محمدجعفر سعیدیان فر
نظارت برکارگزاران ، مبارزه باتجمل گرائی
و من كتاب له ع إلى عثمان بن حنيف الأنصاري و كان عامله على البصرة و قد بلغه أنه دعي إلى وليمة قوم من أهلها، فمضى إليها قوله: أَمَّا بَعْدُ يَا ابْنَ حُنَيْفٍ فَقَدْ بَلَغَنِي أَنَّ رَجُلًا مِنْ فِتْيَةِ أَهْلِ الْبَصْرَةِ دَعَاكَ إِلَى مَأْدُبَةٍ فَأَسْرَعْتَ إِلَيْهَا تُسْتَطَابُ لَكَ الْأَلْوَانُ وَ تُنْقَلُ إِلَيْكَ الْجِفَانُ وَ مَا ظَنَنْتُ أَنَّكَ تُجِيبُ إِلَى طَعَامِ قَوْمٍ عَائِلُهُمْ مَجْفُوٌّ وَ غَنِيُّهُمْ مَدْعُوٌّ فَانْظُرْ إِلَى مَا تَقْضَمُهُ مِنْ هَذَا الْمَقْضَمِ فَمَا اشْتَبَهَ عَلَيْكَ عِلْمُهُ فَالْفِظْهُ وَ مَا أَيْقَنْتَ بِطِيبِ وُجُوهِهِ فَنَلْ مِنْهُ أَلَا وَ إِنَّ لِكُلِّ مَأْمُومٍ إِمَاماً يَقْتَدِي بِهِ وَ يَسْتَضِيءُ بِنُورِ عِلْمِهِ أَلَا وَ إِنَّ إِمَامَكُمْ قَدِ اكْتَفَى مِنْ دُنْيَاهُ بِطِمْرَيْهِ وَ مِنْ طُعْمِهِ بِقُرْصَيْهِ أَلَا وَ إِنَّكُمْ لَا تَقْدِرُونَ عَلَى ذَلِكَ وَ لَكِنْ أَعِينُونِي بِوَرَعٍ وَ اجْتِهَادٍ وَ عِفَّةٍ وَ سَدَادٍ فَوَاللَّهِ مَا كَنَزْتُ مِنْ دُنْيَاكُمْ تِبْراً وَ لَا ادَّخَرْتُ مِنْ غَنَائِمِهَا وَفْراً وَ لَا أَعْدَدْتُ لِبَالِي ثَوْبِي طِمْراً وَ لَا حُزْتُ مِنْ أَرْضِهَا شِبْراً وَ لَا أَخَذْتُ مِنْهُ إِلَّا كَقُوتِ أَتَانٍ دَبِرَةٍ وَ لَهِيَ فِي عَيْنِي أَوْهَى وَ أَوْهَنُ مِنْ عَفْصَةٍ مَقِرَةٍ بَلَى كَانَتْ فِي أَيْدِينَا فَدَكٌ مِنْ كُلِّ مَا أَظَلَّتْهُ السَّمَاءُ فَشَحَّتْ عَلَيْهَا نُفُوسُ قَوْمٍ وَ سَخَتْ عَنْهَا نُفُوسُ قَوْمٍ آخَرِينَ وَ نِعْمَ الْحَكَمُ اللَّهُ وَ مَا أَصْنَعُ بِفَدَكٍ وَ غَيْرِ فَدَكٍ- وَ النَّفْسُ مَظَانُّهَا فِي غَدٍ جَدَثٌ تَنْقَطِعُ فِي ظُلْمَتِهِ آثَارُهَا وَ تَغِيبُ أَخْبَارُهَا وَ حُفْرَةٌ لَوْ زِيدَ فِي فُسْحَتِهَا وَ أَوْسَعَتْ يَدَا حَافِرِهَا لَأَضْغَطَهَا الْحَجَرُ وَ الْمَدَرُ وَ سَدَّ فُرَجَهَا التُّرَابُ الْمُتَرَاكِمُ وَ إِنَّمَا هِيَ نَفْسِي أَرُوضُهَا بِالتَّقْوَى لِتَأْتِيَ آمِنَةً يَوْمَ الْخَوْفِ الْأَكْبَرِ وَ تَثْبُتَ عَلَى جَوَانِبِ الْمَزْلَقِ وَ لَوْ شِئْتُ لَاهْتَدَيْتُ الطَّرِيقَ إِلَى مُصَفَّى هَذَاالْعَسَلِ وَ لُبَابِ هَذَا الْقَمْحِ وَ نَسَائِجِ هَذَا الْقَزِّ وَ لَكِنْ هَيْهَاتَ أَنْ يَغْلِبَنِي هَوَايَ وَ يَقُودَنِي جَشَعِي إِلَى تَخَيُّرِ الْأَطْعِمَةِ وَ لَعَلَّ بِالْحِجَازِ أَوْ الْيَمَامَةِ مَنْ لَا طَمَعَ لَهُ فِي الْقُرْصِ وَ لَا عَهْدَ لَهُ بِالشِّبَعِ أَوْ أَبِيتَ مِبْطَاناً وَ حَوْلِي بُطُونٌ غَرْثَى وَ أَكْبَادٌ حَرَّى أَوْ أَكُونَ كَمَا قَالَ الْقَائِلُ
وَ حَسْبُكَ دَاءً أَنْ تَبِيتَ بِبِطْنَةٍ وَ حَوْلَكَ أَكْبَادٌ تَحِنُّ إِلَى الْقِدِّ
أَ أَقْنَعُ مِنْ نَفْسِي بِأَنْ يُقَالَ هَذَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ وَ لَا أُشَارِكُهُمْ فِي مَكَارِهِ الدَّهْرِ أَوْ أَكُونَ أُسْوَةً لَهُمْ فِي جُشُوبَةِ الْعَيْشِ فَمَا خُلِقْتُ لِيَشْغَلَنِي أَكْلُ الطَّيِّبَاتِ كَالْبَهِيمَةِ الْمَرْبُوطَةِ هَمُّهَا عَلَفُهَا أَوِ الْمُرْسَلَةِ شُغُلُهَا تَقَمُّمُهَا تَكْتَرِشُ مِنْ أَعْلَافِهَا وَ تَلْهُو عَمَّا يُرَادُ بِهَا أَوْ أُتْرَكَ سُدًى أَوْ أُهْمَلَ عَابِثاً أَوْ أَجُرَّ حَبْلَ الضَّلَالَةِ أَوْ أَعْتَسِفَ طَرِيقَ الْمَتَاهَةِ وَ كَأَنِّي بِقَائِلِكُمْ يَقُولُ إِذَا كَانَ هَذَا قُوتُ ابْنِ أَبِي طَالِبٍ فَقَدْ قَعَدَ بِهِ الضَّعْفُ عَنْ قِتَالِ الْأَقْرَانِ وَ مُنَازَلَةِ الشُّجْعَانِ أَلَا وَ إِنَّ الشَّجَرَةَ الْبَرِّيَّةَ أَصْلَبُ عُوداً وَ الرَّوَاتِعَ الْخَضِرَةَ أَرَقُّ جُلُوداً وَ النَّابِتَاتِ الْعِذْيَةَ أَقْوَى وَقُوداً وَ أَبْطَأُ خُمُوداً . وَ أَنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ كَالضَّوْءِ مِنَ الضَّوْءِ وَ الذِّرَاعِ مِنَ الْعَضُدِ وَ اللَّهِ لَوْ تَظَاهَرَتِ الْعَرَبُ عَلَى قِتَالِي لَمَا وَلَّيْتُ عَنْهَا وَ لَوْ أَمْكَنَتِ الْفُرَصُ مِنْ رِقَابِهَا لَسَارَعْتُ إِلَيْهَا وَ سَأَجْهَدُ فِي أَنْ أُطَهِّرَ الْأَرْضَ مِنْ هَذَا الشَّخْصِ الْمَعْكُوسِ وَ الْجِسْمِ الْمَرْكُوسِ حَتَّى تَخْرُجَ الْمَدَرَةُ مِنْ بَيْنِ حَبِّ الْحَصِيدِ وَ مِنْ هَذَا الْكِتَابِ وَ هُوَ آخِرُهُ إِلَيْكِ عَنِّي يَا دُنْيَا فَحَبْلُكِ عَلَى غَارِبِكِ قَدِ انْسَلَلْتُ مِنْ مَخَالِبِكِ وَ أَفْلَتُّ مِنْ حَبَائِلِكِ وَ اجْتَنَبْتُ الذَّهَابَ فِي مَدَاحِضِكِ أَيْنَ الْقُرُونُ الَّذِينَ غَرَرْتِهِمْ بِمَدَاعِبِكِ أَيْنَ الْأُمَمُ الَّذِينَ فَتَنْتِهِمْ بِزَخَارِفِكِ فَهَا هُمْ رَهَائِنُ الْقُبُورِ وَ مَضَامِينُ اللُّحُودِ وَ اللَّهِ لَوْ كُنْتِ شَخْصاً مَرْئِيّاً وَ قَالَباً حِسِّيّاً لَأَقَمْتُ عَلَيْكِ حُدُودَ اللَّهِ فِي عِبَادٍ غَرَرْتِهِمْ بِالْأَمَانِيِّ وَ أُمَمٍ أَلْقَيْتِهِمْ فِي الْمَهَاوِي وَ مُلُوكٍ أَسْلَمْتِهِمْ إِلَى التَّلَفِ وَ أَوْرَدْتِهِمْ مَوَارِدَ الْبَلَاءِ إِذْ لَا وِرْدَ وَ لَا صَدَرَ هَيْهَاتَ مَنْ وَطِئَ دَحْضَكِ زَلِقَ وَ مَنْ رَكِبَ لُجَجَكِ غَرِق وَ مَنِ ازْوَرَّ عَنْ حَبَائِلِكِ وُفِّقَ وَ السَّالِمُ مِنْكِ لَا يُبَالِي إِنْ ضَاقَ بِهِ مُنَاخُهُ وَ الدُّنْيَا عِنْدَهُ كَيَوْمٍ حَانَ انْسِلَاخُهُ اعْزُبِي عَنِّي فَوَاللَّهِ لَا أَذِلُّ لَكِ فَتَسْتَذِلِّينِي وَ لَا أَسْلَسُ لَكِ فَتَقُودِينِي وَ ايْمُ اللَّهِ يَمِيناً أَسْتَثْنِي فِيهَا بِمَشِيئَةِ اللَّهِ لَأَرُوضَنَّ نَفْسِي رِيَاضَةً تَهِشُّ مَعَهَا إِلَى الْقُرْصِ إِذَا قَدَرْتُ عَلَيْهِ مَطْعُوماً وَ تَقْنَعُ بِالْمِلْحِ مَأْدُوماً وَ لَأَدَعَنَّ مُقْلَتِي كَعَيْنِ مَاءٍ نَضَبَ مَعِينُهَا مُسْتَفْرِغَةً دُمُوعَهَا أَ تَمْتَلِئُ السَّائِمَةُ مِنْ رِعْيِهَا فَتَبْرُكَ وَ تَشْبَعُ الرَّبِيضَةُ مِنْ عُشْبِهَا فَتَرْبِضَ وَ يَأْكُلُ عَلِيٌّ مِنْ زَادِهِ فَيَهْجَعَ قَرَّتْ إِذاً عَيْنُهُ إِذَا اقْتَدَى بَعْدَ السِّنِينَ الْمُتَطَاوِلَةِ بِالْبَهِيمَةِ الْهَامِلَةِ وَ السَّائِمَةِ الْمَرْعِيَّةِ طُوبَى لِنَفْسٍ أَدَّتْ إِلَى رَبِّهَا فَرْضَهَا وَ عَرَكَتْ بِجَنْبِهَا بُؤْسَهَا وَ هَجَرَتْ فِي اللَّيْلِ غُمْضَهَا حَتَّى إِذَا غَلَبَ الْكَرَى عَلَيْهَا افْتَرَشَتْ أَرْضَهَا وَ تَوَسَّدَتْ كَفَّهَا فِي مَعْشَرٍ أَسْهَرَ عُيُونَهُمْ خَوْفُ مَعَادِهِمْ وَ تَجَافَتْ عَنْ مَضَاجِعِهِمْ جُنُوبُهُمْ وَ هَمْهَمَتْ بِذِكْرِ رَبِّهِمْ شِفَاهُهُمْ وَ تَقَشَّعَتْ بِطُولِ اسْتِغْفَارِهِمْ ذُنُوبُهُمْ أُولئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ فَاتَّقِ اللَّهَ يَا ابْنَ حُنَيْفٍ وَ لْتَكْفُفْ أَقْرَاصُكَ لِيَكُونَ مِنَ النَّارِ خَلَاصُكَ
تاریخ وزمینه نوشته شدن نامه:
عثمان بن حنيف کیست؟
عثمان بن حُنَيف بن واهب انصاري اَوسي، برادر سهل بن حنيف، از صحابيان پيامبر خدا و از انصار است او در جنگ اُحد و جنگهاي پس از آن، حضور داشت و پس از رحلت پيامبر(ص) يکي از دوازده نفري است که آشکارا نسبت به دگرگوني خلافت از مسير حق، اعتراض کردند. اندیشمند لبنانی محمد جواد مغنیه در کتاب شرح نهج البلاغه اش آورده که خلیفه دوم درزمان تصدیش درامر عراق بااطرافیانش مشورت کرد که چه کسی رابرای سامان دادن امور عراق ماموریت بدهد همه آن کسانی که مورد مشورت قرارگرفته بودندعثمان ابن حنیف را پیشنهاد کردند وگفتند او دانا ئی است زیرک وخردمندی است باتجربه که شایستگی دارد بالاتر از این مسئولیت راهم به عهده بگیرد و خلیفه مسئوليت اندازه گيري زمين هاو تعيين خراج درعراق را به عهده او گذاشت (فيظلالنهجالبلاغة، ج 4، صفحهى 14) و از واگذاری این مسئولیت به او روشن می شود که عثمان ابن حنیف به علم حساب آگاهی داشته است و به هنگام خلافت مولا(ع) فرماندار بصره بود. در فتنه جمل، چون جمليان به بصره رسيدند، او در آغاز با آنان جنگيد؛ امّا چون آتش بس برقرار گرديد، فتنه آفرينان شبانه بدو يورش بردند و با کشتن نگاهبانان دار الحکومه، به عثمان بن حنيف، دست يافتند و او را شکنجه کرده، موهاي صورت وي را کَندند.. نامه امام علي (ع)به وي به هنگام حکومتش بر بصره، در اعتراض به حضور وي بر سرِ سفرهاي رنگين، از جمله اسناد شکوهمند حکومت علوي و گوياي لزوم اجتناب واليان و مسئولان از خوشگذراني، رفاه زدگي و دَمسازي با زراندوزان و فسادگستران است. عثمان به روزگار حاکميت معاويه درگذشت.
مهمترین محور مطرح شده درنامه45 :
لزوم نظارت بر عملکرد کارگزاران:
رهبران جامعه وظیفه دارند کسانی را برای اداره امور جامعه و مسئولیتهای مهم انتخاب کنند که از دو ویژگی امانتداری و کاردانی در حد لازم برخوردار باشند . از ایمان و تقوای لازم برخوردار باشند تا به مردم و جامعه خیانت نکنند و منافع جامعه را فدای منافع شخصی خویش ننمایند و از تخصص و کاردانی کافی بهرهمند باشند تا مسئولیتهای محوله را به خوبی انجام دهند . در اسلام انتخاب مسئولان و متصدیان براساس دو اصل کاردانی و ایمان پذیرفته شده است نه بر اساس خویشاوندی و قرابت ،دوستی و آشنایی ، وابستگیهای خطی و گروهی و . . . قرآن کریم در موارد گوناگون به این مهم اشاره فرموده است.
هنگامی که بنیاسرائیل از پیامبر خود درخواست کردند که برای آنها فرماندهی معین کند ، پیامبرشان به دستورخدا طالوت را به آنها معرفی کرد . بنیاسرائیل از انتخاب طالوت در شگفت ماندند زیرا اوفقیر بود و آنها توانگری را از شرایط فرماندهی و رهبری میپنداشتند . خداوند در پاسخ به اعتراض آنها فرمود: در حقیقت خدا او را بر شما برتری داده ، و او را در دانش و[نیروی ] بدنی فزونی بخشیده است: قالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَيْكُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ : بقره(2)آیه: 247: وحضرت یوسف وقتی به عزیز مصر پیشنهاد کرد که او را بر خزانههای مصر بگمارد برای پیشنهاد خود چنین استدلال کرد: - یوسف- گفت : مرا بر خزانههای این سرزمین بگمار که من نگهبانی دانا هستم : قالَ اجْعَلْنِي عَلى خَزائِنِ الْأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيم: یوسف(12)آیه: 55: وهمچنین دختر حضرت شعیب (ع)که به پدر پیشنهاد استخدام حضرت موسی(ع) را نموداینگونه استدلال کرد : ای پدر ! او را استخدام کن ، چرا که بهترین کسی را که میتوان استخدام کنی آن کس است که قوی و امین باشد : قالَتْ إِحْداهُما يا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِيُّ الْأَمِين: قصص(28)آیه: 26
روشن است که حتی عمل به این وظیفه خطیر از سوی مسئولان و مردم وانتخاب افرادی امانتدار و کاردان برای تصدی امور جامعه از لزوم نظارت و بازرسی عملکرد آنها نمیکاهد. رهبران جامعه به این مقدار در پیشگاه خدا و مردم معذور نیستند بلکه هنگامی وظیفه خود را انجام دادهاند که پس از انتخاب اشخاصی کاردان و امین، نظارتی پیگیر و همه جانبه بر اعمال و کارهای آنها داشته باشند ، زیرا نخست این که ممکن است مسئولان حکومت در تشخیص امانتداری و کاردانی مجریان و متصدیان جامعه گرفتار اشتباه شده باشند و کسی را که از ایمان و کاردانی کافی برای احراز مسئولیتی برخوردار نیست به آن مسئولیت گمارده باشند . به سبب این که تشخیص آنها براساس قراین و شواهد ظاهری است که احتمال اشتباه و خطا در آن منتفی نیست .دوم این که بر فرض تشخیص صحیح عدالت و ایمان و کاردانی ، احتمال خطا واشتباه در اعمال مسئولان و متصدیان امور چیزی نیست که بتوان آن را نادیده گرفت واز آن صرفنظر نمود ، به ویژه این که انسان غالبا از اشتباهات و خطاهای خود غافل است و دیگران که ناظر اعمال و رفتار او هستند بیشتر میتوانند کاستیها و نقایص کارهای او را درک کنند و او را در پیشرفت و بهبود کارها یاری دهند. سوم این که احتمال انحراف ، لغزش و خیانت متصدیان امور همیشه وجود دارد ؛ زیرابه فرض که عدالت آنها به اثبات رسیده باشد ، مفهوم عدالت این نیست که از انسان عادل در آینده هیچ انحراف و خیانتی سر نمیزند . احراز عدالت در شخصی به این معنااست که او در گذشته خیانتی انجام نداده و لازمه عدم ارتکاب خیانت در گذشته ، عدم ارتکاب آن در آینده نیست . عدالت تنها نشانهای ظنی است برای عدم ارتکاب خیانت درآینده و هیچ وقت احتمال آن را نفی نمیکند . به ویژه این که طبیعت قدرت فسادآوراست . چه بسیار افراد صالح و با تقوا و اهل ورع که پس از رسیدن به قدرت گرفتارخودبینی ، خودپسندی ، خودکامگی و ستم و انواع انحرافات شدهاند
قدرت بدون نظارت عامل فساد و انحراف:
طبیعت انسان به گونهای است که وقتی احساس بینیازی نماید، طغیان و سرکشی میکند . قرآنکریم میفرماید : انسان طغیان و سرکشی میکند، وقتی خود را بینیازاحساس کند :إِنَّ الْإِنْسانَ لَيَطْغى *أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى : علق(96)آیات: 6 -7:روشن است که قدرت بدون نظارت موجب میشود که انسان خود را بینیاز انگارد .ریاست و مسئولیت ، خلق و خوی انسان را تغییر میدهد و به دنبال آن رفتار او نیز تغییرمییابد. براساس آنچه گفته شد نظارت دقیق و پیگیر بر عملکرد مسئولان و متصدیان لازم وضروری است و این نظارت به دو روش قابل اعمال است : نخست به وسیله حکومت ودیگری به وسیله مردم . در حکومت حضرت علی (ع)هر دو شیوه به طور دقیق اعمال میشدو . نامه به عثمان بن حنیف انصاری - حاکم بصره یک نمونه وسندی زرین ازاین نظارت هااست. به حضرت علی (ع)گزارش رسید که عثمان بن حنیف انصاری - صحابی بزرگوارپیامبر اکرم(ص) و حاکم امام(ع) بر بصره از سوی آن حضرت - در یک میهمانی مجلل شرکت کرده است . امیرمؤمنان (ع)که حضور در چنین میهمانیها و مجالسی را برای متصدیان امور و کارگزاران حکومت خویش نمیپسندید ، در نامهای وی را مورد عتاب وسرزنش قرار داد و به او هشدارهای هدایتگرانه ای داد که می تواند راهنمائی برای همه گارگزاران حکومت علوی باشد :
نکته ها ئی مهم پیرامون نامه:
برای روشن شدن اهمیت این نامه توجه به چند نکته ضروری است :
۱. امام علی(ع) این نامه را در نخستین ماههای حکومت خویش نوشته است .زیرا آن ََحضرت تقریبا در ابتدای سال 36 هجری - 25 ذیالحجة سال 35 - به حکومت رسید و در ماه محرم همان سال کارگزاران و عمال خود را به شهرهای مختلف گسیل کرد . بنابراین عثمان بن حنیف در ماه محرم سال 36 از سوی ایشان به حکومت بصره منصوب شد و تا قبل از ورود ناکثین به بصره در آن شهر حکومت میکرد وپس از جنگ جمل علی(ع) ابنعباس را حاکم بصره نمود . جنگ جمل در دهم جمادی الثانی سال 36 واقع شد بنابراین عثمان بن حنیف قبل از این تاریخ از بصره اخراج شده است .با این حساب مجموع حکومت عثمان بن حنیف در بصره حدود 4 ماه میشود .بنابراین نامه امام(ع) به عثمان بن حنیف مربوط به همان 4 ماه ابتدای حکومت اوست . وحضرت این نامه را در یکی از حساسترین برهههای حکومت خود نوشته است .امیرموءمنان(ع) در زمانی این نامه را به عثمان بن حنیف نوشت که گرفتار مشکلات متعددی بود : عایشه در مکه بر ضد آن حضرت تبلیغ میکرد و مقدمات شورش علیه حکومت را فراهم مینمود ؛ طلحه و زبیر به کارشکنی مشغول بودند ؛حکومت آن حضرت هنوز در همه شهرها تثبیت نشده بود و برخی از شهرها از پذیرفتن حاکمان برگزیده امام (ع)خودداری میکردند ؛ عمّال و کارگزاران عثمان با ثروتهای کلانی که از بیتالمال برای خود دست و پا کرده بودند در گوشه و کنار به کارشکنی وتوطئه علیه آن حضرت دست میزدند و مهمتر از همه اینها معاویه که آرزوی خلافت درسر میپروراند به بهانه خون خواهی از عثمان از پذیرش حکومت امام(ع) امتناع کرده بود و خود را برای رویارویی با حضرت آماده میکرد . امام(ع) نیز مهمترین نگرانیاش معاویه بود و قبل از جنگ جمل برای نبرد با او مردم را آماده کرده بود که جنگ جمل و فتنه ناکثین آن حضرت را از این کار بازداشت
۲. مخاطب نامه ، عثمان بن حنیف ، از اصحاب پیامبر اکرم (ص) است که در مسأله جانشینی و خلافت به امام علی(ع) رجوع کرد و حضرت پس از حادثه جمل به مناسبتهای گوناگون از او به نیکی نام برد و او را ستود.
3. عثمان بن حنیف هیچگونه سوء استفادهای از بیتالمال و مقام و موقع خود نکرده بود بلکه آنگونه که امیرمؤمنان(ع) انتظار داشت که حاکمان اسلامی باید در زندگی شخصی خود در حدّ متوسط مردم زندگی کنند و از قشر فقیر جامعه فاصله نگیرند ، عمل نکرده بود و در یک میهمانی مجلل که فقرا در آن حضور نداشتند شرکت کرده بود.
4. لحن حضرت (ع) در این نامه بسیارصریح وانعطاف ناپذیراست با توجه به نکات فوق معلوم میشود که اولاً آن حضرت به عنوان امام(ع) مسلمین از همان آغاز حکومت نظارت قوی و دقیقی بر اعمال و رفتار کارگزاران و مسئولان حکومتی خود اعمال میکرده است و مسأله نظارت آن چنان از نظر ایشان اهمیت داشته است که از همان ماههای نخستین حکومت خود با جدیت به آن پرداخته و مشکلات اساسی او رااز این کار غافل نکرده است . زیرا عثمان بن حنیف خطای بزرگ و تخلف فاحشی مرتکب نشده بود. وانگهی کار عثمان بن حنیف با توجه به ذهنیتی که مردم از کارهای عثمان و عمال اوداشتند ، کاری بسیار عادی و متداول بود و اصلاً توجه کسی را به خود جلب نمیکرد .حضور در یک میهمانی از امور شخصی و خصوصی زندگانی عثمان بن حنیف به حساب میآمد . بنابراین امام(ع) آن چنان نظارتی بر اعمال و رفتار مسئولان حکومت خود داشت که حتی مسایل زندگانی خصوصی آنان نیز از دید آن حضرت مخفی نبود .ثانیا این نامه گویای اهمیت این موضوع در نظر آن حضرت است . این موضوع از نظرامیرمؤمنان(ع) از چنان اهمیتی برخوردار بود که آن همه مشکلات اساسی او را از توجه به آن باز نداشت و برآن شد تا با آن لحن شدید یکی از یاران فداکار خود را ملامت وسرزنش نماید ، با این که احتمال آن بود که بر سر همین موضوع عثمان بن حنیف ازسوی آن حضرت رنجیده شود و از یاری آن حضرت دست بردارد و یا حداقل پس از آن ازجانب امام (ع)مسئولیتی نپذیرد و در آن شرایط حساس حضرت یکی از یاران مخلص خود را از دست بدهد .ولی اینها چیزی نبود که بتواند امیرمؤمنان(ع) را از آن اقدام بازدارد . او کسی نبودکه در بیان حقایق ملاحظه سابقه افراد و دوستی آنان را بنماید و احتمال آزرده و رنجیده خاطر شدن اشخاص او را از تصمیم خود منصرف سازدامام (ع) با این اقدام خود ثابت کرد که حاکمان اسلامی باید در خدمت اسلام و مسلمانان باشند نه این که حکومت را فرصتی برای رسیدن به مقاصد دنیوی وراحتطلبی خود انگارند . پیشوایان اسلام در گفتار و رفتار خود بارها بر این حقیقت تأکید کردهاند.
شرح نامه:
به امام علی(ع) گزارش رسید که عثمان بن حنیف انصاری - صحابی بزرگوارپیامبر اکرم (ص)و حاکم امام بر بصره از سوی آن حضرت - در یک میهمانی مجلل شرکت کرده است . امیرمؤمنان(ع) که حضور در چنین میهمانیها و مجالسی را برای متصدیان امور و کارگزاران حکومت علوی نمیپسندید ، در نامهای وی را مورد عتاب وسرزنش قرار داد ا ین نامه از نامه هاى بسیار مهم نهج البلاغه است که درس هاى فراوانى به همه پویندگان راه حق وآزادی خواهان عدالت طلب می دهد:
۱. ابتدا امام( ع )به مخاطب خود که عثمان بن حنیف; فرماندار بصره است خبر مى دهد که گزارش شرکت او در میهمانى یکى از اشراف بصره به او رسیده است: أَمَّا بَعْدُ يَا ابْنَ حُنَيْفٍ فَقَدْ بَلَغَنِي أَنَّ رَجُلًا مِنْ فِتْيَةِ أَهْلِ الْبَصْرَةِ دَعَاكَ إِلَى مَأْدُبَةٍ فَأَسْرَعْتَ إِلَيْهَا : در ضیافتى که فقط ثروتمندان حضور داشتند و سفره اى پرنعمت و رنگارنگ بوده است : تُسْتَطَابُ لَكَ الْأَلْوَانُ وَ تُنْقَلُ إِلَيْكَ الْجِفَانُ: حضرت او را به جهت شرکت در چنین ضیافتى : وَ مَا ظَنَنْتُ أَنَّكَ تُجِيبُ إِلَى طَعَامِ قَوْمٍ:که اشراف وزراندوزان درآن میهمان عالیقدر اند وفقرا جائی ندارند ورانده می شوند سرزنش مى فرماید. :عَائِلُهُمْ مَجْفُوٌّ وَ غَنِيُّهُمْ مَدْعُوٌّ: از ادامه نامه استفاده مى شود که این سفره ایراد دیگری هم داشته و آن احتمال وجود اموال مشتبه به حرام در آن بوده است، زیرا در ادامه مى فرماید: به آنچه در دهان مى گذارى و مى خورى بنگر:فَانْظُرْ إِلَى مَا تَقْضَمُهُ مِنْ هَذَا الْمَقْضَمِ: آنچه حلال بودنش براى تو مشکوک باشد از دهان فرو افکن : فَمَا اشْتَبَهَ عَلَیْکَ عِلْمُهُ فَالْفِظْهُ:و آنچه را به پاکى و حلال بودنش یقین دارى تناول کن، :وَمَا أَیْقَنْتَ بِطِیبِ وُجُوهِهِ فَنَلْ مِنْهُ-
۲. در بخش دوم به او یادآور مى شود که هر کس باید در زندگى،امام- پیشوا- و الگوئی داشته باشد :أَلَا وَ إِنَّ لِكُلِّ مَأْمُومٍ إِمَاماً : که ازاودرعمل الگو پذیرد: يَقْتَدِي بِهِ : وازنور دانش او بهره ببرد: وَیسْتَضِيءُ بِنُورِ عِلْمِهِ: سپس زندگى خودش را به عنوان پیشوا و رهبر براى او شرح مى دهد ومی گوید:آگاه باشید وبه امامتان بنگرید :أَلَا وَ إِنَّ إِمَامَكُمْ: که چگونه به دو جامه کهنه :قَدِ اكْتَفَى مِنْ دُنْيَاهُ بِطِمْرَيْهِ: و دو قرص نان اکتفا کرده :; وَ مِنْ طُعْمِهِ بِقُرْصَيْهِ: و ثروتى نیز براى خود نیندوخته است وامام(ع) خداى را سوگندیاد می کند كه از دنياتان شمش طلايى :فَوَاللَّهِ مَا كَنَزْتُ مِنْ دُنْيَاكُمْ تِبْراً: و از غنايمش ثروتى نيندوختهام، و نه از ثروت دنيا مالى پنهان كردهام :وَ لَا ادَّخَرْتُ مِنْ غَنَائِمِهَا وَفْراً: و حتى برای جایگزینی اين پيراهن کهنه وپوسيدهام تن پوش ديگرى فراهم نكردهام. :وَ لَا أَعْدَدْتُ لِبَالِي ثَوْبِي طِمْراً: و نه يك وجب از زمين دنيا تصرف نمودهام : وَ لَا حُزْتُ مِنْ أَرْضِهَا شِبْراً: سپس امام(ع) تأکید مى فرماید: من انتظار ندارم که همچون من زندگى کنید.وشما توان این گونه زندگی کردن راندارید .: أَلَا وَ إِنَّكُمْ لَا تَقْدِرُونَ عَلَى ذَلِكَ: ولی انتظار من این است که دست كم با پارسائي و تلاش، : وَ لَكِنْ أَعِينُونِي بِوَرَعٍ وَ اجْتِهَادٍ: عفت و استواريتان مرا يارى رسانيد. :وَ عِفَّةٍ وَ سَدَادٍ:ونکته مهم این است که امام درکنار این ویژگی هائی برای یک انسان مسلمان نزدیک به خود ذکر می کند برروی تلاش ، کوشش ،عمل – اجتهاد- تاکید می کند واین بدین معنی است که بدون عمل آگاهانه پیمودن مسیر و راه کمال وسعادت امکان ندارد.
3. در بخش دیگرى از این نامه به داستان فدک اشاره مى فرماید و مى گوید: از آنچه زير آسمان كبود است فقط فدك در دست ما بود : بَلَى كَانَتْ فِي أَيْدِينَا فَدَكٌ مِنْ كُلِّ مَا أَظَلَّتْهُ السَّمَاءُ: عدهاى به آن بخل ورزيدند :فَشَحَّتْ عَلَيْهَا نُفُوسُ قَوْمٍ: و عدهاى ديگر با سخاوت از آن چشم پوشيدند :وَ سَخَتْ عَنْهَا نُفُوسُ قَوْمٍ آخَرِينَ: و بهترين قاضى خداست. :وَ نِعْمَ الْحَكَمُ اللَّهُ: دراین قسمت منظور ازگروهی که بخل ورزیدند روشن است که غصب کنندگان فدک است واما درباره آن عده ای سخاوت مندانه آن را بخشیدند دودیدگاه درمیان شرح دهندگان نهج البلاغه وجود دارد اول این که منظور حضرت اهل بیت است وسیدعباس موسوی اندیشمند شیعی لبنانی وابن ابی الحدید معتزلی سنی هردومعتقدند که منظورامام بخشیدن واقعی نیست چون اهل بیت همیشه برغصب فدک تاکید داشتند بلکه منظور این است که برای حفظ اسلام و وحدت مسلمین آن را وسیله ای برای نزاع ودرگیری وتفرقه میان امت اسلامی قرارندادند(شرحنهجالبلاغة(السيدعباسالموسوي)، ج 4، صفحهى 475)وابن ابی الحدید می نویسد. منظور امام از -سخت -سخاوت وبخشیدن حقیقی نیست بلکه منظور مدارا وسکوت اهل بیت است درمقابل غصب کنندگان فدک بدلیل حفظ اسلام ووحدت جامعه نوپای اسلامی وگرنه امام واهل بیت برغصبی بودن فدک دردست مخالفان اهل بیت تاکید داشتند ودرهمین نامه هم امام به درگاه خداوند اظهار تظلم می کند ومی گوید :وَ نِعْمَ الْحَكَمُ امر اللَّهُ: (شرحنهجالبلاغة(ابنأبيالحديد)، ج 16 ، صفحهى 208) واین مدارا ووحدت طلبی سیره علوی بود درمقابل آنان که فقط به قدرت فکرمی کردندودرخطبه 74 نهج البلاغه هم آمده است پس از آن که تصمیم برخلافت عثمان گرفته شد امام فرمودندشما خوب می دانید که من برای خلافت ازهرکسی شایسته تر هستم :لَقَدْ عَلِمْتُمْ أَنِّي أَحَقُّ النَّاسِ بِهَا مِنْ غَيْرِي: وبه خدا سوگند تسلیم وضع موجود درامر خلافت می شوم برای حفظ وحدت وتازمانی جریان جامعه اسلامی درجایگاه خودش قرار داشته باشد :وَ وَ اللَّهِ لَأُسْلِمَنَّ مَا سَلِمَتْ أُمُورُ الْمُسْلِمِينَ: واگر ظلمی هست برمن شخصا باشد نه جامعه :وَ لَمْ يَكُنْ فِيهَا جَوْرٌ إِلَّا عَلَيَّ خَاصَّةً: :دیدگاه دوم مربوط شرح منهاج البراعه خوئی است که می گویدممکن است منظور امام ازبخشندگان انصار وسرزنش آنان می باشد که درمطالبه حق سکوت کردند وبه ندای تظلم خواهی فاطمه(ع) واهل بیت گوش ندادند وبرای استرداد فدک کاری انجام ندادند هرچند انصار به این که فدک دست اهل بیت باشد بخل نمی ورزیدند(منهاجالبراعةفيشرحنهجالبلاغة(الخوئي)، ج 20 ، صفحهى 96) پس ازاین امام می فرماید . فدك و غير فدك به چه كار من مىآيد« وَ مَا أَصْنَعُ بِفَدَكٍ وَ غَيْرِ فَدَكٍ »درحالی هر فردى بزودى در خاك مىرود : وَ النَّفْسُ مَظَانُّهَا فِي غَدٍ جَدَثٌ :و آثارش در تاريكى قبر پنهان مىگردد :تنقطِعُ فِي ظُلْمَتَنْقتِهِ آثَارُهَا: و اخبار از وى مخفى مىماند. :وَ تَغِيبُ أَخْبَارُهَا: در گودالى مىافتد كه اگر به وسعت آن بيفزايند و قبر كن آن را وسيعتر حفر كند سنگ و كلوخ بیشتری آن را تحت فشار قرار مىدهد: وَ حُفْرَةٌ لَوْ زِيدَ فِي فُسْحَتِهَا وَ أَوْسَعَتْ يَدَا حَافِرِهَا لَأَضْغَطَهَا الْحَجَرُ وَ الْمَدَرُ: و خاكهاى متراكم سوراخهاى آن را مسدود مىگرداند. : وَ سَدَّ فُرَجَهَا التُّرَابُ الْمُتَرَاكِمُ: من نفس خود را با پرهيزكارى تسليم مىسازم تا روز قيامت كه روز ترس بزرگ است از عذاب خدا در امان باشد و در پرتگاهها استوار بماند :وَ إِنَّمَا هِيَ نَفْسِي أَرُوضُهَا بِالتَّقْوَى لِتَأْتِيَ آمِنَةً يَوْمَ الْخَوْفِ الْأَكْبَرِ
۴. در بخش دیگرى به این نکته مهم اشاره مى کند که ساده زیستى من از آن رو نیست که امکان برخوردارى از مواهب مادى دنیا را ندارم،و اگر مىخواستم :وَ لَوْ شِئْتُ لَاهْتَدَيْتُ الطَّرِيقَ: به شهد پاكيزه عسل :إِلَى مُصَفَّى هَذَا الْعَسَلِ: و نان از مغز گندم :وَ لُبَابِ هَذَا الْقَمْحِ: ولباس های ابريشمين راه داشتم. :وَ نَسَائِجِ هَذَا الْقَزّ:ِ ومی توانستم ازآن استفاده کنم. بلکه به آن دلیل است که وظیفه خطیر- امامت- رهبرى مردم را بر عهده دارم و هيهات كه هوا و هوس بر من چيره شود :وَ لَكِنْ هَيْهَاتَ أَنْ يَغْلِبَنِي هَوَايَ: و شكمبارگى به گزينش طعامهاى لذيذم وادارد :وَ يَقُودَنِي جَشَعِي إِلَى تَخَيُّرِ الْأَطْعِمَةِ: در حالى كه چه بسا در يمامه يا حجاز كسانى باشند :وَ لَعَلَّ بِالْحِجَازِ أَوْ الْيَمَامَةِ : كه دستيابى به قرص نانى را نيز اميد نداشته باشند :مَنْ لَا طَمَعَ لَهُ فِي الْقُرْصِ: و شايد هم تمام عمرشان خالى از خاطرهى سيرى باشد :وَ لَا عَهْدَ لَهُ بِالشِّبَعِ: و هرگز مباد كه من با شكم پر بخوابم :أَوْ أَبِيتَ مِبْطَاناً: در حالى كه پيرامونم را شكمهاى به پشت چسبيده :وَ حَوْلِي بُطُونٌ غَرْثَى: و جگرهاى آتش گرفته فرا گرفته باشد :وَ أَكْبَادٌ حَرَّى: آيا به همين مىتوانم بسنده كنم كه امير مومنانم بخوانند :أَ أَقْنَعُ مِنْ نَفْسِي بِأَنْ يُقَالَ هَذَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ: بى آن كه در ناخوشيهاى زندگيشان شركتى داشته باشم :وَ لَا أُشَارِكُهُمْ فِي مَكَارِهِ الدَّهْرِ: يا در سختى زندگى الگوشان باشم :أَوْ أَكُونَ أُسْوَةً لَهُمْ فِي جُشُوبَةِ الْعَيْشِ: فلسفهى آفرينش من نه اين است كه خوردن غذاهاى خوب و لذيذ مشغولم بدارد. :فَمَا خُلِقْتُ لِيَشْغَلَنِي أَكْلُ الطَّيِّبَاتِ:و موقعیت امامت ورهبری ایجاب مى کند که در سختى ها و تلخى هاى زندگى با ضعیف ترین مردم شریک باشم
5. در بخش دیگرى ازنامه امام(ع) پاسخ به یک سؤال را که خود طرح می کند این گونه می دهد: شايد كسى ا زشما بگويد :وَ كَأَنِّي بِقَائِلِكُمْ يَقُولُ: اگر خوراك فرزند ابي طالب اين است، :إِذَا كَانَ هَذَا قُوتُ ابْنِ أَبِي طَالِبٍ:با يد در جنگ با قهرمانان ضعف پيدا كند :فَقَدْ قَعَدَ بِهِ الضَّعْفُ عَنْ قِتَالِ الْأَقْرَانِ: و نتواند با جنگاوران نبرد نمايد :وَ مُنَازَلَةِ الشُّجْعَانِ:ولی بايد توجه داشته باشيد كه چوب درخت بيابانى- بااین که آب بآن کم مىرسد - محكمترين چوب است :أَلَا وَ إِنَّ الشَّجَرَةَ الْبَرِّيَّةَ أَصْلَبُ عُوداً: و درختهاى سبز كه در شهر مىرويد- كه در باغهاى پر آب كاشته شده- پوستشان نازك تر است :وَ الرَّوَاتِعَ الْخَضِرَةَ أَرَقُّ جُلُوداً: درختهاى بيابانى و گياههاى دشتى -كه جز آب باران آب ديگرى نيابند- شعله آتش آنها افروختهتر :وَ النَّابِتَاتِ الْعِذْيَةَ أَقْوَى وَقُوداً: و خاموشى آنها ديرتر است :وَ أَبْطَأُ خُمُوداً: آرى انسان هر قدر كمتر بخورد و بياشامد اندامش استوارتر و در كارزار دليرتر است، و هر قدر بيشتر بخورد و بياشامد نازك پوست و سست دل و ترسناكتر است.
6. دنیا گذرگاه است وانسان باید از فرصت زندگی درآن برای رسیدن به کمال قرب الهی وسعادت استفاده کند ،دنیا طلبی واصالت دادن به آن یکی ازعوامل مهم جنایت ها وگناهان وتضییع حقوق انسانهاست ودراین بخش نامه امام برروی این نکته انگشت گذاشته وبطور سمبلیک دنیا را مخاطب قرارداده وچنین می نویسد: اى دنيا از من دور شو كه مهارت بر كوهانت است _مهارت را به گردنت انداخته ترا رها كردهام- :إِلَيْكِ عَنِّي يَا دُنْيَا فَحَبْلُكِ عَلَى غَارِبِكِ :من از چنگالهايت جسته، :قَدِ انْسَلَلْتُ مِنْ مَخَالِبِكِ: و از دامهايت رسته :وَ أَفْلَتُّ مِنْ حَبَائِلِكِ: و از رفتن در لغزشگاههايت –گمراهيهايت- دورى گزيدم. :وَ اجْتَنَبْتُ الذَّهَابَ فِي مَدَاحِضِكِ: كجايند كسانيكه به بازيها و شوخيهايت گرفته فريبشان دادى :أَيْنَ الْقُرُونُ الَّذِينَ غَرَرْتِهِمْ بِمَدَاعِبِكِ: كجايند مردمانى كه به زينت و آرايشهايت در فتنه و گمراهيشان انداختى :أَيْنَ الْأُمَمُ الَّذِينَ فَتَنْتِهِمْ بِزَخَارِفِكِ: اينك ايشان گروگان گورها و فرو رفته در لحدها هستند :فَهَا هُمْ رَهَائِنُ الْقُبُورِ وَ مَضَامِينُ اللُّحُودِ: سوگند بخدا اگر تو شخصى بودى ديدنى :وَ اللَّهِ لَوْ كُنْتِ شَخْصاً مَرْئِيّاً : و كالبدى محسوس : وَ قَالَباً حِسِّيّاً: حدود –كيفرهاى- الهىّ را بر تو اجرا مىنمودم :لَأَقَمْتُ عَلَيْكِ حُدُودَ اللَّهِ: به سزاى بندگانى كه بسبب آرزوها فريب دادى :فِي عِبَادٍ غَرَرْتِهِمْ بِالْأَمَانِيّ:و مردمانى كه در پرتگاهها ی- شقاوت و بدبختى- انداختى :وَ أُمَمٍ أَلْقَيْتِهِمْ فِي الْمَهَاوِي : و زمامدارانی كه به نابودى سپردى :وَ مُلُوكٍ أَسْلَمْتِهِمْ إِلَى التَّلَفِ: و آنان را در آبگاههاى بلاء و سختى فرود آوردى:وَ أَوْرَدْتِهِمْ مَوَارِدَ الْبَلَاءِ: آن جا كه نه راه پس دارند و نه راه پيش :إِذْ لَا وِرْدَ وَ لَا صَدَرَ: هيهات، كه هر كه بر لغزشگاههايت پا نهاد، لغزيد :هَيْهَاتَ مَنْ وَطِئَ دَحْضَكِ زَلِقَ: و هر كه خود را به تو سپرد، موجهايت او را بلعيد :وَ مَنْ رَكِبَ لُجَجَكِ غَرِقَ: و تنها كسى رهايى يافت كه دامهايت را شناخت و از آنها برجهيد : وَ مَنِ ازْوَرَّ عَنْ حَبَائِلِكِ وُفِّقَ: و او را كه از آفاتت جان به سلامت به در برد، چه باك كه چندى در تنگنا باشد : وَ السَّالِمُ مِنْكِ لَا يُبَالِي إِنْ ضَاقَ بِهِ مُنَاخُهُ: كه تمامت دنيا، در نگاه سالم او، روزى غروب هنگام را ماند و همانند روزى است كه وقت گذشتن آن رسيده است.«. وَ الدُّنْيَا عِنْدَهُ كَيَوْمٍ حَانَ انْسِلَاخُهُ» از من دور شو :اعْزُبِي عَنِّي: كه بخدا سوگند رام تو نمىگردم تا مرا خوار سازى :فَوَاللَّهِ لَا أَذِلُّ لَكِ فَتَسْتَذِلِّينِي: و هموارت نمىشوم -فرمانت نمىبرم- تا مرا - بهر جا خواهى- بكشى- :وَ لَا أَسْلَسُ لَكِ فَتَقُودِينِي: و سوگند بخدا سوگندى كه در آن مشيّت و خواست خدا را جدا مىسازم :وَ ايْمُ اللَّهِ يَمِيناً أَسْتَثْنِي فِيهَا بِمَشِيئَةِ اللَّهِ: - چنانكه خداوند بآن دستور داده در قرآن كريم مىفرمايد : وَ لا تَقُولَنَّ لِشَيْءٍ إِنِّي فاعِلٌ ذلِكَ غَداً ى إِلَّا أَنْ يَشاءَ اللَّهُ (کهف(18)آیات: 23-24) هرگز براى كارى مگو من آنرا فردا خواهم كرد مگر آنكه خدا بخواهد -يعنى بگو انجام مىدهم اگر خدا بخواهد- خود را تربيت ميكنم چنان تربيتى كه شاد و شگفته گردد بقرص نانى كه بر آن خورشى يابد : لَأَرُوضَنَّ نَفْسِي رِيَاضَةً تَهِشُّ مَعَهَا إِلَى الْقُرْصِ إِذَا قَدَرْتُ عَلَيْهِ مَطْعُوماً: و در خورش به نمك قناعت كرده بسازد : وَ تَقْنَعُ بِالْمِلْحِ مَأْدُوماً:و - از بسيارى گريه- كاسه چشمم را بحال خود گذارم كه اشكهايش تهى شود مانند چشمهاى كه آبش فرو رفته است -آنقدر بگريم كه اشكم نماند- :وَ لَأَدَعَنَّ مُقْلَتِي كَعَيْنِ مَاءٍ نَضَبَ مَعِينُهَا مُسْتَفْرِغَةً دُمُوعَهَا : آيا شكم حيوان چرنده از آنچه مىچرد پر ميشود كه به پهلو مىافتد : أَ تَمْتَلِئُ السَّائِمَةُ مِنْ رِعْيِهَا فَتَبْرُكَ: و رمه گوسفند از علف و گياهش سير مىگردد و سوى خوابگاه مىرود :وَ تَشْبَعُ الرَّبِيضَةُ مِنْ عُشْبِهَا فَتَرْبِضَ: و على نيز از آن چه توشهى راه او است بخورد و بخسبد :وَ يَأْكُلُ عَلِيٌّ مِنْ زَادِهِ فَيَهْجَعَ: پس چشم او روشن، كه از پس ساليان دراز :قَرَّتْ إِذاً عَيْنُهُ إِذَا اقْتَدَى بَعْدَ السِّنِينَ الْمُتَطَاوِلَةِ : از چهارپايان رها شده درچراگاه :بِالْبَهِيمَةِ الْهَامِلَةِ : و گوسفندان گله :وَ السَّائِمَةِ الْمَرْعِيَّةِ: الگو گرفته و پيروى نمايد - در صورتى كه ننگ است كه همّت و انديشه شخص فقط خوردن و آشاميدن باشد-
7. درپایان نامه امام(ع) پس از ستایش کسانى که مسئولیت هاى واجب خود را در پیشگاه الهى انجام داده و به عبادت و شب زنده دارى مى پردازند بار دیگر عثمان بن حنیف را مخاطب قرار داده و او را به تقواى الهى و ساده زیستى فرا مى خواند تا از آتش دوزخ رهایى یابد.واین گونه می نویسد: خوشا به حال كسى كه مسئوليتهاى واجب را در پيشگاه پروردگار خويش به انجام مىرساند:طُوبَى لِنَفْسٍ أَدَّتْ إِلَى رَبِّهَا فَرْضَهَا: و در راه او هرگونه تلخى و سختى را به جان مىخرد :وَ عَرَكَتْ بِجَنْبِهَا بُؤْسَهَا: و خواب شب را چندان وا مىنهد :وَ هَجَرَتْ فِي اللَّيْلِ غُمْضَهَا: كه خواب او را از پا بيفكند :حَتَّى إِذَا غَلَبَ الْكَرَى عَلَيْهَا: زمين را بستر : افْتَرَشَتْ أَرْضَهَا: و كف دست را بالش خويش كند :وَ تَوَسَّدَتْ كَفَّهَا: همانند كسانى كه هراس معاد، خواب از چشمانشان ربوده است :فِي مَعْشَرٍ أَسْهَرَ عُيُونَهُمْ خَوْفُ مَعَادِهِمْ: و پهلو از بسترها تهى كردهاند، :وَ تَجَافَتْ عَنْ مَضَاجِعِهِمْ جُنُوبُهُمْ: لبهاشان به ياد پروردگارشان همواره در جنبش است :وَ هَمْهَمَتْ بِذِكْرِ رَبِّهِمْ شِفَاهُهُمْ: و با استغفار طولانى گناهانشان پراكنده شده است. :وَ تَقَشَّعَتْ بِطُولِ اسْتِغْفَارِهِمْ ذُنُوبُهُمْ: آنان حزب خدایندو بدانيد كه حزب خدا رستگارند. :أُولئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ :مجادله(58)آیه : 22) پس اى فرزند حنيف، از خدا پروا كن :فَاتَّقِ اللَّهَ يَا ابْنَ حُنَيْفٍ: و تو را بايد كه به همين تكه نان هايت بسنده كنى- شكم چرانى مكن- :وَ لْتَكْفُفْ أَقْرَاصُكَ: تا رهايى از آتش را نصيب برى :لِيَكُونَ مِنَ النَّارِ خَلَاصُكَ:
نظارت برکارگزاران ، مبارزه باتجمل گرائی
و من كتاب له ع إلى عثمان بن حنيف الأنصاري و كان عامله على البصرة و قد بلغه أنه دعي إلى وليمة قوم من أهلها، فمضى إليها قوله: أَمَّا بَعْدُ يَا ابْنَ حُنَيْفٍ فَقَدْ بَلَغَنِي أَنَّ رَجُلًا مِنْ فِتْيَةِ أَهْلِ الْبَصْرَةِ دَعَاكَ إِلَى مَأْدُبَةٍ فَأَسْرَعْتَ إِلَيْهَا تُسْتَطَابُ لَكَ الْأَلْوَانُ وَ تُنْقَلُ إِلَيْكَ الْجِفَانُ وَ مَا ظَنَنْتُ أَنَّكَ تُجِيبُ إِلَى طَعَامِ قَوْمٍ عَائِلُهُمْ مَجْفُوٌّ وَ غَنِيُّهُمْ مَدْعُوٌّ فَانْظُرْ إِلَى مَا تَقْضَمُهُ مِنْ هَذَا الْمَقْضَمِ فَمَا اشْتَبَهَ عَلَيْكَ عِلْمُهُ فَالْفِظْهُ وَ مَا أَيْقَنْتَ بِطِيبِ وُجُوهِهِ فَنَلْ مِنْهُ أَلَا وَ إِنَّ لِكُلِّ مَأْمُومٍ إِمَاماً يَقْتَدِي بِهِ وَ يَسْتَضِيءُ بِنُورِ عِلْمِهِ أَلَا وَ إِنَّ إِمَامَكُمْ قَدِ اكْتَفَى مِنْ دُنْيَاهُ بِطِمْرَيْهِ وَ مِنْ طُعْمِهِ بِقُرْصَيْهِ أَلَا وَ إِنَّكُمْ لَا تَقْدِرُونَ عَلَى ذَلِكَ وَ لَكِنْ أَعِينُونِي بِوَرَعٍ وَ اجْتِهَادٍ وَ عِفَّةٍ وَ سَدَادٍ فَوَاللَّهِ مَا كَنَزْتُ مِنْ دُنْيَاكُمْ تِبْراً وَ لَا ادَّخَرْتُ مِنْ غَنَائِمِهَا وَفْراً وَ لَا أَعْدَدْتُ لِبَالِي ثَوْبِي طِمْراً وَ لَا حُزْتُ مِنْ أَرْضِهَا شِبْراً وَ لَا أَخَذْتُ مِنْهُ إِلَّا كَقُوتِ أَتَانٍ دَبِرَةٍ وَ لَهِيَ فِي عَيْنِي أَوْهَى وَ أَوْهَنُ مِنْ عَفْصَةٍ مَقِرَةٍ بَلَى كَانَتْ فِي أَيْدِينَا فَدَكٌ مِنْ كُلِّ مَا أَظَلَّتْهُ السَّمَاءُ فَشَحَّتْ عَلَيْهَا نُفُوسُ قَوْمٍ وَ سَخَتْ عَنْهَا نُفُوسُ قَوْمٍ آخَرِينَ وَ نِعْمَ الْحَكَمُ اللَّهُ وَ مَا أَصْنَعُ بِفَدَكٍ وَ غَيْرِ فَدَكٍ- وَ النَّفْسُ مَظَانُّهَا فِي غَدٍ جَدَثٌ تَنْقَطِعُ فِي ظُلْمَتِهِ آثَارُهَا وَ تَغِيبُ أَخْبَارُهَا وَ حُفْرَةٌ لَوْ زِيدَ فِي فُسْحَتِهَا وَ أَوْسَعَتْ يَدَا حَافِرِهَا لَأَضْغَطَهَا الْحَجَرُ وَ الْمَدَرُ وَ سَدَّ فُرَجَهَا التُّرَابُ الْمُتَرَاكِمُ وَ إِنَّمَا هِيَ نَفْسِي أَرُوضُهَا بِالتَّقْوَى لِتَأْتِيَ آمِنَةً يَوْمَ الْخَوْفِ الْأَكْبَرِ وَ تَثْبُتَ عَلَى جَوَانِبِ الْمَزْلَقِ وَ لَوْ شِئْتُ لَاهْتَدَيْتُ الطَّرِيقَ إِلَى مُصَفَّى هَذَاالْعَسَلِ وَ لُبَابِ هَذَا الْقَمْحِ وَ نَسَائِجِ هَذَا الْقَزِّ وَ لَكِنْ هَيْهَاتَ أَنْ يَغْلِبَنِي هَوَايَ وَ يَقُودَنِي جَشَعِي إِلَى تَخَيُّرِ الْأَطْعِمَةِ وَ لَعَلَّ بِالْحِجَازِ أَوْ الْيَمَامَةِ مَنْ لَا طَمَعَ لَهُ فِي الْقُرْصِ وَ لَا عَهْدَ لَهُ بِالشِّبَعِ أَوْ أَبِيتَ مِبْطَاناً وَ حَوْلِي بُطُونٌ غَرْثَى وَ أَكْبَادٌ حَرَّى أَوْ أَكُونَ كَمَا قَالَ الْقَائِلُ
وَ حَسْبُكَ دَاءً أَنْ تَبِيتَ بِبِطْنَةٍ وَ حَوْلَكَ أَكْبَادٌ تَحِنُّ إِلَى الْقِدِّ
أَ أَقْنَعُ مِنْ نَفْسِي بِأَنْ يُقَالَ هَذَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ وَ لَا أُشَارِكُهُمْ فِي مَكَارِهِ الدَّهْرِ أَوْ أَكُونَ أُسْوَةً لَهُمْ فِي جُشُوبَةِ الْعَيْشِ فَمَا خُلِقْتُ لِيَشْغَلَنِي أَكْلُ الطَّيِّبَاتِ كَالْبَهِيمَةِ الْمَرْبُوطَةِ هَمُّهَا عَلَفُهَا أَوِ الْمُرْسَلَةِ شُغُلُهَا تَقَمُّمُهَا تَكْتَرِشُ مِنْ أَعْلَافِهَا وَ تَلْهُو عَمَّا يُرَادُ بِهَا أَوْ أُتْرَكَ سُدًى أَوْ أُهْمَلَ عَابِثاً أَوْ أَجُرَّ حَبْلَ الضَّلَالَةِ أَوْ أَعْتَسِفَ طَرِيقَ الْمَتَاهَةِ وَ كَأَنِّي بِقَائِلِكُمْ يَقُولُ إِذَا كَانَ هَذَا قُوتُ ابْنِ أَبِي طَالِبٍ فَقَدْ قَعَدَ بِهِ الضَّعْفُ عَنْ قِتَالِ الْأَقْرَانِ وَ مُنَازَلَةِ الشُّجْعَانِ أَلَا وَ إِنَّ الشَّجَرَةَ الْبَرِّيَّةَ أَصْلَبُ عُوداً وَ الرَّوَاتِعَ الْخَضِرَةَ أَرَقُّ جُلُوداً وَ النَّابِتَاتِ الْعِذْيَةَ أَقْوَى وَقُوداً وَ أَبْطَأُ خُمُوداً . وَ أَنَا مِنْ رَسُولِ اللَّهِ كَالضَّوْءِ مِنَ الضَّوْءِ وَ الذِّرَاعِ مِنَ الْعَضُدِ وَ اللَّهِ لَوْ تَظَاهَرَتِ الْعَرَبُ عَلَى قِتَالِي لَمَا وَلَّيْتُ عَنْهَا وَ لَوْ أَمْكَنَتِ الْفُرَصُ مِنْ رِقَابِهَا لَسَارَعْتُ إِلَيْهَا وَ سَأَجْهَدُ فِي أَنْ أُطَهِّرَ الْأَرْضَ مِنْ هَذَا الشَّخْصِ الْمَعْكُوسِ وَ الْجِسْمِ الْمَرْكُوسِ حَتَّى تَخْرُجَ الْمَدَرَةُ مِنْ بَيْنِ حَبِّ الْحَصِيدِ وَ مِنْ هَذَا الْكِتَابِ وَ هُوَ آخِرُهُ إِلَيْكِ عَنِّي يَا دُنْيَا فَحَبْلُكِ عَلَى غَارِبِكِ قَدِ انْسَلَلْتُ مِنْ مَخَالِبِكِ وَ أَفْلَتُّ مِنْ حَبَائِلِكِ وَ اجْتَنَبْتُ الذَّهَابَ فِي مَدَاحِضِكِ أَيْنَ الْقُرُونُ الَّذِينَ غَرَرْتِهِمْ بِمَدَاعِبِكِ أَيْنَ الْأُمَمُ الَّذِينَ فَتَنْتِهِمْ بِزَخَارِفِكِ فَهَا هُمْ رَهَائِنُ الْقُبُورِ وَ مَضَامِينُ اللُّحُودِ وَ اللَّهِ لَوْ كُنْتِ شَخْصاً مَرْئِيّاً وَ قَالَباً حِسِّيّاً لَأَقَمْتُ عَلَيْكِ حُدُودَ اللَّهِ فِي عِبَادٍ غَرَرْتِهِمْ بِالْأَمَانِيِّ وَ أُمَمٍ أَلْقَيْتِهِمْ فِي الْمَهَاوِي وَ مُلُوكٍ أَسْلَمْتِهِمْ إِلَى التَّلَفِ وَ أَوْرَدْتِهِمْ مَوَارِدَ الْبَلَاءِ إِذْ لَا وِرْدَ وَ لَا صَدَرَ هَيْهَاتَ مَنْ وَطِئَ دَحْضَكِ زَلِقَ وَ مَنْ رَكِبَ لُجَجَكِ غَرِق وَ مَنِ ازْوَرَّ عَنْ حَبَائِلِكِ وُفِّقَ وَ السَّالِمُ مِنْكِ لَا يُبَالِي إِنْ ضَاقَ بِهِ مُنَاخُهُ وَ الدُّنْيَا عِنْدَهُ كَيَوْمٍ حَانَ انْسِلَاخُهُ اعْزُبِي عَنِّي فَوَاللَّهِ لَا أَذِلُّ لَكِ فَتَسْتَذِلِّينِي وَ لَا أَسْلَسُ لَكِ فَتَقُودِينِي وَ ايْمُ اللَّهِ يَمِيناً أَسْتَثْنِي فِيهَا بِمَشِيئَةِ اللَّهِ لَأَرُوضَنَّ نَفْسِي رِيَاضَةً تَهِشُّ مَعَهَا إِلَى الْقُرْصِ إِذَا قَدَرْتُ عَلَيْهِ مَطْعُوماً وَ تَقْنَعُ بِالْمِلْحِ مَأْدُوماً وَ لَأَدَعَنَّ مُقْلَتِي كَعَيْنِ مَاءٍ نَضَبَ مَعِينُهَا مُسْتَفْرِغَةً دُمُوعَهَا أَ تَمْتَلِئُ السَّائِمَةُ مِنْ رِعْيِهَا فَتَبْرُكَ وَ تَشْبَعُ الرَّبِيضَةُ مِنْ عُشْبِهَا فَتَرْبِضَ وَ يَأْكُلُ عَلِيٌّ مِنْ زَادِهِ فَيَهْجَعَ قَرَّتْ إِذاً عَيْنُهُ إِذَا اقْتَدَى بَعْدَ السِّنِينَ الْمُتَطَاوِلَةِ بِالْبَهِيمَةِ الْهَامِلَةِ وَ السَّائِمَةِ الْمَرْعِيَّةِ طُوبَى لِنَفْسٍ أَدَّتْ إِلَى رَبِّهَا فَرْضَهَا وَ عَرَكَتْ بِجَنْبِهَا بُؤْسَهَا وَ هَجَرَتْ فِي اللَّيْلِ غُمْضَهَا حَتَّى إِذَا غَلَبَ الْكَرَى عَلَيْهَا افْتَرَشَتْ أَرْضَهَا وَ تَوَسَّدَتْ كَفَّهَا فِي مَعْشَرٍ أَسْهَرَ عُيُونَهُمْ خَوْفُ مَعَادِهِمْ وَ تَجَافَتْ عَنْ مَضَاجِعِهِمْ جُنُوبُهُمْ وَ هَمْهَمَتْ بِذِكْرِ رَبِّهِمْ شِفَاهُهُمْ وَ تَقَشَّعَتْ بِطُولِ اسْتِغْفَارِهِمْ ذُنُوبُهُمْ أُولئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ فَاتَّقِ اللَّهَ يَا ابْنَ حُنَيْفٍ وَ لْتَكْفُفْ أَقْرَاصُكَ لِيَكُونَ مِنَ النَّارِ خَلَاصُكَ
تاریخ وزمینه نوشته شدن نامه:
عثمان بن حنيف کیست؟
عثمان بن حُنَيف بن واهب انصاري اَوسي، برادر سهل بن حنيف، از صحابيان پيامبر خدا و از انصار است او در جنگ اُحد و جنگهاي پس از آن، حضور داشت و پس از رحلت پيامبر(ص) يکي از دوازده نفري است که آشکارا نسبت به دگرگوني خلافت از مسير حق، اعتراض کردند. اندیشمند لبنانی محمد جواد مغنیه در کتاب شرح نهج البلاغه اش آورده که خلیفه دوم درزمان تصدیش درامر عراق بااطرافیانش مشورت کرد که چه کسی رابرای سامان دادن امور عراق ماموریت بدهد همه آن کسانی که مورد مشورت قرارگرفته بودندعثمان ابن حنیف را پیشنهاد کردند وگفتند او دانا ئی است زیرک وخردمندی است باتجربه که شایستگی دارد بالاتر از این مسئولیت راهم به عهده بگیرد و خلیفه مسئوليت اندازه گيري زمين هاو تعيين خراج درعراق را به عهده او گذاشت (فيظلالنهجالبلاغة، ج 4، صفحهى 14) و از واگذاری این مسئولیت به او روشن می شود که عثمان ابن حنیف به علم حساب آگاهی داشته است و به هنگام خلافت مولا(ع) فرماندار بصره بود. در فتنه جمل، چون جمليان به بصره رسيدند، او در آغاز با آنان جنگيد؛ امّا چون آتش بس برقرار گرديد، فتنه آفرينان شبانه بدو يورش بردند و با کشتن نگاهبانان دار الحکومه، به عثمان بن حنيف، دست يافتند و او را شکنجه کرده، موهاي صورت وي را کَندند.. نامه امام علي (ع)به وي به هنگام حکومتش بر بصره، در اعتراض به حضور وي بر سرِ سفرهاي رنگين، از جمله اسناد شکوهمند حکومت علوي و گوياي لزوم اجتناب واليان و مسئولان از خوشگذراني، رفاه زدگي و دَمسازي با زراندوزان و فسادگستران است. عثمان به روزگار حاکميت معاويه درگذشت.
مهمترین محور مطرح شده درنامه45 :
لزوم نظارت بر عملکرد کارگزاران:
رهبران جامعه وظیفه دارند کسانی را برای اداره امور جامعه و مسئولیتهای مهم انتخاب کنند که از دو ویژگی امانتداری و کاردانی در حد لازم برخوردار باشند . از ایمان و تقوای لازم برخوردار باشند تا به مردم و جامعه خیانت نکنند و منافع جامعه را فدای منافع شخصی خویش ننمایند و از تخصص و کاردانی کافی بهرهمند باشند تا مسئولیتهای محوله را به خوبی انجام دهند . در اسلام انتخاب مسئولان و متصدیان براساس دو اصل کاردانی و ایمان پذیرفته شده است نه بر اساس خویشاوندی و قرابت ،دوستی و آشنایی ، وابستگیهای خطی و گروهی و . . . قرآن کریم در موارد گوناگون به این مهم اشاره فرموده است.
هنگامی که بنیاسرائیل از پیامبر خود درخواست کردند که برای آنها فرماندهی معین کند ، پیامبرشان به دستورخدا طالوت را به آنها معرفی کرد . بنیاسرائیل از انتخاب طالوت در شگفت ماندند زیرا اوفقیر بود و آنها توانگری را از شرایط فرماندهی و رهبری میپنداشتند . خداوند در پاسخ به اعتراض آنها فرمود: در حقیقت خدا او را بر شما برتری داده ، و او را در دانش و[نیروی ] بدنی فزونی بخشیده است: قالَ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَيْكُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِي الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ : بقره(2)آیه: 247: وحضرت یوسف وقتی به عزیز مصر پیشنهاد کرد که او را بر خزانههای مصر بگمارد برای پیشنهاد خود چنین استدلال کرد: - یوسف- گفت : مرا بر خزانههای این سرزمین بگمار که من نگهبانی دانا هستم : قالَ اجْعَلْنِي عَلى خَزائِنِ الْأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيم: یوسف(12)آیه: 55: وهمچنین دختر حضرت شعیب (ع)که به پدر پیشنهاد استخدام حضرت موسی(ع) را نموداینگونه استدلال کرد : ای پدر ! او را استخدام کن ، چرا که بهترین کسی را که میتوان استخدام کنی آن کس است که قوی و امین باشد : قالَتْ إِحْداهُما يا أَبَتِ اسْتَأْجِرْهُ إِنَّ خَيْرَ مَنِ اسْتَأْجَرْتَ الْقَوِيُّ الْأَمِين: قصص(28)آیه: 26
روشن است که حتی عمل به این وظیفه خطیر از سوی مسئولان و مردم وانتخاب افرادی امانتدار و کاردان برای تصدی امور جامعه از لزوم نظارت و بازرسی عملکرد آنها نمیکاهد. رهبران جامعه به این مقدار در پیشگاه خدا و مردم معذور نیستند بلکه هنگامی وظیفه خود را انجام دادهاند که پس از انتخاب اشخاصی کاردان و امین، نظارتی پیگیر و همه جانبه بر اعمال و کارهای آنها داشته باشند ، زیرا نخست این که ممکن است مسئولان حکومت در تشخیص امانتداری و کاردانی مجریان و متصدیان جامعه گرفتار اشتباه شده باشند و کسی را که از ایمان و کاردانی کافی برای احراز مسئولیتی برخوردار نیست به آن مسئولیت گمارده باشند . به سبب این که تشخیص آنها براساس قراین و شواهد ظاهری است که احتمال اشتباه و خطا در آن منتفی نیست .دوم این که بر فرض تشخیص صحیح عدالت و ایمان و کاردانی ، احتمال خطا واشتباه در اعمال مسئولان و متصدیان امور چیزی نیست که بتوان آن را نادیده گرفت واز آن صرفنظر نمود ، به ویژه این که انسان غالبا از اشتباهات و خطاهای خود غافل است و دیگران که ناظر اعمال و رفتار او هستند بیشتر میتوانند کاستیها و نقایص کارهای او را درک کنند و او را در پیشرفت و بهبود کارها یاری دهند. سوم این که احتمال انحراف ، لغزش و خیانت متصدیان امور همیشه وجود دارد ؛ زیرابه فرض که عدالت آنها به اثبات رسیده باشد ، مفهوم عدالت این نیست که از انسان عادل در آینده هیچ انحراف و خیانتی سر نمیزند . احراز عدالت در شخصی به این معنااست که او در گذشته خیانتی انجام نداده و لازمه عدم ارتکاب خیانت در گذشته ، عدم ارتکاب آن در آینده نیست . عدالت تنها نشانهای ظنی است برای عدم ارتکاب خیانت درآینده و هیچ وقت احتمال آن را نفی نمیکند . به ویژه این که طبیعت قدرت فسادآوراست . چه بسیار افراد صالح و با تقوا و اهل ورع که پس از رسیدن به قدرت گرفتارخودبینی ، خودپسندی ، خودکامگی و ستم و انواع انحرافات شدهاند
قدرت بدون نظارت عامل فساد و انحراف:
طبیعت انسان به گونهای است که وقتی احساس بینیازی نماید، طغیان و سرکشی میکند . قرآنکریم میفرماید : انسان طغیان و سرکشی میکند، وقتی خود را بینیازاحساس کند :إِنَّ الْإِنْسانَ لَيَطْغى *أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى : علق(96)آیات: 6 -7:روشن است که قدرت بدون نظارت موجب میشود که انسان خود را بینیاز انگارد .ریاست و مسئولیت ، خلق و خوی انسان را تغییر میدهد و به دنبال آن رفتار او نیز تغییرمییابد. براساس آنچه گفته شد نظارت دقیق و پیگیر بر عملکرد مسئولان و متصدیان لازم وضروری است و این نظارت به دو روش قابل اعمال است : نخست به وسیله حکومت ودیگری به وسیله مردم . در حکومت حضرت علی (ع)هر دو شیوه به طور دقیق اعمال میشدو . نامه به عثمان بن حنیف انصاری - حاکم بصره یک نمونه وسندی زرین ازاین نظارت هااست. به حضرت علی (ع)گزارش رسید که عثمان بن حنیف انصاری - صحابی بزرگوارپیامبر اکرم(ص) و حاکم امام(ع) بر بصره از سوی آن حضرت - در یک میهمانی مجلل شرکت کرده است . امیرمؤمنان (ع)که حضور در چنین میهمانیها و مجالسی را برای متصدیان امور و کارگزاران حکومت خویش نمیپسندید ، در نامهای وی را مورد عتاب وسرزنش قرار داد و به او هشدارهای هدایتگرانه ای داد که می تواند راهنمائی برای همه گارگزاران حکومت علوی باشد :
نکته ها ئی مهم پیرامون نامه:
برای روشن شدن اهمیت این نامه توجه به چند نکته ضروری است :
۱. امام علی(ع) این نامه را در نخستین ماههای حکومت خویش نوشته است .زیرا آن ََحضرت تقریبا در ابتدای سال 36 هجری - 25 ذیالحجة سال 35 - به حکومت رسید و در ماه محرم همان سال کارگزاران و عمال خود را به شهرهای مختلف گسیل کرد . بنابراین عثمان بن حنیف در ماه محرم سال 36 از سوی ایشان به حکومت بصره منصوب شد و تا قبل از ورود ناکثین به بصره در آن شهر حکومت میکرد وپس از جنگ جمل علی(ع) ابنعباس را حاکم بصره نمود . جنگ جمل در دهم جمادی الثانی سال 36 واقع شد بنابراین عثمان بن حنیف قبل از این تاریخ از بصره اخراج شده است .با این حساب مجموع حکومت عثمان بن حنیف در بصره حدود 4 ماه میشود .بنابراین نامه امام(ع) به عثمان بن حنیف مربوط به همان 4 ماه ابتدای حکومت اوست . وحضرت این نامه را در یکی از حساسترین برهههای حکومت خود نوشته است .امیرموءمنان(ع) در زمانی این نامه را به عثمان بن حنیف نوشت که گرفتار مشکلات متعددی بود : عایشه در مکه بر ضد آن حضرت تبلیغ میکرد و مقدمات شورش علیه حکومت را فراهم مینمود ؛ طلحه و زبیر به کارشکنی مشغول بودند ؛حکومت آن حضرت هنوز در همه شهرها تثبیت نشده بود و برخی از شهرها از پذیرفتن حاکمان برگزیده امام (ع)خودداری میکردند ؛ عمّال و کارگزاران عثمان با ثروتهای کلانی که از بیتالمال برای خود دست و پا کرده بودند در گوشه و کنار به کارشکنی وتوطئه علیه آن حضرت دست میزدند و مهمتر از همه اینها معاویه که آرزوی خلافت درسر میپروراند به بهانه خون خواهی از عثمان از پذیرش حکومت امام(ع) امتناع کرده بود و خود را برای رویارویی با حضرت آماده میکرد . امام(ع) نیز مهمترین نگرانیاش معاویه بود و قبل از جنگ جمل برای نبرد با او مردم را آماده کرده بود که جنگ جمل و فتنه ناکثین آن حضرت را از این کار بازداشت
۲. مخاطب نامه ، عثمان بن حنیف ، از اصحاب پیامبر اکرم (ص) است که در مسأله جانشینی و خلافت به امام علی(ع) رجوع کرد و حضرت پس از حادثه جمل به مناسبتهای گوناگون از او به نیکی نام برد و او را ستود.
3. عثمان بن حنیف هیچگونه سوء استفادهای از بیتالمال و مقام و موقع خود نکرده بود بلکه آنگونه که امیرمؤمنان(ع) انتظار داشت که حاکمان اسلامی باید در زندگی شخصی خود در حدّ متوسط مردم زندگی کنند و از قشر فقیر جامعه فاصله نگیرند ، عمل نکرده بود و در یک میهمانی مجلل که فقرا در آن حضور نداشتند شرکت کرده بود.
4. لحن حضرت (ع) در این نامه بسیارصریح وانعطاف ناپذیراست با توجه به نکات فوق معلوم میشود که اولاً آن حضرت به عنوان امام(ع) مسلمین از همان آغاز حکومت نظارت قوی و دقیقی بر اعمال و رفتار کارگزاران و مسئولان حکومتی خود اعمال میکرده است و مسأله نظارت آن چنان از نظر ایشان اهمیت داشته است که از همان ماههای نخستین حکومت خود با جدیت به آن پرداخته و مشکلات اساسی او رااز این کار غافل نکرده است . زیرا عثمان بن حنیف خطای بزرگ و تخلف فاحشی مرتکب نشده بود. وانگهی کار عثمان بن حنیف با توجه به ذهنیتی که مردم از کارهای عثمان و عمال اوداشتند ، کاری بسیار عادی و متداول بود و اصلاً توجه کسی را به خود جلب نمیکرد .حضور در یک میهمانی از امور شخصی و خصوصی زندگانی عثمان بن حنیف به حساب میآمد . بنابراین امام(ع) آن چنان نظارتی بر اعمال و رفتار مسئولان حکومت خود داشت که حتی مسایل زندگانی خصوصی آنان نیز از دید آن حضرت مخفی نبود .ثانیا این نامه گویای اهمیت این موضوع در نظر آن حضرت است . این موضوع از نظرامیرمؤمنان(ع) از چنان اهمیتی برخوردار بود که آن همه مشکلات اساسی او را از توجه به آن باز نداشت و برآن شد تا با آن لحن شدید یکی از یاران فداکار خود را ملامت وسرزنش نماید ، با این که احتمال آن بود که بر سر همین موضوع عثمان بن حنیف ازسوی آن حضرت رنجیده شود و از یاری آن حضرت دست بردارد و یا حداقل پس از آن ازجانب امام (ع)مسئولیتی نپذیرد و در آن شرایط حساس حضرت یکی از یاران مخلص خود را از دست بدهد .ولی اینها چیزی نبود که بتواند امیرمؤمنان(ع) را از آن اقدام بازدارد . او کسی نبودکه در بیان حقایق ملاحظه سابقه افراد و دوستی آنان را بنماید و احتمال آزرده و رنجیده خاطر شدن اشخاص او را از تصمیم خود منصرف سازدامام (ع) با این اقدام خود ثابت کرد که حاکمان اسلامی باید در خدمت اسلام و مسلمانان باشند نه این که حکومت را فرصتی برای رسیدن به مقاصد دنیوی وراحتطلبی خود انگارند . پیشوایان اسلام در گفتار و رفتار خود بارها بر این حقیقت تأکید کردهاند.
شرح نامه:
به امام علی(ع) گزارش رسید که عثمان بن حنیف انصاری - صحابی بزرگوارپیامبر اکرم (ص)و حاکم امام بر بصره از سوی آن حضرت - در یک میهمانی مجلل شرکت کرده است . امیرمؤمنان(ع) که حضور در چنین میهمانیها و مجالسی را برای متصدیان امور و کارگزاران حکومت علوی نمیپسندید ، در نامهای وی را مورد عتاب وسرزنش قرار داد ا ین نامه از نامه هاى بسیار مهم نهج البلاغه است که درس هاى فراوانى به همه پویندگان راه حق وآزادی خواهان عدالت طلب می دهد:
۱. ابتدا امام( ع )به مخاطب خود که عثمان بن حنیف; فرماندار بصره است خبر مى دهد که گزارش شرکت او در میهمانى یکى از اشراف بصره به او رسیده است: أَمَّا بَعْدُ يَا ابْنَ حُنَيْفٍ فَقَدْ بَلَغَنِي أَنَّ رَجُلًا مِنْ فِتْيَةِ أَهْلِ الْبَصْرَةِ دَعَاكَ إِلَى مَأْدُبَةٍ فَأَسْرَعْتَ إِلَيْهَا : در ضیافتى که فقط ثروتمندان حضور داشتند و سفره اى پرنعمت و رنگارنگ بوده است : تُسْتَطَابُ لَكَ الْأَلْوَانُ وَ تُنْقَلُ إِلَيْكَ الْجِفَانُ: حضرت او را به جهت شرکت در چنین ضیافتى : وَ مَا ظَنَنْتُ أَنَّكَ تُجِيبُ إِلَى طَعَامِ قَوْمٍ:که اشراف وزراندوزان درآن میهمان عالیقدر اند وفقرا جائی ندارند ورانده می شوند سرزنش مى فرماید. :عَائِلُهُمْ مَجْفُوٌّ وَ غَنِيُّهُمْ مَدْعُوٌّ: از ادامه نامه استفاده مى شود که این سفره ایراد دیگری هم داشته و آن احتمال وجود اموال مشتبه به حرام در آن بوده است، زیرا در ادامه مى فرماید: به آنچه در دهان مى گذارى و مى خورى بنگر:فَانْظُرْ إِلَى مَا تَقْضَمُهُ مِنْ هَذَا الْمَقْضَمِ: آنچه حلال بودنش براى تو مشکوک باشد از دهان فرو افکن : فَمَا اشْتَبَهَ عَلَیْکَ عِلْمُهُ فَالْفِظْهُ:و آنچه را به پاکى و حلال بودنش یقین دارى تناول کن، :وَمَا أَیْقَنْتَ بِطِیبِ وُجُوهِهِ فَنَلْ مِنْهُ-
۲. در بخش دوم به او یادآور مى شود که هر کس باید در زندگى،امام- پیشوا- و الگوئی داشته باشد :أَلَا وَ إِنَّ لِكُلِّ مَأْمُومٍ إِمَاماً : که ازاودرعمل الگو پذیرد: يَقْتَدِي بِهِ : وازنور دانش او بهره ببرد: وَیسْتَضِيءُ بِنُورِ عِلْمِهِ: سپس زندگى خودش را به عنوان پیشوا و رهبر براى او شرح مى دهد ومی گوید:آگاه باشید وبه امامتان بنگرید :أَلَا وَ إِنَّ إِمَامَكُمْ: که چگونه به دو جامه کهنه :قَدِ اكْتَفَى مِنْ دُنْيَاهُ بِطِمْرَيْهِ: و دو قرص نان اکتفا کرده :; وَ مِنْ طُعْمِهِ بِقُرْصَيْهِ: و ثروتى نیز براى خود نیندوخته است وامام(ع) خداى را سوگندیاد می کند كه از دنياتان شمش طلايى :فَوَاللَّهِ مَا كَنَزْتُ مِنْ دُنْيَاكُمْ تِبْراً: و از غنايمش ثروتى نيندوختهام، و نه از ثروت دنيا مالى پنهان كردهام :وَ لَا ادَّخَرْتُ مِنْ غَنَائِمِهَا وَفْراً: و حتى برای جایگزینی اين پيراهن کهنه وپوسيدهام تن پوش ديگرى فراهم نكردهام. :وَ لَا أَعْدَدْتُ لِبَالِي ثَوْبِي طِمْراً: و نه يك وجب از زمين دنيا تصرف نمودهام : وَ لَا حُزْتُ مِنْ أَرْضِهَا شِبْراً: سپس امام(ع) تأکید مى فرماید: من انتظار ندارم که همچون من زندگى کنید.وشما توان این گونه زندگی کردن راندارید .: أَلَا وَ إِنَّكُمْ لَا تَقْدِرُونَ عَلَى ذَلِكَ: ولی انتظار من این است که دست كم با پارسائي و تلاش، : وَ لَكِنْ أَعِينُونِي بِوَرَعٍ وَ اجْتِهَادٍ: عفت و استواريتان مرا يارى رسانيد. :وَ عِفَّةٍ وَ سَدَادٍ:ونکته مهم این است که امام درکنار این ویژگی هائی برای یک انسان مسلمان نزدیک به خود ذکر می کند برروی تلاش ، کوشش ،عمل – اجتهاد- تاکید می کند واین بدین معنی است که بدون عمل آگاهانه پیمودن مسیر و راه کمال وسعادت امکان ندارد.
3. در بخش دیگرى از این نامه به داستان فدک اشاره مى فرماید و مى گوید: از آنچه زير آسمان كبود است فقط فدك در دست ما بود : بَلَى كَانَتْ فِي أَيْدِينَا فَدَكٌ مِنْ كُلِّ مَا أَظَلَّتْهُ السَّمَاءُ: عدهاى به آن بخل ورزيدند :فَشَحَّتْ عَلَيْهَا نُفُوسُ قَوْمٍ: و عدهاى ديگر با سخاوت از آن چشم پوشيدند :وَ سَخَتْ عَنْهَا نُفُوسُ قَوْمٍ آخَرِينَ: و بهترين قاضى خداست. :وَ نِعْمَ الْحَكَمُ اللَّهُ: دراین قسمت منظور ازگروهی که بخل ورزیدند روشن است که غصب کنندگان فدک است واما درباره آن عده ای سخاوت مندانه آن را بخشیدند دودیدگاه درمیان شرح دهندگان نهج البلاغه وجود دارد اول این که منظور حضرت اهل بیت است وسیدعباس موسوی اندیشمند شیعی لبنانی وابن ابی الحدید معتزلی سنی هردومعتقدند که منظورامام بخشیدن واقعی نیست چون اهل بیت همیشه برغصب فدک تاکید داشتند بلکه منظور این است که برای حفظ اسلام و وحدت مسلمین آن را وسیله ای برای نزاع ودرگیری وتفرقه میان امت اسلامی قرارندادند(شرحنهجالبلاغة(السيدعباسالموسوي)، ج 4، صفحهى 475)وابن ابی الحدید می نویسد. منظور امام از -سخت -سخاوت وبخشیدن حقیقی نیست بلکه منظور مدارا وسکوت اهل بیت است درمقابل غصب کنندگان فدک بدلیل حفظ اسلام ووحدت جامعه نوپای اسلامی وگرنه امام واهل بیت برغصبی بودن فدک دردست مخالفان اهل بیت تاکید داشتند ودرهمین نامه هم امام به درگاه خداوند اظهار تظلم می کند ومی گوید :وَ نِعْمَ الْحَكَمُ امر اللَّهُ: (شرحنهجالبلاغة(ابنأبيالحديد)، ج 16 ، صفحهى 208) واین مدارا ووحدت طلبی سیره علوی بود درمقابل آنان که فقط به قدرت فکرمی کردندودرخطبه 74 نهج البلاغه هم آمده است پس از آن که تصمیم برخلافت عثمان گرفته شد امام فرمودندشما خوب می دانید که من برای خلافت ازهرکسی شایسته تر هستم :لَقَدْ عَلِمْتُمْ أَنِّي أَحَقُّ النَّاسِ بِهَا مِنْ غَيْرِي: وبه خدا سوگند تسلیم وضع موجود درامر خلافت می شوم برای حفظ وحدت وتازمانی جریان جامعه اسلامی درجایگاه خودش قرار داشته باشد :وَ وَ اللَّهِ لَأُسْلِمَنَّ مَا سَلِمَتْ أُمُورُ الْمُسْلِمِينَ: واگر ظلمی هست برمن شخصا باشد نه جامعه :وَ لَمْ يَكُنْ فِيهَا جَوْرٌ إِلَّا عَلَيَّ خَاصَّةً: :دیدگاه دوم مربوط شرح منهاج البراعه خوئی است که می گویدممکن است منظور امام ازبخشندگان انصار وسرزنش آنان می باشد که درمطالبه حق سکوت کردند وبه ندای تظلم خواهی فاطمه(ع) واهل بیت گوش ندادند وبرای استرداد فدک کاری انجام ندادند هرچند انصار به این که فدک دست اهل بیت باشد بخل نمی ورزیدند(منهاجالبراعةفيشرحنهجالبلاغة(الخوئي)، ج 20 ، صفحهى 96) پس ازاین امام می فرماید . فدك و غير فدك به چه كار من مىآيد« وَ مَا أَصْنَعُ بِفَدَكٍ وَ غَيْرِ فَدَكٍ »درحالی هر فردى بزودى در خاك مىرود : وَ النَّفْسُ مَظَانُّهَا فِي غَدٍ جَدَثٌ :و آثارش در تاريكى قبر پنهان مىگردد :تنقطِعُ فِي ظُلْمَتَنْقتِهِ آثَارُهَا: و اخبار از وى مخفى مىماند. :وَ تَغِيبُ أَخْبَارُهَا: در گودالى مىافتد كه اگر به وسعت آن بيفزايند و قبر كن آن را وسيعتر حفر كند سنگ و كلوخ بیشتری آن را تحت فشار قرار مىدهد: وَ حُفْرَةٌ لَوْ زِيدَ فِي فُسْحَتِهَا وَ أَوْسَعَتْ يَدَا حَافِرِهَا لَأَضْغَطَهَا الْحَجَرُ وَ الْمَدَرُ: و خاكهاى متراكم سوراخهاى آن را مسدود مىگرداند. : وَ سَدَّ فُرَجَهَا التُّرَابُ الْمُتَرَاكِمُ: من نفس خود را با پرهيزكارى تسليم مىسازم تا روز قيامت كه روز ترس بزرگ است از عذاب خدا در امان باشد و در پرتگاهها استوار بماند :وَ إِنَّمَا هِيَ نَفْسِي أَرُوضُهَا بِالتَّقْوَى لِتَأْتِيَ آمِنَةً يَوْمَ الْخَوْفِ الْأَكْبَرِ
۴. در بخش دیگرى به این نکته مهم اشاره مى کند که ساده زیستى من از آن رو نیست که امکان برخوردارى از مواهب مادى دنیا را ندارم،و اگر مىخواستم :وَ لَوْ شِئْتُ لَاهْتَدَيْتُ الطَّرِيقَ: به شهد پاكيزه عسل :إِلَى مُصَفَّى هَذَا الْعَسَلِ: و نان از مغز گندم :وَ لُبَابِ هَذَا الْقَمْحِ: ولباس های ابريشمين راه داشتم. :وَ نَسَائِجِ هَذَا الْقَزّ:ِ ومی توانستم ازآن استفاده کنم. بلکه به آن دلیل است که وظیفه خطیر- امامت- رهبرى مردم را بر عهده دارم و هيهات كه هوا و هوس بر من چيره شود :وَ لَكِنْ هَيْهَاتَ أَنْ يَغْلِبَنِي هَوَايَ: و شكمبارگى به گزينش طعامهاى لذيذم وادارد :وَ يَقُودَنِي جَشَعِي إِلَى تَخَيُّرِ الْأَطْعِمَةِ: در حالى كه چه بسا در يمامه يا حجاز كسانى باشند :وَ لَعَلَّ بِالْحِجَازِ أَوْ الْيَمَامَةِ : كه دستيابى به قرص نانى را نيز اميد نداشته باشند :مَنْ لَا طَمَعَ لَهُ فِي الْقُرْصِ: و شايد هم تمام عمرشان خالى از خاطرهى سيرى باشد :وَ لَا عَهْدَ لَهُ بِالشِّبَعِ: و هرگز مباد كه من با شكم پر بخوابم :أَوْ أَبِيتَ مِبْطَاناً: در حالى كه پيرامونم را شكمهاى به پشت چسبيده :وَ حَوْلِي بُطُونٌ غَرْثَى: و جگرهاى آتش گرفته فرا گرفته باشد :وَ أَكْبَادٌ حَرَّى: آيا به همين مىتوانم بسنده كنم كه امير مومنانم بخوانند :أَ أَقْنَعُ مِنْ نَفْسِي بِأَنْ يُقَالَ هَذَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ: بى آن كه در ناخوشيهاى زندگيشان شركتى داشته باشم :وَ لَا أُشَارِكُهُمْ فِي مَكَارِهِ الدَّهْرِ: يا در سختى زندگى الگوشان باشم :أَوْ أَكُونَ أُسْوَةً لَهُمْ فِي جُشُوبَةِ الْعَيْشِ: فلسفهى آفرينش من نه اين است كه خوردن غذاهاى خوب و لذيذ مشغولم بدارد. :فَمَا خُلِقْتُ لِيَشْغَلَنِي أَكْلُ الطَّيِّبَاتِ:و موقعیت امامت ورهبری ایجاب مى کند که در سختى ها و تلخى هاى زندگى با ضعیف ترین مردم شریک باشم
5. در بخش دیگرى ازنامه امام(ع) پاسخ به یک سؤال را که خود طرح می کند این گونه می دهد: شايد كسى ا زشما بگويد :وَ كَأَنِّي بِقَائِلِكُمْ يَقُولُ: اگر خوراك فرزند ابي طالب اين است، :إِذَا كَانَ هَذَا قُوتُ ابْنِ أَبِي طَالِبٍ:با يد در جنگ با قهرمانان ضعف پيدا كند :فَقَدْ قَعَدَ بِهِ الضَّعْفُ عَنْ قِتَالِ الْأَقْرَانِ: و نتواند با جنگاوران نبرد نمايد :وَ مُنَازَلَةِ الشُّجْعَانِ:ولی بايد توجه داشته باشيد كه چوب درخت بيابانى- بااین که آب بآن کم مىرسد - محكمترين چوب است :أَلَا وَ إِنَّ الشَّجَرَةَ الْبَرِّيَّةَ أَصْلَبُ عُوداً: و درختهاى سبز كه در شهر مىرويد- كه در باغهاى پر آب كاشته شده- پوستشان نازك تر است :وَ الرَّوَاتِعَ الْخَضِرَةَ أَرَقُّ جُلُوداً: درختهاى بيابانى و گياههاى دشتى -كه جز آب باران آب ديگرى نيابند- شعله آتش آنها افروختهتر :وَ النَّابِتَاتِ الْعِذْيَةَ أَقْوَى وَقُوداً: و خاموشى آنها ديرتر است :وَ أَبْطَأُ خُمُوداً: آرى انسان هر قدر كمتر بخورد و بياشامد اندامش استوارتر و در كارزار دليرتر است، و هر قدر بيشتر بخورد و بياشامد نازك پوست و سست دل و ترسناكتر است.
6. دنیا گذرگاه است وانسان باید از فرصت زندگی درآن برای رسیدن به کمال قرب الهی وسعادت استفاده کند ،دنیا طلبی واصالت دادن به آن یکی ازعوامل مهم جنایت ها وگناهان وتضییع حقوق انسانهاست ودراین بخش نامه امام برروی این نکته انگشت گذاشته وبطور سمبلیک دنیا را مخاطب قرارداده وچنین می نویسد: اى دنيا از من دور شو كه مهارت بر كوهانت است _مهارت را به گردنت انداخته ترا رها كردهام- :إِلَيْكِ عَنِّي يَا دُنْيَا فَحَبْلُكِ عَلَى غَارِبِكِ :من از چنگالهايت جسته، :قَدِ انْسَلَلْتُ مِنْ مَخَالِبِكِ: و از دامهايت رسته :وَ أَفْلَتُّ مِنْ حَبَائِلِكِ: و از رفتن در لغزشگاههايت –گمراهيهايت- دورى گزيدم. :وَ اجْتَنَبْتُ الذَّهَابَ فِي مَدَاحِضِكِ: كجايند كسانيكه به بازيها و شوخيهايت گرفته فريبشان دادى :أَيْنَ الْقُرُونُ الَّذِينَ غَرَرْتِهِمْ بِمَدَاعِبِكِ: كجايند مردمانى كه به زينت و آرايشهايت در فتنه و گمراهيشان انداختى :أَيْنَ الْأُمَمُ الَّذِينَ فَتَنْتِهِمْ بِزَخَارِفِكِ: اينك ايشان گروگان گورها و فرو رفته در لحدها هستند :فَهَا هُمْ رَهَائِنُ الْقُبُورِ وَ مَضَامِينُ اللُّحُودِ: سوگند بخدا اگر تو شخصى بودى ديدنى :وَ اللَّهِ لَوْ كُنْتِ شَخْصاً مَرْئِيّاً : و كالبدى محسوس : وَ قَالَباً حِسِّيّاً: حدود –كيفرهاى- الهىّ را بر تو اجرا مىنمودم :لَأَقَمْتُ عَلَيْكِ حُدُودَ اللَّهِ: به سزاى بندگانى كه بسبب آرزوها فريب دادى :فِي عِبَادٍ غَرَرْتِهِمْ بِالْأَمَانِيّ:و مردمانى كه در پرتگاهها ی- شقاوت و بدبختى- انداختى :وَ أُمَمٍ أَلْقَيْتِهِمْ فِي الْمَهَاوِي : و زمامدارانی كه به نابودى سپردى :وَ مُلُوكٍ أَسْلَمْتِهِمْ إِلَى التَّلَفِ: و آنان را در آبگاههاى بلاء و سختى فرود آوردى:وَ أَوْرَدْتِهِمْ مَوَارِدَ الْبَلَاءِ: آن جا كه نه راه پس دارند و نه راه پيش :إِذْ لَا وِرْدَ وَ لَا صَدَرَ: هيهات، كه هر كه بر لغزشگاههايت پا نهاد، لغزيد :هَيْهَاتَ مَنْ وَطِئَ دَحْضَكِ زَلِقَ: و هر كه خود را به تو سپرد، موجهايت او را بلعيد :وَ مَنْ رَكِبَ لُجَجَكِ غَرِقَ: و تنها كسى رهايى يافت كه دامهايت را شناخت و از آنها برجهيد : وَ مَنِ ازْوَرَّ عَنْ حَبَائِلِكِ وُفِّقَ: و او را كه از آفاتت جان به سلامت به در برد، چه باك كه چندى در تنگنا باشد : وَ السَّالِمُ مِنْكِ لَا يُبَالِي إِنْ ضَاقَ بِهِ مُنَاخُهُ: كه تمامت دنيا، در نگاه سالم او، روزى غروب هنگام را ماند و همانند روزى است كه وقت گذشتن آن رسيده است.«. وَ الدُّنْيَا عِنْدَهُ كَيَوْمٍ حَانَ انْسِلَاخُهُ» از من دور شو :اعْزُبِي عَنِّي: كه بخدا سوگند رام تو نمىگردم تا مرا خوار سازى :فَوَاللَّهِ لَا أَذِلُّ لَكِ فَتَسْتَذِلِّينِي: و هموارت نمىشوم -فرمانت نمىبرم- تا مرا - بهر جا خواهى- بكشى- :وَ لَا أَسْلَسُ لَكِ فَتَقُودِينِي: و سوگند بخدا سوگندى كه در آن مشيّت و خواست خدا را جدا مىسازم :وَ ايْمُ اللَّهِ يَمِيناً أَسْتَثْنِي فِيهَا بِمَشِيئَةِ اللَّهِ: - چنانكه خداوند بآن دستور داده در قرآن كريم مىفرمايد : وَ لا تَقُولَنَّ لِشَيْءٍ إِنِّي فاعِلٌ ذلِكَ غَداً ى إِلَّا أَنْ يَشاءَ اللَّهُ (کهف(18)آیات: 23-24) هرگز براى كارى مگو من آنرا فردا خواهم كرد مگر آنكه خدا بخواهد -يعنى بگو انجام مىدهم اگر خدا بخواهد- خود را تربيت ميكنم چنان تربيتى كه شاد و شگفته گردد بقرص نانى كه بر آن خورشى يابد : لَأَرُوضَنَّ نَفْسِي رِيَاضَةً تَهِشُّ مَعَهَا إِلَى الْقُرْصِ إِذَا قَدَرْتُ عَلَيْهِ مَطْعُوماً: و در خورش به نمك قناعت كرده بسازد : وَ تَقْنَعُ بِالْمِلْحِ مَأْدُوماً:و - از بسيارى گريه- كاسه چشمم را بحال خود گذارم كه اشكهايش تهى شود مانند چشمهاى كه آبش فرو رفته است -آنقدر بگريم كه اشكم نماند- :وَ لَأَدَعَنَّ مُقْلَتِي كَعَيْنِ مَاءٍ نَضَبَ مَعِينُهَا مُسْتَفْرِغَةً دُمُوعَهَا : آيا شكم حيوان چرنده از آنچه مىچرد پر ميشود كه به پهلو مىافتد : أَ تَمْتَلِئُ السَّائِمَةُ مِنْ رِعْيِهَا فَتَبْرُكَ: و رمه گوسفند از علف و گياهش سير مىگردد و سوى خوابگاه مىرود :وَ تَشْبَعُ الرَّبِيضَةُ مِنْ عُشْبِهَا فَتَرْبِضَ: و على نيز از آن چه توشهى راه او است بخورد و بخسبد :وَ يَأْكُلُ عَلِيٌّ مِنْ زَادِهِ فَيَهْجَعَ: پس چشم او روشن، كه از پس ساليان دراز :قَرَّتْ إِذاً عَيْنُهُ إِذَا اقْتَدَى بَعْدَ السِّنِينَ الْمُتَطَاوِلَةِ : از چهارپايان رها شده درچراگاه :بِالْبَهِيمَةِ الْهَامِلَةِ : و گوسفندان گله :وَ السَّائِمَةِ الْمَرْعِيَّةِ: الگو گرفته و پيروى نمايد - در صورتى كه ننگ است كه همّت و انديشه شخص فقط خوردن و آشاميدن باشد-
7. درپایان نامه امام(ع) پس از ستایش کسانى که مسئولیت هاى واجب خود را در پیشگاه الهى انجام داده و به عبادت و شب زنده دارى مى پردازند بار دیگر عثمان بن حنیف را مخاطب قرار داده و او را به تقواى الهى و ساده زیستى فرا مى خواند تا از آتش دوزخ رهایى یابد.واین گونه می نویسد: خوشا به حال كسى كه مسئوليتهاى واجب را در پيشگاه پروردگار خويش به انجام مىرساند:طُوبَى لِنَفْسٍ أَدَّتْ إِلَى رَبِّهَا فَرْضَهَا: و در راه او هرگونه تلخى و سختى را به جان مىخرد :وَ عَرَكَتْ بِجَنْبِهَا بُؤْسَهَا: و خواب شب را چندان وا مىنهد :وَ هَجَرَتْ فِي اللَّيْلِ غُمْضَهَا: كه خواب او را از پا بيفكند :حَتَّى إِذَا غَلَبَ الْكَرَى عَلَيْهَا: زمين را بستر : افْتَرَشَتْ أَرْضَهَا: و كف دست را بالش خويش كند :وَ تَوَسَّدَتْ كَفَّهَا: همانند كسانى كه هراس معاد، خواب از چشمانشان ربوده است :فِي مَعْشَرٍ أَسْهَرَ عُيُونَهُمْ خَوْفُ مَعَادِهِمْ: و پهلو از بسترها تهى كردهاند، :وَ تَجَافَتْ عَنْ مَضَاجِعِهِمْ جُنُوبُهُمْ: لبهاشان به ياد پروردگارشان همواره در جنبش است :وَ هَمْهَمَتْ بِذِكْرِ رَبِّهِمْ شِفَاهُهُمْ: و با استغفار طولانى گناهانشان پراكنده شده است. :وَ تَقَشَّعَتْ بِطُولِ اسْتِغْفَارِهِمْ ذُنُوبُهُمْ: آنان حزب خدایندو بدانيد كه حزب خدا رستگارند. :أُولئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ :مجادله(58)آیه : 22) پس اى فرزند حنيف، از خدا پروا كن :فَاتَّقِ اللَّهَ يَا ابْنَ حُنَيْفٍ: و تو را بايد كه به همين تكه نان هايت بسنده كنى- شكم چرانى مكن- :وَ لْتَكْفُفْ أَقْرَاصُكَ: تا رهايى از آتش را نصيب برى :لِيَكُونَ مِنَ النَّارِ خَلَاصُكَ:
