام و راهنما و مشاور دانشجویان زیادی در این زمینه بودهام و حدود سی سال پیش کتاب یوسف حداد را هم خوانده‌ام. از این جهت میتوانم بگویم کتاب ادیان در قرآن جناب سلیمانی، نخستین کتابی است که در این حوزه به خوبی به رشته تحریر درآمده است.
منطق قرآن برجسته‌سازی نقاط اشتراک با سایر ادیان
انحراف از توحید؛ عامل فاصله گرفتن قرآن از زبان اخلاقی
کتاب‌های موجود چند دسته‌اند؛ گزارش و توصیف‌اند یا با رویکردهای کلامی سنت ما یا صرفاً اشاره به آیات هستند. سنت دینی اکثر نوشته‌های ما هم رویکرد کلامی است. شش ویژگی درباره این اثر هست که لازم است اشاره کنم. اولاً این کتاب واقعاً کتابی اجتهادی است یعنی مجتهدانه به بحث موضوعات ادیان پرداخته و تبیین، تحلیل، نقد و بررسی کرده است و خواسته که نگاه دیگری به مسائل ادیان داشته باشد. این کتاب از چهار بخش و شانزده فصل تشکیل شده که معیارهای روشی خود نویسنده را شرح داده و همین از امتیازات کتاب و نویسنده است که سعی کرده پیش‌فرض‌های خود را به حداقل برساند.
البته میتوان گفت که ثقل کتاب در باب یهودیت و مسیحیت است؛ هرچند مسیحیت در این کتاب پررنگ‌تر است. از مسائلی که آقای سلیمانی بحث کرده و بسیار جدی است، جهانی بودن ادیان پیشین است. معنای اولوالعزم، تکثرگرایی و شمول‌گرایی در حوزه کلام جدید نیز از مسائل جدی و مورد توجه هستند. بخشی هم درباره احکام ادیان است که معمولاً سایر کتاب‌ها در این زمینه به مسائل فقهی ادیان نمی‌پردازند.
نکته دیگر که از امتیازات این کتاب است اینکه ایشان نگاهی همدلانه داشته‌اند که با نگاه سنتی کتاب‌های کلامی ما متفاوت است. در اینجا به نفع رقیب این نگاه همدلانه را داشته است. اگر کتاب یوسف حداد بررسی کنیم که خودش در مقدمه اشاره کرده است، سعی کرده‌ام باب گفت‌وگو را باز کنم، متوجه میشویم این کتاب در نقد قرآن است، نه اینکه باب گفت‌وگو را باز کرده باشد، اما آقای سلیمانی چنین نگاه همدلانه‌ای را داشته‌اند.
روشمندی و رعایت انصاف
ویژگی سوم روشمندی این کتاب است که به نظرم علاقه‌مندان میتوانند پایان‌نامه یا مقاله‌ای در نقد و بررسی دیدگاه‌های جناب آقای سلیمانی درباره این کتاب بنویسند. از نکات دیگر وصف اخلاق پژوهشی این نوشته است که هم ادب و هم انصاف در آن رعایت شده است. ایشان ولو اینکه مطالبی را مورد بررسی قرار داده است، اما جا را باز کرده که این بحث نقد شود. ویژگی پنجمی که میتوانم اشاره کنم زبان این کتاب است که علاوه بر روان و خواندنی بودن کتاب، زبان اقناعی را به کار بگیرد و کاری می‌کند که مخاطب قانع شود، مطلبی که بیان میشود، مطلبی درست است.
ویژگی ششم در مورد منابع کتاب است که بنده با دقت نگاه کردم. گستردگی، جامعیت و تنوع این منابع از زبان فارسی، عربی و انگلیسی به دلیل مهارت و سابقه تحقیقی ایشان قابل توجه است، اما مطالبی هم به ذهنم میرسد که شاید جناب آقای سلیمانی قبول نداشته باشند، اما پیشنهاد بنده در جهت تکمیل کار است. بنده در این حوزه دو دسته حرف دارم که یک دسته را قبلاً به ایشان گفته‌ام که جزء مباحث نظری است که بین ما وجود داشته است؛ لذا در این جلسه نمیخواهم در مورد مباحث محتوایی سخن بگویم، بلکه هدفم کمک به تکمیل کار است تا اگر توفیق پیدا کردند ویرایشی جدید کنند مورد توجه قرار دهند.
بحثی در باب عنوان
نکاتی تقریباً در پنج یا شش محور است. اولین چیزی که باید اشاره کنم درباره خود عنوان کتاب یعنی ادیان در قرآن است که به نظرم عنوانی خنثی است. اولین سؤال این است که ادیان در قرآن از نگاه چه کسی؟ قاعدتاً ایشان در این زمینه مجتهد هستند و باید بگوییم ادیان در قرآن از نگاه جناب سلیمانی، یعنی تفسیر ایشان این است؛ لذا این عنوان شاید کمی غلطانداز باشد. وقتی بنده کتاب «آزادی در قرآن» را نوشتم به این نتیجه رسیدم شاید کتاب خودم هم چنین مشکلی داشته باشد؛ لذا اگر عنوان کتاب نگرش قرآن به ادیان باشد بهتر است.
نکته دیگری که موقع مطالعه کتاب، ذهن بنده را درگیر کرد این بود که آیا آقای سلیمانی راجع به مشرکین که طبقه‌بندی زیادی دارند، هم سخن گفته است یا خیر. نکات مختصری اشاره شده بود، اما به نظرم جای بحث جدیتری دارد. اینکه مشرکان جزئی از ادیان هستند یا خیر، هم جای بحث است. همچنین در باب مجوس و صائبین نیز میتوان به میزان بیشتری بحث کرد؛ چراکه در آیات ۶۲ سوره بقره و ۶۹ مائده به اینها اشاره شده است؛ لذا جا داشت فصلی به مجوس و صائبین اختصاص داده شود.
کشف موضع قرآن درباره ادیان
نکته سوم این است که بحثی که ایشان درباره تکثرگرایی اشاره کرده است بنده با اصل آن مخالف نیستم، اما موضع قرآن از این سه تقسیم‌بندی که در دوره اخیر هم شده است در حقیقت کشف موضع قرآن درباره ادیان است؛ لذا باید به میزان بیشتری مورد بررسی قرار میگرفت؛ چراکه اگر این مسئله به درستی بررسی شود تکلیف نگاه سنتی همه ادیان و مذاهب که انحصارگرایی است، مشخص خواهد شد.
نکته دیگری که میتوان به لحاظ صوری اشاره کرد این است که جناب آقای سلیمانی حرف زیادی دارند، اما این حرف‌ها گم شده است؛ لذا اگر تیتربندی میکردند، بهتر بود، چراکه بسیاری از سخنان ایشان لا به لای مطالب گم شده است. ایشان کتاب را به چهار بخش تقسیم کرده و فصول را در دل آنها آوردهاند؛ لذا بهتر بود تقسیم‌بندی داخل‌بخشی یا داخل‌فصلی صورت میگرفت. این نکتهای است که بارها به دانشجویانم متذکر میشوم، چراکه باعث میشود اهمیت کار شما بیشتر روشن شود.
زبان قرآن در گفتوگوی بین ادیان
سؤال این است که زبان قرآن در گفتوگوی بین ادیان چه زبانی است؟ یا به تعبیری رویکرد برجسته قرآن درباره ادیان چه رویکردی است؟ جناب آقای سلیمانی در این کتاب در داوری بین یهودیت و مسیحیت بحثی را مطرح کرده‌اند که چرا قرآن مسیحیت را بر یهودیت ارجح دانسته است، هرچند اشتراکات ما با یهودیت بیشتر است. قرآن از رویکرد اخلاقی استفاده کرده است. در بحث ادیان نکته مشترک ما اخلاق است که برای همه دوره‌های تاریخی کاربرد دارد و قرآن بسیار بر این زبان تأکید دارد.
به نظرم در میان عقاید، اخلاق و احکام، زبان قرآن در رتبه اول اخلاق و سپس عقاید و احکام است؛ چراکه حتی وقتی می‌خواهد عقاید را بیان کند استدلال اخلاقی می‌کند و حتی مشرکان یا یهودیان را نقد اخلاقی می‌کند. معتقدم باید این بحث زبان اخلاقی قرآن در این کتاب برجستهتر میشد.
