محمدجعفر سعیدیان فر
شناخت گروه های اجتماعی وآسیب شناسی آنها –راویان حدیث وحدیث ابزاران –
خطبه‌های ۲۱۰: من كلام له ع- و قد سأله سائل عن أحاديث البدع- و عما في أيدي الناس من اختلاف الخبر فقال ع
إِنَّ فِي أَيْدِي النَّاسِ حَقّاً وَ بَاطِلًا وَ صِدْقاً وَ كَذِباً وَ نَاسِخاً وَ مَنْسُوخاً وَ عَامّاً وَ خَاصّاً وَ مُحْكَماً وَ مُتَشَابِهاً وَ حِفْظاً وَ وَهْماً وَ لَقَدْ كُذِبَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ ص عَلَى عَهْدِهِ حَتَّى قَامَ خَطِيباً فَقَالَ مَنْ كَذَبَ عَلَيَّ مُتَعَمِّداً فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ وَ إِنَّمَا أَتَاكَ بِالْحَدِيثِ أَرْبَعَةُ رِجَالٍ لَيْسَ لَهُمْ خَامِسٌ
المنافقون :رَجُلٌ مُنَافِقٌ مُظْهِرٌ لِلْإِيمَانِ مُتَصَنِّعٌ بِالْإِسْلَامِ لَا يَتَأَثَّمُ وَ لَايَتَحَرَّجُ يَكْذِبُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ ص مُتَعَمِّداً- فَلَوْ عَلِمَ النَّاسُ أَنَّهُ مُنَافِقٌ كَاذِبٌ لَمْ يَقْبَلُوا مِنْهُ وَ لَمْ يُصَدِّقُوا قَوْلَهُ وَ لَكِنَّهُمْ قَالُوا صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ ص رَآهُ وَ سَمِعَ مِنْهُ وَ لَقِفَ عَنْهُ فَيَأْخُذُونَ بِقَوْلِهِ وَ قَدْ أَخْبَرَكَ اللَّهُ عَنِ الْمُنَافِقِينَ بِمَا أَخْبَرَكَ وَ وَصَفَهُمْ بِمَا وَصَفَهُمْ بِهِ لَكَ ثُمَّ بَقُوا بَعْدَهُ فَتَقَرَّبُوا إِلَى أَئِمَّةِ الضَّلَالَةِ وَ الدُّعَاةِ إِلَى النَّارِ بِالزُّورِ وَ الْبُهْتَانِ فَوَلَّوْهُمُ الْأَعْمَالَ وَ جَعَلُوهُمْ حُكَّاماً عَلَى رِقَابِ النَّاسِ فَأَكَلُوا بِهِمُ الدُّنْيَا وَ إِنَّمَا النَّاسُ مَعَ الْمُلُوكِ وَ الدُّنْيَا إِلَّا مَنْ عَصَمَ اللَّهُ فَهَذَا أَحَدُ الْأَرْبَعَةِ
الخاطئون :وَ رَجُلٌ سَمِعَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ شَيْئاً لَمْ يَحْفَظْهُ عَلَى وَجْهِهِ فَوَهِمَ فِيهِ وَ لَمْ يَتَعَمَّدْ كَذِباً فَهُوَ فِي يَدَيْهِ وَ يَرْوِيهِ وَ يَعْمَلُ بِهِ وَ يَقُولُ أَنَا سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ص فَلَوْ عَلِمَ الْمُسْلِمُونَ أَنَّهُ وَهِمَ فِيهِ لَمْ يَقْبَلُوهُ مِنْهُ وَ لَوْ عَلِمَ هُوَ أَنَّهُ كَذَلِكَ لَرَفَضَه
اهل الشبهة :وَ رَجُلٌ ثَالِثٌ سَمِعَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (ص شَيْئاً) يَأْمُرُ بِهِ ثُمَّ إِنَّهُ نَهَى عَنْهُ وَ هُوَ لَا يَعْلَمُ أَوْ سَمِعَهُ يَنْهَى عَنْ شَيْءٍ ثُمَّ أَمَرَ بِهِ وَ هُوَ لَا يَعْلَمُ فَحَفِظَ الْمَنْسُوخَ وَ لَمْ يَحْفَظِ النَّاسِخَ فَلَوْ عَلِمَ أَنَّهُ مَنْسُوخٌ لَرَفَضَهُ وَ لَوْ عَلِمَ الْمُسْلِمُونَ إِذْ سَمِعُوهُ مِنْهُ أَنَّهُ مَنْسُوخٌ لَرَفَضُوهُ
الصادقون الحافظون :وَ آخَرُ رَابِعٌ لَمْ يَكْذِبْ عَلَى اللَّهِ وَ لَا عَلَى رَسُولِهِ مُبْغِضٌ لِلْكَذِبِ خَوْفاً مِنَ اللَّهِ وَ تَعْظِيماً لِرَسُولِ اللَّهِ (ص) وَ لَمْ يَهِمْ بَلْ حَفِظَ مَا سَمِعَ عَلَى وَجْهِهِ فَجَاءَ بِهِ عَلَى مَا سَمِعَهُ لَمْ يَزِدْ فِيهِ وَ لَمْ يَنْقُصْ مِنْهُ فَهُوَ حَفِظَ النَّاسِخَ فَعَمِلَ بِهِ وَ حَفِظَ الْمَنْسُوخَ فَجَنَّبَ عَنْهُ وَ عَرَفَ الْخَاصَّ وَ الْعَامَّ وَ الْمُحْكَمَ وَ الْمُتَشَابِهَ فَوَضَعَ كُلَّ شَيْءٍ مَوْضِعَهُ وَ قَدْ كَانَ يَكُونُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ص الْكَلَامُ لَهُ وَجْهَانِ فَكَلَامٌ خَاصٌّ وَ كَلَامٌ عَامٌّ فَيَسْمَعُهُ مَنْ لَا يَعْرِفُ مَا عَنَى اللَّهُ سُبْحَانَهُ بِهِ وَ لَا مَا عَنَى رَسُولُ اللَّهِ ص فَيَحْمِلُهُ السَّامِعُ وَ يُوَجِّهُهُ عَلَى غَيْرِ مَعْرِفَةٍ بِمَعْنَاهُ وَ مَا قُصِدَ بِهِ وَ مَا خَرَجَ مِنْ أَجْلِهِ وَ لَيْسَ كُلُّ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ ص مَنْ كَانَ يَسْأَلُهُ وَ يَسْتَفْهِمُهُ حَتَّى إِنْ كَانُوا لَيُحِبُّونَ أَنْ يَجِيءَ الْأَعْرَابِيُّ وَ الطَّارِئُ فَيَسْأَلَهُ ع حَتَّى يَسْمَعُوا وَ كَانَ لَا يَمُرُّ بِي مِنْ ذَلِكَ شَيْءٌ إِلَّا سَأَلْتُهُ عَنْهُ وَ حَفِظْتُهُ فَهَذِهِ وُجُوهُ مَا عَلَيْهِ النَّاسُ فِي اخْتِلَافِهِمْ وَ عِلَلِهِمْ فِي رِوَايَاتِهِمْ
محورهای های مطرح شده در کلام امام علی(ع) پیرامون راویان حدیث وحدیث ابزاران:
پیشگفتار:
رسول گرامی اسلام زمانی که به رسالت مبعوث شدند قرآن پیام وحی مهمترین سند ومعجزه ایشان برای دعوت به توحید و زندگی براساس اخلاق وراهنمای سعادت برای رسیدن به کمال الهی بود قرآن به صورت قانون اساسی کلیاتی رادر مورد دین اسلام وراهنمائی زندگی مردم بیان کرده بود ولی مردم برای فروع ومسائل کاربردی که پیش می آمد وهمچنین برای فهم تفسیری از قرآن که دارای آیات محکم ومتشابه بود نیاز به مرجعی برای پاسخگوئی وراهنمائی داشتند که پیامبر درکنار قرآن سنت وعترت را مطرح کردند چه سنت رفتاری وچه گفتاری پیامبر وامام علی(ع) دانشمندترین مردم به فهم قرآن و سنت رفتاری گفتاری پیامبر بود ولی متاسفانه سیاست حاکم آن زمان مرجعیت فکری امام علی(ع) واهل بیت را به مصلحت قدرت خود نمی داستند وبرای همین مردم را از این دانش گسترده الهی دور کردند وبرای رفع نیاز مردم مرجعیت فکری صحابه را مطرح کردند آن هم به صورت مطلق وبدون توجه به شایستگی ها ومردم برای گرفتن حدیث وروایت سنت عملی پیامبر به اصحاب اورجوع می کردند درصورتی برخی از آنان شایستگی نداشتند وبرای منفعت طلبی دنیائی دست به هرکاری می زدند وباجعل حدیث هرنسبتی را به پیامبرروا می داشتند ابوهریره، زید ابن ارقم ومالک ابن انس ستاره برای رجوع مردم شدند واززنان پیامبر مهمترین مرجع رسمی از طرف خلافت ،عایشه أم الموءمنین روایت گر سنت گفتاری –حدیث- ورفتاری- سیره- پیامبر گردید وامام علی (ع) واهل بیت مورد رجوع مردم نبودند.
چگونگی تشخیص حدیث جعلی ازمعتبر؟
شناسايى روايات جعلى از راههاى مختلفى مىباشد از جمله:مخالف بودن روايت با - صريح قرآن - مخالف بودن آن با ديگر روايات كه مورد عمل تمامى فقها مىباشد و يا مخالف بودن آن با ضروريات دین و مكتب شيعه و يا با بديهيات عقلى كه مورد اتفاق تمامى عقلا است و از طريق تبار شناسی راويان حديث كه در علم رجال ضعف و قوت تمام راويان حديث مورد بحث قرار گرفته است.تشخيص اينگونه روايات جعل وتحریف درآنها توسط کارشناسان در علم حديث كه همان علمای رجال وتراجم و فقها هستند صورت مىگيرد. و اين كار متخصصين فن حديثشناسى است كه خود يكى از شاخههاى مهم علوم اسلامى است، يكى از عوامل عمدهاى كه باعث نقصان و تحريف سنت پيامبر(ص) و روايات اهل بيت(ع) گرديد، جعل و دستبرد در احاديث به دست معاندان دين و جاعلان حديث بود. آنان روايات بسيارى در موضوعات مختلف جعل و در احاديث نبوى و روايات اهل بيت(ع) وارد كردند. جاعلان حديث حتى در معانى برخى از روايات صحيح نيز دست به تحريف و تغيير زدند؛ درست بر خلاف دستور رسول خدا(ص) كه مردم را از جعل و تحريف حديث منع كرده بود.اميرالمؤمنين(ع) نيز كه بعد از پيامبر(ص) حافظ سنت نبوى و احكام اسلام بود، به شدت با جعل و تحريف حديث مخالفت مىكرد. آن حضرت در خطبه 210 نهجالبلاغه درباره اقسام راويان حديث، بهترين راويان و همچنين راويان دروغپرداز زمان حضرت رسول(ص) ايراد سخن فرمودهاند و روش جرح و تعديل احاديث و مجازات اخروى دروغپردازى در حديث را بيان فرمودهاند
سئوال ازامام علی(ع):
شخصى از احادیث بدعت آور وروایات نوظهور، گوناگونى که درسنت پیامبر نبود و در در میان مردم رواج داشت و باعث اختلاف شده بود از امام پرسید: :و قد سأله سائل عن أحاديث البدع و عما في أيدي الناس من اختلاف الخبر:
پاسخ امام علی(ع)
امام درپاسخ فرمودند :فقال ع:
۱دسته بندی احادیث رواج یافته درمیان مردم:
احادیثى که در دسترس مردم قرار دارد :إِنَّ فِي أَيْدِي النَّاسِ: هم حق است هم باطل : حَقّاً وَ بَاطِلًا:هم راست هم دروغ :وَ صِدْقاً وَ كَذِباً: هم ناسخ هم منسوخ، : وَ نَاسِخاً وَ مَنْسُوخاً : ممکن است یک حکمی درزمانی بایک حدیث ثابت شده وموقتی ،زمان دار بوده است ودرزمان دیگری باحدیثی دیگر آن حکم ازمیان رفته و مردم آن حکم وروایت آن را شنیده ولی برداشته شدن ونسخ آن حکم را نشنیده اند هم عام هم خاص : وَ عَامّاً وَ خَاصّاً: هم محکم هم متشابه : وَ مُحْكَماً وَ مُتَشَابِها ً: هم احادیثى که بدرستى ضبط گردیده و هم احادیثى که با ظن و گمان روایت شده. : وَ حِفْظاً وَ وَهْماً : در روزگار پیامبر(ص) آنقدر دروغ به آن حضرت نسبت داده شد که ایستاد و خطابه ایراد کرد : وَ لَقَدْ كُذِبَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ ص عَلَى عَهْدِهِ حَتَّى قَامَ خَطِيباً : و فرمود: هر کس از روى عمد به من دروغ نسبت دهد جایگاه او پر از آتش است : فَقَالَ مَنْ كَذَبَ عَلَيَّ مُتَعَمِّداً فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ : ونتیجه سخن امام این که همه این روایاتی که دردست مردم است از پیامبرصادر نشده ،راست و صحیح نیست برای همین منشاء اختلاف میان مردم گردیده است.
۲ اقسام راویان حدیث
افرادى که حدیث نقل مىکنند چهار دستهاند، که پنجمى ندارد. : وَ إِنَّمَا أَتَاكَ بِالْحَدِيثِ أَرْبَعَةُ رِجَالٍ لَيْسَ لَهُمْ خَامِسٌ :
اول- منافقان: «المنافقون»
نخست منافقى كه تظاهر به ايمان مىكند و نقاب اسلام بر چهره دارد : رَجُلٌ مُنَافِقٌ مُظْهِرٌ لِلْإِيمَانِ مُتَصَنِّعٌ بِالْإِسْلَامِ :يكى ايمان نمايى مىكند و اسلام آرايى. به ظاهر نه گناه مىكند و نه هرزگى، اما در درون وخلوت نه از گناه مىترسند و نه از آن دورى مىجوید : لَا يَتَأَثَّمُ وَ لَايَتَحَرَّجُ : و از روى عمد دروغ به پيامبر(ص) نسبت مىدهد :يَكْذِبُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ ص مُتَعَمِّداً: اگر مردم مىدانستند که او منافق دروغگو است، از او نمىپذیرفتند و گفتار دروغین او را تصدیق نمىکردند: فَلَوْ عَلِمَ النَّاسُ أَنَّهُ مُنَافِقٌ كَاذِبٌ لَمْ يَقْبَلُوا مِنْهُ وَ لَمْ يُصَدِّقُوا قَوْلَهُ: اما با ناآگاهى مىگویند او از اصحاب پیامبر است : وَ لَكِنَّهُمْ قَالُوا صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ (ص) :رسول خدا را دیده و از او حدیث شنیده، و از او گرفته است : رَآهُ وَ سَمِعَ مِنْهُ وَ لَقِفَ عَنْهُ : پس حدیث دروغین او را قبول مىکنند : فَيَأْخُذُونَ بِقَوْلِهِ : در صورتى که خدا تو را از منافقین آنگونه که لازم بود آگاهاند، و وصف آنان را براى تو بیان داشت.« وَ قَدْ أَخْبَرَكَ اللَّهُ عَنِ الْمُنَافِقِينَ بِمَا أَخْبَرَكَ وَ وَصَفَهُمْ بِمَا وَصَفَهُمْ بِهِ لَكَ» آنان پس از پیامبر(ص) باقى ماندند:ثُمَّ بَقُوا بَعْدَهُ: وحرکت معطوف به قدرت دین ابزارانه خودرا با حدیث ابزاری ادامه دادند و به پیشوایان گمراهى :فَتَقَرَّبُوا إِلَى أَئِمَّةِ الضَّلَالَةِ : و دعوت کنندگان به آتش با دروغ و تهمت نزدیک شده: وَ الدُّعَاةِ إِلَى النَّارِ بِالزُّورِ وَ الْبُهْتَانِ : وآن حاکمان گمراه به این دو رویان بازرگان حدیث ولایت و حکومت بخشیدند : فَوَلَّوْهُمُ الْأَعْمَالَ : و آنان بر گردن مردم سوار گردیدند :وَ جَعَلُوهُمْ حُكَّاماً عَلَى رِقَابِ النَّاسِ: و به وسیله آنان به دنیا رسیدند، قدرت واموال عمومی را به خود اختصاص دادند :فَأَكَلُوا بِهِمُ الدُّنْيَا:اگر این توجیه گرها وروحانیون درباری نبودند وکارهای غلط حاکمان جور وستم کار را توجیه نمی کردند وبر خلا ف کاری آنها سرپوش نمی گذاشتند بازار شان رواج پیدا نمی کرد وموقعیت قدرت آنان درافکار عمومی تثبیت نمی شد. همانا مردم هم با سلاطین و دنیا هستند، مگر آن کس که خدا او را حفظ کند : وَ إِنَّمَا النَّاسُ مَعَ الْمُلُوكِ وَ الدُّنْيَا إِلَّا مَنْ عَصَمَ اللَّهُ : نقد قدرت هم آگاهی می خواهد وهم باید برای آن هزینه پرداخت وبرای همین افکار عمومی در بسیاری از زمان ها همراه حاکمان وتوجیه گر اعما ل آنها هستند توده های مردم یا دغدغه معیشت دارند ویابراثر ناآگاهی کمتر به نقد کارهای ارباب قدرت می پردازند چون حاکمان هزینه نقدرا باوابستگی های اقتصادی مردم بالا می برند ومردم با دغدغه های معیشتی همراه می شوند ونخبگان آگاه هم بعضی خود براساس منفعت طلبی درکنار قدرت ها قرار می گیرند وکسانی که درمقابل جورستم بایستند دچار داغ ودرفش حاکمان می شوند واین است اندوه امام علی(ع) که درکلام گهر بارجامعه شناسانه اش تبلور یافته است : وَ إِنَّمَا النَّاسُ مَعَ الْمُلُوكِ وَ الدُّنْيَا إِلَّا مَنْ عَصَمَ اللَّهُ: مردم با پادشاهان ودنیا هستند مگر کسانی که خداوند آنها را حفظ کند این یکى از آن چهار گروه است : فَهَذَا أَحَدُ الْأَرْبَعَةِ :
دوم خطاکاران – بی دقت های اشتباه کننده ومَُتوِهمِ- «الخاطئون»
. اهل خطا و اشتباه كه همان مردمىاند كه از پيامبر(ص) چيزى را شنيدهاند : وَ رَجُلٌ سَمِعَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ شَيْئاً : اما سخن آن حضرت را درست حفظ نكرده : لَمْ يَحْفَظْهُ عَلَى وَجْهِهِ : و با توهم چيزى را فرا گرفتهاند. : فَوَهِمَ فِيهِ : چنين شخصى از روى عمد دروغ نمىگويد : وَ لَمْ يَتَعَمَّدْ كَذِباً : بلكه آنچه در اختيار دارد، روايت و به آن عمل مىكند : فَهُوَ فِي يَدَيْهِ وَ يَرْوِيهِ وَ يَعْمَلُ بِهِ: و مىگويد: من از پيامبر(ص) آن را شنيدهام : وَ يَقُولُ أَنَا سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (ص ) :اگر مسلمانان مىدانستند كه او اشتباه كرده و غير واقعى پنداشته است، از او نمىپذيرفتند: فَلَوْ عَلِمَ الْمُسْلِمُونَ أَنَّهُ وَهِمَ فِيهِ لَمْ يَقْبَلُوهُ مِنْهُ: خودش هم اگر آگاهى مىيافت كه اشتباه كرده است، آن را رها مىكرد : وَ لَوْ عَلِمَ هُوَ أَنَّهُ كَذَلِكَ لَرَفَضَه :
سوم ناآگاهانى كه حديث شناس نيستند : اهل الشبهة :
دسته سوم ناآگاهانى كه حديث شناس نيستند: .وَ رَجُلٌ ثَالِثٌ : كسى است كه شنيده پيامبر(ص) به چيزى امر فرمود : سَمِعَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (ص) شَيْئاً يَأْمُرُ بِهِ : و سپس از آن نهى كرد : ثُمَّ إِنَّهُ نَهَى عَنْهُ : و او آن نهى را نمىداند : وَ هُوَ لَا يَعْلَمُ : يا شنيد ه چيزى را كه رسول خدا نهى كرده « أَوْ سَمِعَهُ يَنْهَى عَنْشَيْءٍ »و بعد از بآن امر كرده است : ثُمَّ أَمَرَ بِهِ : و او اين امر را نمىداند :وَ هُوَ لَا يَعْلَمُ : يعنى نسخ شده را حفظ كرده است، ولى ناسخ را نمىداند : فَحَفِظَ الْمَنْسُوخَ وَ لَمْ يَحْفَظِ النَّاسِخَ : اگر بداند كه حديث او منسوخ است، تركش مىكند : فَلَوْ عَلِمَ أَنَّهُ مَنْسُوخٌ لَرَفَضَهُ : و اگر مسلمانان هم مىدانستند كه منسوخ است، تركش مىكردند : وَ لَوْ عَلِمَ الْمُسْلِمُونَ إِذْ سَمِعُوهُ مِنْهُ أَنَّهُ مَنْسُوخٌ لَرَفَضُوهُ :
چهارم حافظان صادق : الصادقون الحافظون:
دسته چهارم : وَ آخَرُ رَابِعٌ : که امام معرفی می کندحافظان صادقند كسى كه نه به خدا دروغ مىبندد: لَمْ يَكْذِبْ عَلَى اللَّهِ: و نه به پيامبرش دروغ نسبت مىدهد : وَ لَا عَلَى رَسُولِهِ : او دروغ را از ترس خدا و حرمت نگه داشتن از رسول خدا(ص) دشمن مىدارد : مُبْغِضٌ لِلْكَذِبِ خَوْفاً مِنَ اللَّهِ وَ تَعْظِيماً لِرَسُولِ اللَّهِ (ص) : در آنچه از پيامبر(ص) شنيده، اشتباه نكرده ودچار توهم وخیال نگردیده بلكه آن را با تمام جوانبش حفظ كرده و آن چنان كه شنيده بدون كم و كاست نقل كرده است : وَ لَمْ يَهِمْ بَلْ حَفِظَ مَا سَمِعَ عَلَى وَجْهِهِ فَجَاءَ بِهِ عَلَى مَا سَمِعَهُ لَمْ يَزِدْ فِيهِ وَ لَمْ يَنْقُصْ مِنْهُ : پس او ناسخ را دانسته و به آن عمل كرده است؛ منسوخ را نيز فهميده و از آن دورى جسته است : فَهُوَ حَفِظَ النَّاسِخَ فَعَمِلَ بِهِ وَ حَفِظَ الْمَنْسُوخَ فَجَنَّبَ عَنْهُ : خاص و عام، و محكم و متشابه را شناخته و هر كدام را در جاى خويش قرار داده است : وَ عَرَفَ الْخَاصَّ وَ الْعَامَّ وَ الْمُحْكَمَ وَ الْمُتَشَابِهَ فَوَضَعَ كُلَّ شَيْءٍ مَوْضِعَهُ : سپس امام علی(ع) درآخر خطبه درباره اصحاب وچگونگی برخورد آنان با احادیثی که از پیامبر می شنیدند چنین سخن می گویند: گاهى سخنى از رسول خدا(ص) داراى دو معنا بود :وَ قَدْ كَانَ يَكُونُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ص الْكَلَامُ لَهُ وَجْهَانِ : سخنى عام، و سخنى خاص : فَكَلَامٌ خَاصٌّ وَ كَلَامٌ عَامٌّ : کسى آن را مىشنید که مقصود خدا و پیامبرش را از آن کلام نمىفهمید : فَيَسْمَعُهُ مَنْ لَا يَعْرِفُ مَا عَنَى اللَّهُ سُبْحَانَهُ بِهِ وَ لَا مَا عَنَى رَسُولُ اللَّهِ (ص) : پس به معناى دلخواه خود تفسیر مىکردو بدون آن که معناى واقعى آن را بداند، که براى چه هدفى صادر شد، و چرا چنین گفته شد، حفظ و نقل مىکرد : فَيَحْمِلُهُ السَّامِعُ وَ يُوَجِّهُهُ عَلَى غَيْرِ مَعْرِفَةٍ بِمَعْنَاهُ وَ مَا قُصِدَ بِهِ وَ مَا خَرَجَ مِنْ أَجْلِهِ : همه یاران پیامبر(ص) چنان نبودند که از او چیزى بپرسند و معناى واقعى آن را درخواست کنند : وَ لَيْسَ كُلُّ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ ص مَنْ كَانَ يَسْأَلُهُ وَ يَسْتَفْهِمُهُ : تا آنجا که عدّهاى دوست داشتند عربى بیابانى یا سؤال کنندهاى از آن حضرت چیزى بپرسد و آنها پاسخ آن را بشنوند : حَتَّى إِنْ كَانُوا لَيُحِبُّونَ أَنْ يَجِيءَ الْأَعْرَابِيُّ وَ الطَّارِئُ فَيَسْأَلَهُ ع حَتَّى يَسْمَعُوا : امّا من هر چه از خاطرم مىگذشت مىپرسیدم، و حفظ مىکردم : وَ كَانَ لَا يَمُرُّ بِي مِنْ ذَلِكَ شَيْءٌ إِلَّا سَأَلْتُهُ عَنْهُ وَ حَفِظْتُهُ : پس این سبب ها موجب اختلاف مردم وپریشان ماندن ایشان درروایاتشان است : فَهَذِهِ وُجُوهُ مَا عَلَيْهِ النَّاسُ فِي اخْتِلَافِهِمْ وَ عِلَلِهِمْ فِي رِوَايَاتِهِمْ:
شناخت گروه های اجتماعی وآسیب شناسی آنها –راویان حدیث وحدیث ابزاران –
خطبه‌های ۲۱۰: من كلام له ع- و قد سأله سائل عن أحاديث البدع- و عما في أيدي الناس من اختلاف الخبر فقال ع
إِنَّ فِي أَيْدِي النَّاسِ حَقّاً وَ بَاطِلًا وَ صِدْقاً وَ كَذِباً وَ نَاسِخاً وَ مَنْسُوخاً وَ عَامّاً وَ خَاصّاً وَ مُحْكَماً وَ مُتَشَابِهاً وَ حِفْظاً وَ وَهْماً وَ لَقَدْ كُذِبَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ ص عَلَى عَهْدِهِ حَتَّى قَامَ خَطِيباً فَقَالَ مَنْ كَذَبَ عَلَيَّ مُتَعَمِّداً فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ وَ إِنَّمَا أَتَاكَ بِالْحَدِيثِ أَرْبَعَةُ رِجَالٍ لَيْسَ لَهُمْ خَامِسٌ
المنافقون :رَجُلٌ مُنَافِقٌ مُظْهِرٌ لِلْإِيمَانِ مُتَصَنِّعٌ بِالْإِسْلَامِ لَا يَتَأَثَّمُ وَ لَايَتَحَرَّجُ يَكْذِبُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ ص مُتَعَمِّداً- فَلَوْ عَلِمَ النَّاسُ أَنَّهُ مُنَافِقٌ كَاذِبٌ لَمْ يَقْبَلُوا مِنْهُ وَ لَمْ يُصَدِّقُوا قَوْلَهُ وَ لَكِنَّهُمْ قَالُوا صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ ص رَآهُ وَ سَمِعَ مِنْهُ وَ لَقِفَ عَنْهُ فَيَأْخُذُونَ بِقَوْلِهِ وَ قَدْ أَخْبَرَكَ اللَّهُ عَنِ الْمُنَافِقِينَ بِمَا أَخْبَرَكَ وَ وَصَفَهُمْ بِمَا وَصَفَهُمْ بِهِ لَكَ ثُمَّ بَقُوا بَعْدَهُ فَتَقَرَّبُوا إِلَى أَئِمَّةِ الضَّلَالَةِ وَ الدُّعَاةِ إِلَى النَّارِ بِالزُّورِ وَ الْبُهْتَانِ فَوَلَّوْهُمُ الْأَعْمَالَ وَ جَعَلُوهُمْ حُكَّاماً عَلَى رِقَابِ النَّاسِ فَأَكَلُوا بِهِمُ الدُّنْيَا وَ إِنَّمَا النَّاسُ مَعَ الْمُلُوكِ وَ الدُّنْيَا إِلَّا مَنْ عَصَمَ اللَّهُ فَهَذَا أَحَدُ الْأَرْبَعَةِ
الخاطئون :وَ رَجُلٌ سَمِعَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ شَيْئاً لَمْ يَحْفَظْهُ عَلَى وَجْهِهِ فَوَهِمَ فِيهِ وَ لَمْ يَتَعَمَّدْ كَذِباً فَهُوَ فِي يَدَيْهِ وَ يَرْوِيهِ وَ يَعْمَلُ بِهِ وَ يَقُولُ أَنَا سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ص فَلَوْ عَلِمَ الْمُسْلِمُونَ أَنَّهُ وَهِمَ فِيهِ لَمْ يَقْبَلُوهُ مِنْهُ وَ لَوْ عَلِمَ هُوَ أَنَّهُ كَذَلِكَ لَرَفَضَه
اهل الشبهة :وَ رَجُلٌ ثَالِثٌ سَمِعَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (ص شَيْئاً) يَأْمُرُ بِهِ ثُمَّ إِنَّهُ نَهَى عَنْهُ وَ هُوَ لَا يَعْلَمُ أَوْ سَمِعَهُ يَنْهَى عَنْ شَيْءٍ ثُمَّ أَمَرَ بِهِ وَ هُوَ لَا يَعْلَمُ فَحَفِظَ الْمَنْسُوخَ وَ لَمْ يَحْفَظِ النَّاسِخَ فَلَوْ عَلِمَ أَنَّهُ مَنْسُوخٌ لَرَفَضَهُ وَ لَوْ عَلِمَ الْمُسْلِمُونَ إِذْ سَمِعُوهُ مِنْهُ أَنَّهُ مَنْسُوخٌ لَرَفَضُوهُ
الصادقون الحافظون :وَ آخَرُ رَابِعٌ لَمْ يَكْذِبْ عَلَى اللَّهِ وَ لَا عَلَى رَسُولِهِ مُبْغِضٌ لِلْكَذِبِ خَوْفاً مِنَ اللَّهِ وَ تَعْظِيماً لِرَسُولِ اللَّهِ (ص) وَ لَمْ يَهِمْ بَلْ حَفِظَ مَا سَمِعَ عَلَى وَجْهِهِ فَجَاءَ بِهِ عَلَى مَا سَمِعَهُ لَمْ يَزِدْ فِيهِ وَ لَمْ يَنْقُصْ مِنْهُ فَهُوَ حَفِظَ النَّاسِخَ فَعَمِلَ بِهِ وَ حَفِظَ الْمَنْسُوخَ فَجَنَّبَ عَنْهُ وَ عَرَفَ الْخَاصَّ وَ الْعَامَّ وَ الْمُحْكَمَ وَ الْمُتَشَابِهَ فَوَضَعَ كُلَّ شَيْءٍ مَوْضِعَهُ وَ قَدْ كَانَ يَكُونُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ص الْكَلَامُ لَهُ وَجْهَانِ فَكَلَامٌ خَاصٌّ وَ كَلَامٌ عَامٌّ فَيَسْمَعُهُ مَنْ لَا يَعْرِفُ مَا عَنَى اللَّهُ سُبْحَانَهُ بِهِ وَ لَا مَا عَنَى رَسُولُ اللَّهِ ص فَيَحْمِلُهُ السَّامِعُ وَ يُوَجِّهُهُ عَلَى غَيْرِ مَعْرِفَةٍ بِمَعْنَاهُ وَ مَا قُصِدَ بِهِ وَ مَا خَرَجَ مِنْ أَجْلِهِ وَ لَيْسَ كُلُّ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ ص مَنْ كَانَ يَسْأَلُهُ وَ يَسْتَفْهِمُهُ حَتَّى إِنْ كَانُوا لَيُحِبُّونَ أَنْ يَجِيءَ الْأَعْرَابِيُّ وَ الطَّارِئُ فَيَسْأَلَهُ ع حَتَّى يَسْمَعُوا وَ كَانَ لَا يَمُرُّ بِي مِنْ ذَلِكَ شَيْءٌ إِلَّا سَأَلْتُهُ عَنْهُ وَ حَفِظْتُهُ فَهَذِهِ وُجُوهُ مَا عَلَيْهِ النَّاسُ فِي اخْتِلَافِهِمْ وَ عِلَلِهِمْ فِي رِوَايَاتِهِمْ
محورهای های مطرح شده در کلام امام علی(ع) پیرامون راویان حدیث وحدیث ابزاران:
پیشگفتار:
رسول گرامی اسلام زمانی که به رسالت مبعوث شدند قرآن پیام وحی مهمترین سند ومعجزه ایشان برای دعوت به توحید و زندگی براساس اخلاق وراهنمای سعادت برای رسیدن به کمال الهی بود قرآن به صورت قانون اساسی کلیاتی رادر مورد دین اسلام وراهنمائی زندگی مردم بیان کرده بود ولی مردم برای فروع ومسائل کاربردی که پیش می آمد وهمچنین برای فهم تفسیری از قرآن که دارای آیات محکم ومتشابه بود نیاز به مرجعی برای پاسخگوئی وراهنمائی داشتند که پیامبر درکنار قرآن سنت وعترت را مطرح کردند چه سنت رفتاری وچه گفتاری پیامبر وامام علی(ع) دانشمندترین مردم به فهم قرآن و سنت رفتاری گفتاری پیامبر بود ولی متاسفانه سیاست حاکم آن زمان مرجعیت فکری امام علی(ع) واهل بیت را به مصلحت قدرت خود نمی داستند وبرای همین مردم را از این دانش گسترده الهی دور کردند وبرای رفع نیاز مردم مرجعیت فکری صحابه را مطرح کردند آن هم به صورت مطلق وبدون توجه به شایستگی ها ومردم برای گرفتن حدیث وروایت سنت عملی پیامبر به اصحاب اورجوع می کردند درصورتی برخی از آنان شایستگی نداشتند وبرای منفعت طلبی دنیائی دست به هرکاری می زدند وباجعل حدیث هرنسبتی را به پیامبرروا می داشتند ابوهریره، زید ابن ارقم ومالک ابن انس ستاره برای رجوع مردم شدند واززنان پیامبر مهمترین مرجع رسمی از طرف خلافت ،عایشه أم الموءمنین روایت گر سنت گفتاری –حدیث- ورفتاری- سیره- پیامبر گردید وامام علی (ع) واهل بیت مورد رجوع مردم نبودند.
چگونگی تشخیص حدیث جعلی ازمعتبر؟
شناسايى روايات جعلى از راههاى مختلفى مىباشد از جمله:مخالف بودن روايت با - صريح قرآن - مخالف بودن آن با ديگر روايات كه مورد عمل تمامى فقها مىباشد و يا مخالف بودن آن با ضروريات دین و مكتب شيعه و يا با بديهيات عقلى كه مورد اتفاق تمامى عقلا است و از طريق تبار شناسی راويان حديث كه در علم رجال ضعف و قوت تمام راويان حديث مورد بحث قرار گرفته است.تشخيص اينگونه روايات جعل وتحریف درآنها توسط کارشناسان در علم حديث كه همان علمای رجال وتراجم و فقها هستند صورت مىگيرد. و اين كار متخصصين فن حديثشناسى است كه خود يكى از شاخههاى مهم علوم اسلامى است، يكى از عوامل عمدهاى كه باعث نقصان و تحريف سنت پيامبر(ص) و روايات اهل بيت(ع) گرديد، جعل و دستبرد در احاديث به دست معاندان دين و جاعلان حديث بود. آنان روايات بسيارى در موضوعات مختلف جعل و در احاديث نبوى و روايات اهل بيت(ع) وارد كردند. جاعلان حديث حتى در معانى برخى از روايات صحيح نيز دست به تحريف و تغيير زدند؛ درست بر خلاف دستور رسول خدا(ص) كه مردم را از جعل و تحريف حديث منع كرده بود.اميرالمؤمنين(ع) نيز كه بعد از پيامبر(ص) حافظ سنت نبوى و احكام اسلام بود، به شدت با جعل و تحريف حديث مخالفت مىكرد. آن حضرت در خطبه 210 نهجالبلاغه درباره اقسام راويان حديث، بهترين راويان و همچنين راويان دروغپرداز زمان حضرت رسول(ص) ايراد سخن فرمودهاند و روش جرح و تعديل احاديث و مجازات اخروى دروغپردازى در حديث را بيان فرمودهاند
سئوال ازامام علی(ع):
شخصى از احادیث بدعت آور وروایات نوظهور، گوناگونى که درسنت پیامبر نبود و در در میان مردم رواج داشت و باعث اختلاف شده بود از امام پرسید: :و قد سأله سائل عن أحاديث البدع و عما في أيدي الناس من اختلاف الخبر:
پاسخ امام علی(ع)
امام درپاسخ فرمودند :فقال ع:
۱دسته بندی احادیث رواج یافته درمیان مردم:
احادیثى که در دسترس مردم قرار دارد :إِنَّ فِي أَيْدِي النَّاسِ: هم حق است هم باطل : حَقّاً وَ بَاطِلًا:هم راست هم دروغ :وَ صِدْقاً وَ كَذِباً: هم ناسخ هم منسوخ، : وَ نَاسِخاً وَ مَنْسُوخاً : ممکن است یک حکمی درزمانی بایک حدیث ثابت شده وموقتی ،زمان دار بوده است ودرزمان دیگری باحدیثی دیگر آن حکم ازمیان رفته و مردم آن حکم وروایت آن را شنیده ولی برداشته شدن ونسخ آن حکم را نشنیده اند هم عام هم خاص : وَ عَامّاً وَ خَاصّاً: هم محکم هم متشابه : وَ مُحْكَماً وَ مُتَشَابِها ً: هم احادیثى که بدرستى ضبط گردیده و هم احادیثى که با ظن و گمان روایت شده. : وَ حِفْظاً وَ وَهْماً : در روزگار پیامبر(ص) آنقدر دروغ به آن حضرت نسبت داده شد که ایستاد و خطابه ایراد کرد : وَ لَقَدْ كُذِبَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ ص عَلَى عَهْدِهِ حَتَّى قَامَ خَطِيباً : و فرمود: هر کس از روى عمد به من دروغ نسبت دهد جایگاه او پر از آتش است : فَقَالَ مَنْ كَذَبَ عَلَيَّ مُتَعَمِّداً فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ : ونتیجه سخن امام این که همه این روایاتی که دردست مردم است از پیامبرصادر نشده ،راست و صحیح نیست برای همین منشاء اختلاف میان مردم گردیده است.
۲ اقسام راویان حدیث
افرادى که حدیث نقل مىکنند چهار دستهاند، که پنجمى ندارد. : وَ إِنَّمَا أَتَاكَ بِالْحَدِيثِ أَرْبَعَةُ رِجَالٍ لَيْسَ لَهُمْ خَامِسٌ :
اول- منافقان: «المنافقون»
نخست منافقى كه تظاهر به ايمان مىكند و نقاب اسلام بر چهره دارد : رَجُلٌ مُنَافِقٌ مُظْهِرٌ لِلْإِيمَانِ مُتَصَنِّعٌ بِالْإِسْلَامِ :يكى ايمان نمايى مىكند و اسلام آرايى. به ظاهر نه گناه مىكند و نه هرزگى، اما در درون وخلوت نه از گناه مىترسند و نه از آن دورى مىجوید : لَا يَتَأَثَّمُ وَ لَايَتَحَرَّجُ : و از روى عمد دروغ به پيامبر(ص) نسبت مىدهد :يَكْذِبُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ ص مُتَعَمِّداً: اگر مردم مىدانستند که او منافق دروغگو است، از او نمىپذیرفتند و گفتار دروغین او را تصدیق نمىکردند: فَلَوْ عَلِمَ النَّاسُ أَنَّهُ مُنَافِقٌ كَاذِبٌ لَمْ يَقْبَلُوا مِنْهُ وَ لَمْ يُصَدِّقُوا قَوْلَهُ: اما با ناآگاهى مىگویند او از اصحاب پیامبر است : وَ لَكِنَّهُمْ قَالُوا صَاحِبُ رَسُولِ اللَّهِ (ص) :رسول خدا را دیده و از او حدیث شنیده، و از او گرفته است : رَآهُ وَ سَمِعَ مِنْهُ وَ لَقِفَ عَنْهُ : پس حدیث دروغین او را قبول مىکنند : فَيَأْخُذُونَ بِقَوْلِهِ : در صورتى که خدا تو را از منافقین آنگونه که لازم بود آگاهاند، و وصف آنان را براى تو بیان داشت.« وَ قَدْ أَخْبَرَكَ اللَّهُ عَنِ الْمُنَافِقِينَ بِمَا أَخْبَرَكَ وَ وَصَفَهُمْ بِمَا وَصَفَهُمْ بِهِ لَكَ» آنان پس از پیامبر(ص) باقى ماندند:ثُمَّ بَقُوا بَعْدَهُ: وحرکت معطوف به قدرت دین ابزارانه خودرا با حدیث ابزاری ادامه دادند و به پیشوایان گمراهى :فَتَقَرَّبُوا إِلَى أَئِمَّةِ الضَّلَالَةِ : و دعوت کنندگان به آتش با دروغ و تهمت نزدیک شده: وَ الدُّعَاةِ إِلَى النَّارِ بِالزُّورِ وَ الْبُهْتَانِ : وآن حاکمان گمراه به این دو رویان بازرگان حدیث ولایت و حکومت بخشیدند : فَوَلَّوْهُمُ الْأَعْمَالَ : و آنان بر گردن مردم سوار گردیدند :وَ جَعَلُوهُمْ حُكَّاماً عَلَى رِقَابِ النَّاسِ: و به وسیله آنان به دنیا رسیدند، قدرت واموال عمومی را به خود اختصاص دادند :فَأَكَلُوا بِهِمُ الدُّنْيَا:اگر این توجیه گرها وروحانیون درباری نبودند وکارهای غلط حاکمان جور وستم کار را توجیه نمی کردند وبر خلا ف کاری آنها سرپوش نمی گذاشتند بازار شان رواج پیدا نمی کرد وموقعیت قدرت آنان درافکار عمومی تثبیت نمی شد. همانا مردم هم با سلاطین و دنیا هستند، مگر آن کس که خدا او را حفظ کند : وَ إِنَّمَا النَّاسُ مَعَ الْمُلُوكِ وَ الدُّنْيَا إِلَّا مَنْ عَصَمَ اللَّهُ : نقد قدرت هم آگاهی می خواهد وهم باید برای آن هزینه پرداخت وبرای همین افکار عمومی در بسیاری از زمان ها همراه حاکمان وتوجیه گر اعما ل آنها هستند توده های مردم یا دغدغه معیشت دارند ویابراثر ناآگاهی کمتر به نقد کارهای ارباب قدرت می پردازند چون حاکمان هزینه نقدرا باوابستگی های اقتصادی مردم بالا می برند ومردم با دغدغه های معیشتی همراه می شوند ونخبگان آگاه هم بعضی خود براساس منفعت طلبی درکنار قدرت ها قرار می گیرند وکسانی که درمقابل جورستم بایستند دچار داغ ودرفش حاکمان می شوند واین است اندوه امام علی(ع) که درکلام گهر بارجامعه شناسانه اش تبلور یافته است : وَ إِنَّمَا النَّاسُ مَعَ الْمُلُوكِ وَ الدُّنْيَا إِلَّا مَنْ عَصَمَ اللَّهُ: مردم با پادشاهان ودنیا هستند مگر کسانی که خداوند آنها را حفظ کند این یکى از آن چهار گروه است : فَهَذَا أَحَدُ الْأَرْبَعَةِ :
دوم خطاکاران – بی دقت های اشتباه کننده ومَُتوِهمِ- «الخاطئون»
. اهل خطا و اشتباه كه همان مردمىاند كه از پيامبر(ص) چيزى را شنيدهاند : وَ رَجُلٌ سَمِعَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ شَيْئاً : اما سخن آن حضرت را درست حفظ نكرده : لَمْ يَحْفَظْهُ عَلَى وَجْهِهِ : و با توهم چيزى را فرا گرفتهاند. : فَوَهِمَ فِيهِ : چنين شخصى از روى عمد دروغ نمىگويد : وَ لَمْ يَتَعَمَّدْ كَذِباً : بلكه آنچه در اختيار دارد، روايت و به آن عمل مىكند : فَهُوَ فِي يَدَيْهِ وَ يَرْوِيهِ وَ يَعْمَلُ بِهِ: و مىگويد: من از پيامبر(ص) آن را شنيدهام : وَ يَقُولُ أَنَا سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (ص ) :اگر مسلمانان مىدانستند كه او اشتباه كرده و غير واقعى پنداشته است، از او نمىپذيرفتند: فَلَوْ عَلِمَ الْمُسْلِمُونَ أَنَّهُ وَهِمَ فِيهِ لَمْ يَقْبَلُوهُ مِنْهُ: خودش هم اگر آگاهى مىيافت كه اشتباه كرده است، آن را رها مىكرد : وَ لَوْ عَلِمَ هُوَ أَنَّهُ كَذَلِكَ لَرَفَضَه :
سوم ناآگاهانى كه حديث شناس نيستند : اهل الشبهة :
دسته سوم ناآگاهانى كه حديث شناس نيستند: .وَ رَجُلٌ ثَالِثٌ : كسى است كه شنيده پيامبر(ص) به چيزى امر فرمود : سَمِعَ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (ص) شَيْئاً يَأْمُرُ بِهِ : و سپس از آن نهى كرد : ثُمَّ إِنَّهُ نَهَى عَنْهُ : و او آن نهى را نمىداند : وَ هُوَ لَا يَعْلَمُ : يا شنيد ه چيزى را كه رسول خدا نهى كرده « أَوْ سَمِعَهُ يَنْهَى عَنْشَيْءٍ »و بعد از بآن امر كرده است : ثُمَّ أَمَرَ بِهِ : و او اين امر را نمىداند :وَ هُوَ لَا يَعْلَمُ : يعنى نسخ شده را حفظ كرده است، ولى ناسخ را نمىداند : فَحَفِظَ الْمَنْسُوخَ وَ لَمْ يَحْفَظِ النَّاسِخَ : اگر بداند كه حديث او منسوخ است، تركش مىكند : فَلَوْ عَلِمَ أَنَّهُ مَنْسُوخٌ لَرَفَضَهُ : و اگر مسلمانان هم مىدانستند كه منسوخ است، تركش مىكردند : وَ لَوْ عَلِمَ الْمُسْلِمُونَ إِذْ سَمِعُوهُ مِنْهُ أَنَّهُ مَنْسُوخٌ لَرَفَضُوهُ :
چهارم حافظان صادق : الصادقون الحافظون:
دسته چهارم : وَ آخَرُ رَابِعٌ : که امام معرفی می کندحافظان صادقند كسى كه نه به خدا دروغ مىبندد: لَمْ يَكْذِبْ عَلَى اللَّهِ: و نه به پيامبرش دروغ نسبت مىدهد : وَ لَا عَلَى رَسُولِهِ : او دروغ را از ترس خدا و حرمت نگه داشتن از رسول خدا(ص) دشمن مىدارد : مُبْغِضٌ لِلْكَذِبِ خَوْفاً مِنَ اللَّهِ وَ تَعْظِيماً لِرَسُولِ اللَّهِ (ص) : در آنچه از پيامبر(ص) شنيده، اشتباه نكرده ودچار توهم وخیال نگردیده بلكه آن را با تمام جوانبش حفظ كرده و آن چنان كه شنيده بدون كم و كاست نقل كرده است : وَ لَمْ يَهِمْ بَلْ حَفِظَ مَا سَمِعَ عَلَى وَجْهِهِ فَجَاءَ بِهِ عَلَى مَا سَمِعَهُ لَمْ يَزِدْ فِيهِ وَ لَمْ يَنْقُصْ مِنْهُ : پس او ناسخ را دانسته و به آن عمل كرده است؛ منسوخ را نيز فهميده و از آن دورى جسته است : فَهُوَ حَفِظَ النَّاسِخَ فَعَمِلَ بِهِ وَ حَفِظَ الْمَنْسُوخَ فَجَنَّبَ عَنْهُ : خاص و عام، و محكم و متشابه را شناخته و هر كدام را در جاى خويش قرار داده است : وَ عَرَفَ الْخَاصَّ وَ الْعَامَّ وَ الْمُحْكَمَ وَ الْمُتَشَابِهَ فَوَضَعَ كُلَّ شَيْءٍ مَوْضِعَهُ : سپس امام علی(ع) درآخر خطبه درباره اصحاب وچگونگی برخورد آنان با احادیثی که از پیامبر می شنیدند چنین سخن می گویند: گاهى سخنى از رسول خدا(ص) داراى دو معنا بود :وَ قَدْ كَانَ يَكُونُ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ص الْكَلَامُ لَهُ وَجْهَانِ : سخنى عام، و سخنى خاص : فَكَلَامٌ خَاصٌّ وَ كَلَامٌ عَامٌّ : کسى آن را مىشنید که مقصود خدا و پیامبرش را از آن کلام نمىفهمید : فَيَسْمَعُهُ مَنْ لَا يَعْرِفُ مَا عَنَى اللَّهُ سُبْحَانَهُ بِهِ وَ لَا مَا عَنَى رَسُولُ اللَّهِ (ص) : پس به معناى دلخواه خود تفسیر مىکردو بدون آن که معناى واقعى آن را بداند، که براى چه هدفى صادر شد، و چرا چنین گفته شد، حفظ و نقل مىکرد : فَيَحْمِلُهُ السَّامِعُ وَ يُوَجِّهُهُ عَلَى غَيْرِ مَعْرِفَةٍ بِمَعْنَاهُ وَ مَا قُصِدَ بِهِ وَ مَا خَرَجَ مِنْ أَجْلِهِ : همه یاران پیامبر(ص) چنان نبودند که از او چیزى بپرسند و معناى واقعى آن را درخواست کنند : وَ لَيْسَ كُلُّ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ ص مَنْ كَانَ يَسْأَلُهُ وَ يَسْتَفْهِمُهُ : تا آنجا که عدّهاى دوست داشتند عربى بیابانى یا سؤال کنندهاى از آن حضرت چیزى بپرسد و آنها پاسخ آن را بشنوند : حَتَّى إِنْ كَانُوا لَيُحِبُّونَ أَنْ يَجِيءَ الْأَعْرَابِيُّ وَ الطَّارِئُ فَيَسْأَلَهُ ع حَتَّى يَسْمَعُوا : امّا من هر چه از خاطرم مىگذشت مىپرسیدم، و حفظ مىکردم : وَ كَانَ لَا يَمُرُّ بِي مِنْ ذَلِكَ شَيْءٌ إِلَّا سَأَلْتُهُ عَنْهُ وَ حَفِظْتُهُ : پس این سبب ها موجب اختلاف مردم وپریشان ماندن ایشان درروایاتشان است : فَهَذِهِ وُجُوهُ مَا عَلَيْهِ النَّاسُ فِي اخْتِلَافِهِمْ وَ عِلَلِهِمْ فِي رِوَايَاتِهِمْ:
