شورای فقهی مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم
چکیده
یکی از ارزشهای اصیل انسانی آزادی است و يكی از انواع آزاديها، آزادی بيان است. در این مقاله ابتدا به اهمیت آزادى بيان و جایگاه آن در اسلام، سپس به بحث محدود كردن آزادی پرداخته شده كه يك استثناء است و نيازمند دليل و توجيه عقلانی و وحيانی مي‌باشد. در ادامه به برخي از محدوديتها و ضوابط حاکم بر آزادي بيان از ديدگاه اسلام، به صورت اجمال اشاره شده است و بطور مفصل به بررسی ادله محدوديت آزادي انديشه هايِ گمراه كننده که در فقه با عنوان «حرمت نشر و حفظ کتب ضلال» مطرح شده است، مي پردازيم. و در پايان موارد استثناي حكم حرمت از ديدگاههاي مختلف مورد توجه قرار گرفته است.
واژگان كليدي: آزادي بيان، كرامت انسان، كتب ضلال، حد آزادي،
اهميت آزادي بيان
انسان در آموزه های اسلامی آزاد آفريده شده است و هيچ كس نمي تواند اين ويژگی را از او بگیرد. آزادی، كرامت و ارزش انسانی است. به همين جهت در انسان، اصالت دارد.
يكی از انواع آزاديها، آزادی بيان است. يعنی انسان بتواند آزادانه انديشه‌ها، اعتقادات، احساسات و عواطف خود را بيان كند.
آزادى بيان را معمولاً ابزارى براى پى بردن به حقيقت دانسته و از آن دفاع كرده اند. اگر بنابر پيشرفت فهم و معرفت باشد، مردم بايد در بيان و بحث و انتقاد از افكار و اطلاعات آزاد باشند و حقيقت فقط درعرصه آزاد و آشكار دادوستد آرا داراى حداكثر امكان بروز خواهد داشت.
ممكن است بگوييم پس از آشكارشدن حقيقت، آزادى بيان ديگر كارى نخواهد داشت و بايد رها شود. ولى خطاپذيرى ما در اعتقاداتمان هميشه يكى از اركان دفاع از آزادى بيان بوده است. ممكن است معتقد باشيم كه از بروز فكرى نادرست و كاذب جلوگيرى مى كنيم، اما تاريخ نشان مى دهد كه چه بسا حقيقت اشتباهاً خطاپنداشته شده و خطا جاى حقيقت را گرفته است. حتى اگر عقيده اى حقيقت داشته باشد، فقط تا هنگامى مى توانيم به حقيقت آن اعتماد داشته باشيم كه بتواند از چالشها سربلند بيرون آيد و حتى عقيده درست اگر از چالش دورنگاه داشته شود، به يكى از جزميات مرده تبديل مى شود.
و از سويي جلوگيري از آزادي بيان، خسارات جبران ناپذيري بوجود مي آورد مانند: ربودن فرصت جايگزيني حق به جاي باطل، جلوگيري از رشد استعدادها و خلاقيت و ابتكار و...
آزادي بيان در اسلام
آزادي بيان در اسلام، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. در عظمت گفتار و نوشتار همين بس كه خداي سبحان بر انسان منت نهاده است كه او را به سوي كلام، قلم و نوشته هدايت كرده و طريق استفاده از آنها را به او تعليم داده است، چنانكه خداوند در باره «بیان» كه شامل سخن گفتن، نوشتن و انواع هنرها مي‌شود، مي‌فرمايد: خدا انسان را آفريد و به او بيان را تعليم كرد. (رحمن،آیه3-4) در باره «قلم» فرموده است: خدايي كه با قلم تعليم داد به انسان چيزي را كه از آن آگاهي نداشت. (علق، آیه4-5)
خداوند سوره قلم را با قسم به «قلم» و «نوشته» آغاز كرده است: سوگند به قلم و آنچه مي نويسد.(قلم،آیه1)
علامه طباطبايی مي‌گويد: «خداي سبحان در اين آيه بدان جهت به قلم و آنچه با قلم مي‌نويسند، سوگند ياد كرده است، كه نوشته از بزرگترين نعمت‌هاي الهي است كه خداي تعالي بشر را با آن هدايت كرده است».(طباطبايي، الميزان، ج19،ص368 )
و از سوي ديگر قرآن، شنيدن نظرات ديگران را اين گونه ستوده است: پس بشارت ده به آن بندگان من كه به سخن گوش فرامىدهند و بهترين آن را پيروى مىكنند اينانند كه خدايشان راه نموده و اينانند همان خردمندان.(زمر، آیات17-18)
گرچه برخي از مفسران «القول» را در آيه مذكور، بدون دليل، قول خاصي دانسته اند مانند گوش فرا دادن به قرآن (طبرسي، مجمع البيان، ج8، ص493) يا اوامر الهي(آلوسي، روح المعانى، ج23، ص253). اما همانطور كه محققان با برهان توضيح داده اند وجهي براي تخصيص عموم آيه وجود ندارد(طباطبايي، الميزان، ج17، 250) و الف و لام در «القول» الف و لام استغراق است و افاده عموم مي كند. نخست مىگويد: بندگان مرا بشارت ده و بعد اين بندگان ويژه را به اين صورت معرفى مىكند كه آنها به سخنان اين و آن ـ بدون در نظر گرفتن گوينده و خصوصيات ديگر ـ گوش فرا مىدهند و با نيروى عقل و خرد بهترين آنها را بر مىگزينند هيچگونه تعصب و لجاجتى در كار آنها نيست، و هيچگونه محدوديتى در فكر و انديشه آنها وجود ندارد، آنها جوياى حقند و تشنه حقيقت، هر جا آن را بيابند با تمام وجود از آن استقبال مىكنند، و از چشمه زلال آن بىدريغ مىنوشند. به هر سخنى كه گوش دهند بدين اميد گوش مىدهند كه در آن حقى بيابند و مىترسند كه در اثر گوش ندادن به آن، حق از ايشان فوت شود.
از هشام بن حكم روايت شده است كه گفت امام موسى بن جعفر (ع) به من فرمود: اى هشام خداى تبارك و تعالى اهل عقل و فهم را در كتاب خود بشارت داده و فرموده:«فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِكَ الَّذِينَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِكَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ». (كليني، كافي، ج1، ص13؛ كتاب عقل و جهل) يعني اين بشارت مخصوص مؤمنان و مسلمانان نيست بلكه مربوط به اهل عقل و فهم است.
منظور اين است كه با استماع اقوال ديگران، هم هدايت الهي حاصل مي شود و هم عقول انسانها كامل مي گردد. در نقطه مقابل جاهلان هستند كه از شنيدن حرف ديگران هراس دارند و به هدايت الهي نيز نخواهند رسيد.
طبق اين آيه همانطور كه گوش كردن به سخنان ديگران براي رسيدن به بهترين آن لازم است، پس بايد سخن گفتن ديگران نيز مجاز باشد. تا بتوان به بهترين كلام دست يافت. نه اين كه جلوي سخن گفتن افراد گرفته شود و به عده اي خاص اجازه سخن گفتن داده شود تا از بين اين سخنان، بهترينِ آن را انتخاب كنيد. در حالي كه ممكن است سخن احسن در بين سخن كساني باشد كه مانع سخن گفتن آنان شده اند.
و اين كه قرآن در آيات بسياري مردم را به پژوهش و كاوش در جهان اطراف شان و گرفتن نتايج عقلي دعوت مي كند، نه به شيوه مقلدان كوري كه آنچه را ديگران گفته اند پيروي مي كنند و مي-پذيرند، بلكه از طريق تحليل و داوري هوشمندانه. گواه ديگري است بر اين كه افراد در بيان مطالبشان بايد آزاد باشند تا راه تحقيق ميسر گردد. لذا ابوزهره مي گويد: اين كار بدون آزادي آدمي براي بيان عقيده و انديشه اش ممكن نخواهد بود.(ابوزهره، تنظيم الاسلام للمجتمع، ص194)
و در قرآن به وضوح، جدال جايز شمرده شده است. البته خداوند به پيامبر دستور مي دهد كه با جدال احسن مردم را به دين دعوت كند.(عنكبوت، آیه46؛ نحل، آیه125) در عين حال از مواردي كه در قرآن از جدال سخن به ميان آورده است جدال زني است با پيامبر(ص): قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِي تُجَادِلُكَ فِي زَوْجِهَا وَتَشْتَكِي إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ يَسْمَعُ تَحَاوُرَكُمَا إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ(مجادله، آیه1) خدا گفتار [زنى] را كه در باره شوهرش با تو گفتگو و به خدا شكايت مىكرد شنيد و خدا گفتگوى شما را مىشنود زيرا خدا شنواى بيناست. در اين آيه كلماتي وجود دارد مانند«تجادلك»(با تو مجادله مي كند) و «تشتكي» (شكايت مي كند) و «تحاوركما» (مكالمه مي كند) كه حاكي از آن بوده است كه شكايت اين زن در اين موقع شديد بوده است. و مجادله كردن با پيامبر در مقام رئيس دولت به رسميت شناخته شده است.
آزادي بيان در مسایل سیاسی تا آنجا بود كه امام علي(ع) را تهديد به قتل مي كردند يا نسبت كفر مي دادند اما امام با آنان برخورد نمي كرد. يكبار وقتي علي (ع) خطبه جمعه را ايراد مي كرد يكي از خوارج سخن او را قطع كرد و از او انتقاد كرد. خليفه به انتقاد او پاسخ داد و آن گاه گفت: تو را از قدم گذاشتن به مسجدمان براي ذكر نام خدا باز نخواهيم داشت و سهم تو را از غنايم جنگ نفي نخواهيم كرد، مادام كه دستانت با ماست و در طرف ما مي جنگي و با تو نخواهيم جنگيد تا هنگامي كه تو با ما بجنگي. سپس خطبه را به پايان برد. (كمالي، آزادي بيان در اسلام، ص13، به نقل از khadduri)
باز، كثير بن تمار حضرمي گفت: به مسجد كوفه وارد شدم... در آنجا پنج مرد را ديدم كه خليفه علي را لعن مي كردند. يكي از آنان «بُرنوس» پوشيده بود، گفت: با خدا عهد كرده ام كه او را بكشم. آن مرد را گرفتم و به نزد علي بردم و آنچه را شنيده بودم براي او گزارش كردم. علي گفت: او را نزديكتر بياور. آن گاه افزود: واي برتو. كيستي؟ آن مرد پاسخ داد: سوّار منقوري هستم. خليفه گفت: بگذار برود، كه حضرمي در پاسخ گفت: خواهي گذاشت برود در حالي كه با خدا عهد بسته است تو را بكشد؟ علي پاسخ داد: آيا بايد او را بكشم در حالي كه مرا نكشته است؟ گفتم: او تو را لعن كرده است. علي گفت: پس تو هم بايد او را لعن مي كردي يا رهايش مي كردي. (كمالي، آزادي بيان در اسلام، ص13، به نقل از سرخسي، المبسوط، ج10) فقيه حنفي سرخسي، با استناد به رفتار علي با خوارج، به معاينه در مي يابد كه امام آن كساني را با اكثريت متفاوت اند و رهبري آن را به معارضه مي طلبند نه مي تواند بكُشد و نه مي تواند زنداني كند. تنها وقتي مخالفان نيرويشان را جمع كردند و عليه اهل عدل دست به خشونت زدند، زور جايز است.(كمالي، آزادي بيان در اسلام، ص22)
آزادی بیان آن قدر اهمیت دارد که زندگانی بدون آن در نگاه امام صادق (ع) بی معناست. اسماعيل بصرى گويد: شنيدم امام صادق (ع) مي فرمود: شماها مي توانيد در مجلسى بنشينيد و حديث بگوئيد و آنچه را خواهيد اظهار كنيد و از هر كه خواهيد بيزارى جوئيد و بهر كه خواهيد اظهار دوستى نمائيد؟ گفتم: آرى، فرمود: آيا زندگانى جز اين معنائى دارد؟.(کلینی، کافی، ج8، ص229)
شهید مطهری از آزادی بیان در صدر اسلام چنین یاد می کند: شما كی در تاريخ عالم ديده ايد كه در مملكتی كه همه مردمش احساسات مذهبی دارند به غيرمذهبی ها آن اندازه آزادی بدهند كه بيايند در مسجد پيامبر يا در مكه بنشينند و حرف خودشان را آنطور كه دلشان مي خواهد بزنند ، خدا را انكار كنند، منكر پيامبری شوند، نماز و حج و... را رد كنند و بگويند ما اينها را قبول نداريم ، اما معتقدان مذهب با نهايت احترام با آنها برخورد كنند در تاريخ اسلام از اين نمونه های درخشان فراوان مي¬بينيم و بدليل همين آزاديها بود كه اسلام توانست باقی بماند اگر در صدر اسلام در جواب كسي كه مي آمد و مي گفت من خدا را قبول ندارم ، مي گفتند بزنيد و بكشيد ، امروز ديگر اسلامی وجود نداشت اسلام به اين دليل باقيمانده كه با شجاعت و با صراحت با افكار مختلف مواجه شده است داستان مفضل را همه شما شنيده ايد مفضل يكی از اصحاب امام صادق (ع) بود روزی در مسجد پيامبر نماز مي گذاشت ، در اين وقت دو نفر مادی مسلك هم وارد شدند و در كنار او شروع كردند به صحبت كردن بطوری كه او صدای آنها را مي شنيد آنها در ضمن صحبت هايشان مسئله پيغمبر را مطرح كردند و گفتند مرد نابغه ای بوده كه مي خواسته تحولی در جامعه اش ايجاد بكند ، فكر كرده كه بهترين راه تحول اينست كه از راه مذهب وارد شود البته خود او به خدا و روز قيامت اعتقاد نداشته است ولی از مذهب به عنوان يك ابزار استفاده كرده مفضل شروع كرد به پرخاش كردن به آنها گفتند اول بگو از كدام گروه و از اتباع چه كسی هستی؟ اگر از پيروان امام جعفر صادق هستی بايد بدانی كه ما ، در حضور او اين حرفها و بالاتر از اينها را مطرح مي¬كنيم و او نه تنها عصبانی نمي شود ، بلكه همه حرفهايمان را با متانت گوش میدهد و در انتها پاسخ همه آنها را با استدلال بيان میكند و خطاهای آنها را نشان مي دهد. اين چنين بوده كه اسلام توانسته است باقی بماند.(مطهري، پیرامون انقلاب اسلامی، ص18-19)
در اوائل قرن دوم هجری نهضت ترجمه در جهان اسلام شکل گرفته است و افکار و اندیشه های دیگران وارد جهان اسلام شده است و حتی همین اندیشه ها موجب پدید آمدن مذاهب و نحله های کلامی متفاوت و متضادی گردیده؛ اشاعره و معتزله محصول همین دیدگاهها بوده اند و کم و بیش این افکار در میان اصحاب امامان نیز رسوخ پیدا نموده و منشأ سؤالاتی از محضر امامان معصوم شده است؛ جبر و اختیار و امر بین امرین، نتیجه همین مباحث بوده است اما هیچگاه از سوی امامان برخورد منفی با مطالعه آثار غیر اسلامی نشده است و کسی چنین برخوردی را نقل نکرده است. البته در مواردی امامان، افرادی را از ورود به برخی از مباحث عقلی منع می کرده اند اما این به معنی مخالفت با این مباحث نبوده است بلکه صرفا به دلیل عدم توانایی فرد مورد نظر بوده است. زيرا قدرت درک این قبیل مسایل را نداشته است در حالي كه در موارد دیگر به همین سؤالات پاسخ گفته شده است.
حدود آزادی بیان
با روشن شدن جايگاه ارزشمند آزادي بيان در مكتب اسلام، آيا از نظر اسلام انسان آزاد است هرچه خواست بگويد و بنويسد، حق باشد يا باطل؟ يا اين كه آزادي بيان حد و مرزي دارد؟
آزادى كه در عرف حقوق و سياست از آن صحبت مى شود، زمانى تحقق مى¬يابد كه انسان مانعى در اجراى خواستهاى خود نداشته باشد. از سوى ديگر، انسان انديشمند، بى بند و بارى را نمى پسندد و آزادى مطلق را به معناى هرج و مرج و پايمال شدن حقوق ضعفا مى داند و مايل است به نوعى ميان آزادى و رعايت اخلاق و حقوق ديگران را جمع كند.
محدود كردن آزادی يك استثناء است كه نيازمند دليل و توجيه عقلانی و وحيانی مي‌باشد. اكثر قريب به اتفاق محققان و انديشمندان براى آزادى حد و مرزى قايل اند، تا اعمال و انتفاع آزادى يك فرد، موجب تجاوز به آزادى ديگران يا مانع انتفاع آنان از آزادى نگردد.
در اصل بيست و چهارم قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران، نيز حق آزادي بيان و حدود آن چنین آمده است: «نشريات ومطبوعات در بيان مطالب آزادند مگر آنكه مخل به مباني اسلام يا حقوق عمومي باشد. تفصيل آن را قانون معين مي‌كند.»
دين از آنجا كه به همه مسايل بشرى توجه دارد از ابعاد مختلف به اين مطلب پرداخته است. از بعد كلامى و تكوينى، خداوند انسان را آزاد آفريده است و در كارها مجبور نيست و ارزشهايى را كه كسب مى كند به دليل همين آزادى، ارزشمند و قابل پاداش است. و از بعد اخلاقى چون انسان را هدفمند مى¬داند آنچه موجب رشد و تعالى او و همچنين موجب انحطاط اوست برايش بيان نموده تا راه راست را اشتباه نكند و از بعد شرعى براى معتقدين به مكتب الهى، به حداقل نكاتى كه توجه به آنان ضرورى است، امر و نهى كرده است (واجب و حرام) و انجام و ترك بسيارى از كارها را به خود انسان واگذار كرده است؛ يا مطلوبيت و عدم مطلوبيت غير الزامى براى آنها بيان كرده (مستحب و مكروه) و يا خير (مباح).
همانطور که بیان شد اصل اولیه بر آزادی بیان است اما اسلام ايده «آزادی برای آزادي» را ترويج و تشويق نمي‌كند، بلكه اعتقاد دارد اولا آزادی بايد در خدمت پيشرفت و تعالي باشد. با توجه به اين ديدگاه انساني، آزادی بيان يك ارزش اساسی در مجموعه ارزشهای انسانی است ولی شامل همه ارزشهای بشری نمي‌شود. كرامت انسانی و حرمت بشری نيز وجود دارد. خطايی غيرقابل توجيه است اگر تحت عنوان آزادی بيان، كرامت و حرمت انسانهای ديگر را زير پا بگذاريم.
ثانیا آزادی بيان بايد بعضی ضوابط و شرايط و محدوده‌هايی داشته باشد كه مصالح نوعی و عمومی آن را ايجاب مي‌نمايد. مهمترين اين ضوابط اين است كه آزادی بيان هيچگاه نبايد به حريم خصوصی افراد وارد شود. تحت عنوان آزادی رسانه¬ای، ورود به اين منطقه برای هيچ كس جايز نيست. نبايد اسرار مردم را بدون مجوز قانون فاش کرد. آزادی بیان به این معنی نیست که دروغ و هر نسبتی را به دیگری داد. جايز نيست كه آزادی بيان مرزهای اخلاقی جامعه را زير پا بگذارد و جوانان و كودكان و زنان جامعه را دچار فساد و تباهی نمايد. آزادی بايد در چارچوب مصالح ملّی و ميهنی حركت كند. هيچ نويسنده يا روزنامه‌نگاری حق ندارد اسرار نظامی كشور خود را فاش كند. اين كار خيانتی بزرگ است. همه كشورها در مجازات كردن كسی كه اين كار را انجام دهد، متفق القولند. نباید با طرح آزادی بيان توهین به مقدسات مورد قبول ملتي را مجاز شمرد، ملتی را مورد اهانت قرار داد و...
پيامبراکرم(ص) نخستين فردي بود که دامنه آزادي بيانش محدود گرديد؛ خداوند متعال به رسول اکرم(ص) اجازه نداده است که در ابراز نظراتش بي حد و مرز باشد، بلکه شيوه دعوت را براي او معين نموده و نحوه گفتار و اسلوب احتجاج را مقرر داشت و او را ملزم نمود که در دعوت خويش به حکمت و موعظه حسنه توسل جسته؛ به بهترين صورت احتجاج نموده،(نحل، آیه125) از جاهلان دوري گزيده (فرقان، آیه63) و سخن ناپسندي را ابراز ندارد و مبلغان شرک را ناسزا و دشنام نگويد.(انعام، آیه108)
مطابق نص قرآن کريم، اين امر اختصاص به امت پيامبر اسلام ندارد، بلکه شامل امتهاي پيشين نيز مي¬شود، چنان که در سوره بقره آيه 83 مي¬فرمايد: «ما از بني اسرائيل پيمان گرفتيم و با آنها گفتيم جز خداوند يگانه را پرستش نکنيد ... و با مردم [به زبان] خوش سخن بگوييد.»
برخي از محدوديتها و ضوابط حاکم بر آزادي بيان از ديدگاه اسلام که در متون ديني به آن پرداخته شده، به صورت اجمال عبارتند از:
1. افترا و اتهام اخلاقي.
تهمت و افترا عملي ناپسند در ميان همه عقلا و مذاهب شمرده شده است؛ نمي توان مكتبي را نام برد كه از اين رفتار زشت منع نكرده باشد. قرآن کريم به شدت هر گونه تهمتي را منع كرده است و بويژه نسبت نارواي اخلاقي را از گناهان بزرگ برشمرده است و عذاب دنيوي و اخروي براي آن در نظر گرفته است. فرموده: بىگمان كسانى كه به زنان پاكدامن بىخبر [از همه جا] و با ايمان نسبت زنا مىدهند در دنيا و آخرت لعنتشدهاند و براى آنها عذابى سختخواهد بود. (نور،آیه23)
خداوند علاوه بر عذاب اخروي براي آنان مجازات دنيوي (حد قذف) نيز قرار داده است: كسانى كه نسبت زنا به زنان شوهردار مىدهند سپس چهار گواه نمىآورند هشتاد تازيانه به آنان بزنيد و هيچگاه شهادتى از آنها نپذيريد و اينانند كه خود فاسقند (نور،آیه4)
2. توهين و تمسخر
عيب گيري و به زشتي ياد كردن و اهانت و تمسخر ديگران را قرآن ممنوع دانسته است. چه بسا همانها كه شما آنان را كوچك و حقير مي شماريد بهتر از شما باشند: اى كسانى كه ايمان آوردهايد نبايد قومى قوم ديگر را ريشخند كند شايد آنها از اينها بهتر باشند و نبايد زنانى زنان [ديگر] را [ريشخند كنند ] شايد آنها از اينها بهتر باشند و از يكديگر عيب مگيريد و به همديگر لقبهاى زشت مدهيد. (حجرات، آیه11)
3. افشاي اسرار شخصي ديگران.
در آيه 12 سوره حجرات تجسس در مسائل شخصي افراد ممنوع شده است و افشاي آن نيز حرام مي¬باشد: و هرگز از حال دروني هم تجسس نکنيد و غيبت يکديگر را روا مداريد. آيا دوست مي¬دارد يکي از شما گوشت برادر مرده خود رابخورد؟ البته از آن کراهت و نفرت داريد...
4. افشاي مسائل امنيتي.
قرآن کريم کساني را که به برملا کردن امور امنيتي مي پردازند، از پيروان شيطان مي داند. و مي فرمايد: و چون خبرى [حاكى] از ايمنى يا وحشت به آنان برسد انتشارش دهند. (نساء، آیه83)
5. به زشتي سخن گفتن و اهانت به مقدسات.
خداوند دوست ندارد كسي با كلمات زشت با ديگران سخن بگويد مگر كسي كه بر او ستم رفته باشد: خداوند بانگ برداشتن به بدزبانى را دوست ندارد مگر [از] كسى كه بر او ستم رفته باشد. (نساء، آیه148) كه در حدّ ستم انجام شده بر او مي تواند افشا كند.
همچنين اسلام به پيروان خود اجازه اهانت به مقدسات ديگران را نمي دهد هر چند اين مقدسات از ديدگاه اسلام، ارزش نداشته و پوچ، بلکه نامقدس باشند. قرآن مي فرمايد: و آنهايى را كه جز خدا مىخوانند دشنام مدهيد كه آنان از روى دشمنى [و] به نادانى خدا را دشنام خواهند داد. (انعام، آیه108)
6. ترويج فساد و فحشا.
توجه به سلامت جامعه و افرادي که درآن زندگي مي کنند، موجب شده است تا يکي از محدوديتهاي آزادي بيان، ترويج فساد و فحشا از طريق اظهار مطالب جنسي مستهجن و تحريک کننده باشد. آيه 19سوره نور مي¬فرمايد: همانا کساني که دوست دارند فحشا در ميان مؤمنان شيوع پيدا کند، براي آنها در دنيا وآخرت عذاب دردناک است.
7. انتشار مطالب گمراه كننده
ترويج افكار باطل، خرافي و گمراه كننده منافات با آزادي دارد زيرا آزادي همانطور كه در ابتداي بحث مطرح شد براي ارتقاي انسان قرار داده شده است نه تحميق مردم و منحرف كردن آنان از راه صحيح و رشد.
پس از بيان اجمالي محدوديتهايي كه اسلام براي پيروان خود بيان كرده است. در اينجا به صورت مفصل به بررسي محدوديت آزادي انديشه¬هاي گمراه كننده و ادله آن مي پردازيم
بررسی حکم کتب ضلال
فقيهان در تأليفات خود این بحث را با عنوان «حفظ كتب ضلال» مطرح کرده اند. اما پيش از بحث، ذكر دو نكته ضروري است:
1- در بحث كتب ضلال، دفاع از عقاید مردم در مرتبه اول به عهده علما است که با پاسخ به شبهات از انحراف آنان جلوگیری کنند.
2- خود مردم باید احتیاط لازم را در دریافت مطالب به کار گیرند. همانطور که در خوردن غذا باید دقت كافي بنمايند و از هر غذای آلوده¬ای استفاده نکنند: فَلْيَنظُرِ الْإِنسَانُ إِلَى طَعَامِهِ (عبس/24)، همچنین نسبت به واردات قلبی و ذهنی خود نیز حساس باشند. (كاشاني، تفسير صافي، ج5، ص287) پس هر مطلبی را نبايد بدون تحقيق پذيرفت.
ما در اینجا ابتدا به واژگان حفظ كتب ضلال، سپس به ادله¬ای که برای حرمت اقامه شده است، می پردازیم.
منظور از حفظ كتب ضلال
الف) مراد از حفظ چيست؟ اهل لغت حفظ را به معناي حراست و نگهداري (الصحاح3/1172؛ تاج العروس1/466) مراعات چيزي را نمودن (معجم مقاييس اللغه2/87) و نقيض فراموشي(العين3/198) معنا كرده اند. شیخ انصاری در معنای حفظ براي اين حكم شرعي می فرماید: «مراد از این حفظ - که حرام می باشد معنای اعمی است که شامل به حافظه سپردن، نسخه برداری، بحث و گفتگو و هر کاری که به نوعی در باقی ماندن مطالب گمراه کننده نقش دارد، می شود. (انصاري، المکاسب، 1/238)
مرحوم ایروانی در توضيح كلام شيخ، سه احتمال را برای معنای حفظ مطرح کرده، می فرماید: مراد از حفظ، «در معرض تلف قرار ندادن» می باشد. (یعنی تلف نکردن و نابود ننمودن این کتابها متعلق حکم حرمت است) که این از عبارت مرحوم شیخ بعید است. و یا منظور «نگهداری برای خود» می باشد. احتمال سوم اینکه آن را از نابودی حفظ کند. این معنی با معنای اول تفاوت دارد که در این صورت مختص به جایی است که کتاب در معرض تلف شدن باشد؛ مثلا در آب یا آتش در حال از بین رفتن باشد و کسی آن را از مهلکه نجات دهد. کما این که در تعبیر «حفظ نفس محترمه» هم همین معنای سوم مراد است. یعنی حفظ نفس محترمه در جایی اطلاق می شود که شخصی در معرض هلاکت و نابودی باشد و انسان او را نجات دهد. و الا اگر زمینه هلاکتی نباشد مثلا انسان کسی را دعوت کند و به خانه¬اش بیاورد، حفظ نفس محترمه نیست. اگر به ادله بحث نگاه کنیم در صورتی که تام باشند و اشکالی متوجه آنها نشود ، اقتضایشان همان معنای اول است. پس حرمت حفظ، مساوی با وجوب نابودی و اتلاف کتب ضلال است. یعنی اگر این ادله، دلالتش تمام باشد، بر انسان واجب است کتب گمراه کننده را در هر کتابخانه ای که باشد، محو و نابود سازد. (ایروانی، حاشیة المکاسب، ص 25)
البته چون در چند جا مرحوم شیخ تعبیر «وجوب اتلاف» به کار برده اند، می توان استنباط کرد که به نظر ایشان حرمت حفظ، مساوی با وجوب اتلاف است.
ب) مراد از «كتاب» صرفا معناي مصدري آن که نوشتن و معناي اسم مصدريش که نوشتار و در اصطلاح عبارت است از اوراق نوشته شده مجلد، نمی باشد. بلکه در اينجا هر مکتوب و نوشته مختصر یا مفصلی را شامل مي شود و تنها معنای اصطلاحی امروزی آن مراد نیست؛ بنابر این حتما ضرورتی ندارد کتابی باشد تا حفظ آن حرمت پیدا کند، بلکه حتی یک صفحه اطلاعیه، مجله، روزنامه، هفته‌نامه، ماهنامه، و ... را هم شامل می شود. همچنین در وضع فعلی جوامع، می توان با تنقیح مناط، مواردی مانند فیلم، اسلاید، نوارهای کاست و ویدیویی، برنامه های کامپیوتری و ... را نیز مشمول این عنوان کلی دانست .
مرحوم آيه الله سید كاظم طباطبايي يزدي دراین خصوص می گوید: «آنچه ادله ارائه شده اقتضا دارد وجوب از بین بردن (حرمت حفظ) تمام چیزهایی است که باعث گمراهی می شود و «کتب» هیچ ویژگی خاصی ندارد؛ بنابراین غیر از کتاب، هرچیزی هم که شأنیت گمراه کردن دارد، حفظش حرام است؛ مانند مزار، مقبره، مدرسه و امثال اينها؛ بنابراین بهتر بود که عنوانی عام و فراگیر انتخاب می شد که شامل همه مصادیق بشود. و چه بسا غرض فقها از انتخاب این عنوان (کتب ضلال) بیان مثال باشد نه محدود کردن موضوع؛ چون آنچه در این باب بیشتر مطرح و مبتلی به است، «کتاب » است. (طباطبایی یزدی، حاشیة المکاسب، ص 23)
ج) درباره کلمه «ضلال» باید گفت این کلمه مصدر است به معنای گمراه شدن، هدایت نیافتن، راه نیافتن به مقصود؛ و مفهومی در مقابل هدایت دارد؛ و چون صفت براي كتاب آمده است مراد كتابهاي گمراه كننده است.
مرحوم شیخ انصاری در مورد معنای کتب ضلال سه احتمال داده است:
1- کتبی که دربردارنده مطالب باطل و ناحق هستند (گرچه موجب گمراهی نشوند)
2- کتبی که به قصد اضلال و گمراه کردن تألیف شده است.
3- کتبی که حاوی مطالب گمراه کننده هستند گرچه آن مطالب حق باشد. مانند برخي از كتب عرفا كه از الفاظ منكر استفاده شده است اما مدعي هستند كه مرادشان ظاهر آن الفاظ نيست.(المکاسب، انصاری، 1/235)
آنگاه مختار خود را در قسمت دیگری از بحث چنین بیان می فرماید: «موردي كه در ميان فقها خلافي نيست، تنها موردی است که موجب گمراهی می¬شود و همین مورد حفظش ـ بدون اختلاف ـ حرام است، مقتضای ادله باب هم، همین است » (همانجا)؛ بنابراین کتبی که مشتمل بر مطالب گمراه كننده و باطل باشد، مشمول این عنوان است. اگر چه كسي را عملاً گمراه نكند.
آیة الله خویی همان ديدگاه شيخ انصاري را این گونه بيان مي¬كند: «مقصود از کتب ضلال، هر چیزی است که با هدف گمراه کردن و فریفتن مردم تهیه و تدوین شده باشد و باعث گمراهی در مباحث اعتقادی یا فروع دین شود. بنابراین کتابهای مشتمل بر ناسزا، بدگویی، مسخره و نیز کتابهای حاوی داستانها و حکایتها و روزنامه های مشتمل بر مطالب گمراه کننده، مشمول این عنوان است. همچنین بعضی از کتب حکمت و عرفان، جادوگری، غیبگویی و مانند اینها که باعث گمراهی می-شود نیز از مصادیق کتب ضلال می¬باشد». (خويي، مصباح الفقاهه، 1، ص254 همچنين ر.ك: طباطبایی یزدی، حاشیة المکاسب، ص 23 و ایروانی، حاشیة المکاسب، ص 25)
بنابر اين، هر عملي كه سبب بقاي مطالب باطل و گمراه‌كننده و انتشار و شيوع آنها در بين مردم بشود حرام است و شامل تأليف، تصنيف، تفسير، ترجمه، چاپ، تكثير و توزيع كتاب‌ها، مجلات، روزنامه‌ها و ساير مطبوعات گمراه¬كننده، و ضبط، تكثير و توزيع فيلم‌ها و نوارهاي گمراه كننده مي‌شود.(حسيني شيرازي، الفقه، ج93، ص106و366)
بررسي ادله حرمت حفظ كتب ضلال
عمده ادله اي كه در كتب فقه آمده است براي حرمت حفظ كتب ضاله بوده است و برخي از ادله عموميت دارد و شامل مسأله گمراه كردن بطور مطلق مي شود. لذا مناقشاتي هم كه در مورد ادله صورت گرفته است، در رابطه با حفظ بوده است. اين ادله به اين شرح است:
دلیل اول: اجماع يا عدم خلاف
علامه حلي در كتاب تذكره و منتهي ادعاي «عدم خلاف» در مسأله نموده است و محقق اردبيلي در مجمع الفائده و شيخ انصاري در مكاسب از آن به «اجماع فقيهان» ياد كرده اند.(ر.ك: منتظری، دراسات في المكاسب المحرمه، ج3، ص91)
نقد دلیل:
اولا، چنين اجماعي اثبات نشده است (منتظري، دراسات في المكاسب المحرمه، ج3، ص91)
ثانيا، ادعای نفی خلاف نيز صحیح نیست زیرا صاحب حدائق در این زمینه، فتوای خلاف داده و لذا مخالف در مساله وجود دارد. (نجفي، جواهرالکلام ، ج22، ص57؛ خويي، مصباح الفقاهة، ج1، ص257؛ طباطبایی یزدی، حاشیة المکاسب، ص23)
ثالثا: بر فرض که اجماعی محقق شده باشد، اجماعِ تعبدی نیست که دلیل مستقلی برحکم باشد، چون احتمال داده می شود اجماع کنندگان بر اساس ادله ای که ارائه می شود، بر حکم اتفاق پیدا کرده باشند و چنین اجماعی مدركي است و بايد ادله آنان مورد بررسي قرار گيرد. افزون بر اين كه قدر متيقنِ اجماع در صورتي است كه نگهداري كتب ضاله براي گمراه كردن مردم باشد نه در هر صورت.
دلیل دوم: حکم عقل
عقل حکم مي كند به وجوب قطع ماده و ریشه فساد (انصاری، المکاسب، ج1، ص233) و چون کتب ضلال باعث گمراهی و مفسده برای مردم است، اتلاف آنها واجب و حفظ آنها حرام است.
نقد دلیل :
مرحوم ایروانی بر این دلیل چنین اشکال کرده اند: «اگر عقل چنین حکمی داشته باشد، باید دقیقا به همین ملاک، بر وجوب قتل کافر بلکه هرکس که انسانها را از راه خدا گمراه می کند، حکم نماید و همچنین باید حکم کند که حفظ مال غیر از تلف شدن واجب است. در حالی که عقل، هرگز چنین حکم هایی صادر نمی کند. آنچه متیقن از حکم عقل است این است که ایجاد فساد، قبیح است و در بحث ما نحن فیه، مصداق ایجاد فساد، تالیف کتب ضلال است نه حفظ و نگهداری کتابی که نوشته شده است. پس می توان گفت طبق حکم عقل، تهیه و تألیف کتب گمراه كننده حرام است و بیش از این، عقل حکمی ندارد» . (ایروانی، حاشیة المکاسب ، ص25)
و آيه الله خويي دليل عقل را با اين توضيح نارسا دانسته اند: اگر مدرك حكمِ عقل، حُسن عدل و قُبح ظلم است. به اين صورت كه كندن ماده فساد، حسَن است و نگهداري آن ظلم و هتك شارع است، اولا دليلي بر وجوب دفع هر ظلمی وجود ندارد و گرنه بر خداوند و پيامبران و اوصياء آنان نیز واجب بود، تكوينا جلوي ظلم را بگيرند. با اين كه خداوند متعال به انسان قدرت بر انجام كار خوب و بد را داده است. همچنین راه را به او نشان داده است، خواه شاكر باشد و خواه كفران نمايد.
و اگرمدرك آن، حكم عقل به وجوب اطاعت و حرمت معصيت خداوند است. و چون خداوند فرمان داده است كه ريشه فساد را قطع كنيد، پس بايد اقدام كرد. دليلي بر اثبات چنين حکمي وجود ندارد مگر در موارد خاصي مانند: شكستن بت و صلیب و مجسمه هایی که مورد پرستش واقع می شود. (خويي، مصباح الفقاهه، ج1، ص255) و هيچ دستور كلي مبني بر قطع ماده فساد در شرع وجود ندارد.
دلیل سوم : آیات
به دو آيه ذيل براي حرمت حفظ كتب ضلال استدلال شده است:
۱) آیه شریفه: « وَمِنَ النَّاسِ مَن يَشْتَرِي لَهْوَ الْحَدِيثِ لِيُضِلَّ عَن سَبِيلِ اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَيَتَّخِذَهَا هُزُوًا أُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ مُّهِينٌ » (لقمان،آیه6) و برخى از مردم كسانىاند كه سخن بيهوده را خريدارند تا [مردم را] بى[هيچ] دانشى از راه خدا گمراه كنند و [راه خدا] را به ريشخند گيرند براى آنان عذابى خواركننده خواهد بود.
اين آيه از دو جهت بر حرمت اشتري و جمع آوري لهو الحديث دلالت دارد، يكي از جهت سياق كه آهنگ مذمت و سرزنش دارد و غير حرام مذمت ندارد و ديگر اين كه در پايان آيه وعده عذاب داده شده است.
آیه شریفه در مورد نضربن حارث نازل شده است که به بلاد عجم سفر می کرد و کتب مشتمل بر حکایات و افسانه های فارس را خریداری و در بازگشت به جزیرة العرب، آنها را برای قریش بازگو می کرد تا ایشان را از شنیدن و گوش فرا دادن به قرآن باز دارد. البته در بعضی روایات هم «لهو الحدیث » به «غنا» معنا و تفسیر شده است.(طباطبایی، المیزان، ج16، ص209)
استدلال به این آیه شریفه در مطلب مذکور، به این صورت است که مراد از «اشتراء» در آیه، مطلق اخذ و تسلط است و لو به غیر خریدن باشد. روایاتی که این آیه را به حرمت غنا یا استهزا و مسخره حق، تفسیر کرده اند، مؤید همین معناست. اشتراء غنا، به معنی فراگیری آن است. بنابراین لفظ «یشتری» در آیه شریفه به صورت تشبیه و مجاز در مورد تسلط و اخذ به کار رفته است. که در این صورت حفظ را هم شامل می شود.
نقد دلیل:
مرحوم آیة الله خویی در ایراد به این دلیل می فرماید: «اولا آنچه در ظاهر آیه مورد مذمت قرار گرفته اشتراء حدیث لهو است به قصد اضلال. و این ربطی به ما نحن فیه ندارد. چون در حفظ کتب ضلال، علم به این وجود ندارد که حتما غایت حرامی بر آن مترتب می شود، نهایت امر این است که احتمال ترتب گمراهی بر حفظ، وجود دارد. ثانیا بر فرض، ما از این اشکال چشم بپوشیم، آنچه از آیه استفاده می شود، حرمت خرید و فروش کتابهای گمراه کننده است و هیچ دلالتی بر حرمت حفظ و نگهداری آنها بعد از خرید ندارد؛ کما اینکه مجسمه سازی حرام است ولی نگهداری آن حرام نیست و...» (و کما اینکه نضربن حارث هم کتابهایی را از بلاد عجم خریداری می کرده است که مشتمل بر مطالب دروغ و لهو بوده است). (خويي، مصباح الفقاهة، ج1، ص255)
مرحوم ایروانی مي گويد: «ظاهر این است که مراد از «اشتراء» در آیه شریفه، «تعاطی » باشد (تعاطی داد و ستد، دادن از یک طرف و گرفتن از طرف مقابل) و در اینجا کنایه از سخن گفتن و گفتگو کردن به حدیث و کلام لهو است و این به زبان آوردن کلام لهو جزء مصادیق اضلال و گمراه کردن از راه خدا می باشد و هیچ اشکالی در حرمت گمراه کردن نیست. اما این غیر از ما نحن فیه است که مساله از بین بردن و نابود کردن چیزی است که موجب گمراهی می شود. (ایروانی، حاشیة المکاسب، ص25)
در این بحث، مرحوم شیخ در پی اثبات حرمت حفظ و وجوب اتلاف کتابهایی است که موجب گمراهی می¬شود؛ ولی این آیه شریفه فقط ثابت می کند که «گمراه کردن» حرام است؛ لذا نمی تواند دلیلی بر مدعای شیخ باشد.
مرحوم آيه الله منتظري در مورد اشكال ايرواني مي¬گويد: لفظ اشتراء را بر گفت و گو حمل كردن، خلاف ظاهر است. پس بهتر است آيه را بر ظاهرش حمل كنيم و همانطور كه در شأن نزول وارد شده است موردش خريدن كتب باطل و نشر آن به قصد جلوگيري از شنيدن و پيروي از قرآن، مي-باشد.(منتظري، دراسات في المكاسب المحرمه، ج3، ص93)
نکته:
در اين آیه شریفه، قید «لیضل عن سبیل الله» وجود دارد. اگر «لام» در اين جا براي غايت باشد كه آيه الله خويي استفاده كردند. در اين صورت معني آيه چنين مي شود كه اگر بر نگهداري، اضلال مترتب باشد، ـ چه چنين قصدي وجود داشته باشد و چه نباشد ـ اشكال دارد و گرنه منعي ندارد و اگر «لام» علت باشد، مساله قصد و هدف را مورد توجه قرار می دهد، یعنی مذمت را متوجه کسانی می داند که با هدف و انگیزه اضلال عن سبیل الله، کاری را انجام می دهند (با اختلاف تفاسیری که وجود دارد).
بنابراین اگر هم این آیه شامل حفظ و نگهداری کتب شود، تنها در صورتی است که این عمل با انگیزه گمراه کردن مردم از حق و راه خدا صورت گیرد يا اين چنين نتيجه بر آن مترتب شود. و الا صرف حفظ کتب یا مثلا مذاکره و گفتگو پیرامون مطالب آن و... فی نفسه حرمتی ندارد.
۲) آیه شریفه: «... و اجتنبوا قول الزور».(حج، آیه30) و از گفتار باطل اجتناب ورزيد
قول زور یعنی سخن و کلام باطل و دروغ که البته بعضی روایات به مصادیقی از آن اشاره کرده اند؛ مانند غنا یا شهادت زور یا تلبیه مشرکان.(طبرسی، مجمع البیان، ج 7 و 8، ص82)
تقريب استدلال به اين آيه چنين است كه گرچه ظاهرش تکلم به باطل یا کذب می¬باشد ولی مراد، اجتناب و دوری از هر چيزي است كه بر باطل دلالت دارد چه گفته باشد يا نوشته (منتظري، دراسات في المكاسب المحرمه، ج3، ص94 به نقل از محقق شيرازي، حاشيه المكاسب)
نقد دلیل:
مرحوم مامقانی می فرماید: «مخفی نیست که استدلال به این آیه با این وجهی که اشاره شد، در صورتی تمام است که منظور از اجتناب از قول زور، اجتناب و دوری از تمام افعالی باشد که ممکن است به قول زور تعلق گیرد که «حفظ» از جمله آنها است. ما این معنا را در صورتی می توانیم برای آیه بپذیریم و اجتناب را حمل بر این معنا کنیم که فعلی وجود نداشته باشد که تعلق گرفتن «اجتناب» به آن، آشکار و روشن باشد؛ در حالی که اینجا ما چنین فعلی داریم، چون امر به اجتناب و دوری از کذب و باطل ظهور دارد در امر به اجتناب از ارتکاب آنها». (مامقاني، غايه الآمال، ص80)
حضرت آیة الله خویی با بیان دیگری همین اشکال را مطرح کرده است:
«قول زور» به «کذب» و در بعضی روایات به «غناء» تفسیر شده است ؛ این دو تفسیر با هم منافاتی ندارند... و این معنا ربطی به ما نحن فیه ندارد. اگر کسی بگوید آیه دلالت بر نابود کردن کتب ضلال می کند، زیرا از بارزترین مصادیق کذب، این کتب و محتوای آنهاست، بلکه کذب بر خدا و رسول می باشد، پاسخ می دهیم: نهایت آنچه از آیه استفاده می شود، وجوب اجتناب از سخن دروغ گفتن است، اما نابود کردن سخن دروغ، از آیه به دست نمی آید. و الا از بین بردن تمام چیزهایی که دروغی در آنهاست، واجب می شد؛ مانند اکثر تواریخ و...، که هیچ محصلی ملتزم به چنین وجوبی نشده، تا چه رسد به فقها» . (خويي، مصباح الفقاهة، ج1، ص256)
دلیل چهارم: روایات
به چند روايت نيز در اينجا استناد شده است:
۱) بخشی از روایت تحف العقول كه از امام صادق (ع) نقل شده است: «انما حرم الله تعالی الصناعة التی حرام کلها التی یجیئ منها الفساد محضا...» خداوند صنعتي را كه از آن فساد محض بوجود مي آيد، حرام كرده است.
تقریب استدلال چنين است: طبق این بخش از روایت، صناعت حرام، آن است که جز فساد بر آن مترتب نباشد؛ هر نوع عملکردی در خصوص آن و هر نوع تصرفی در آن حرام است. (جمیع التقلب فیه). و کتب ضلال که طبعا جز فساد و اضلال بر آن مترتب نیست، انواع تقلب و تصرف در آنها حرام است که یکی از مصادیق تقلب و تصرف، «حفظ» می باشد.
نقد دلیل:
مرحوم آیة الله خویی می گوید: «قسمت اول روایت که صناعتی را که فساد محض بر آن مترتب است، حرام کرده است، هیچ مستلزم حرمت نگهداری و حفظ مصنوع ندارد... نهایت چیزی که روایت می رساند، این است که تالیف کتب ضلال یا استنساخ آن حرام است، چون بر اینها صناعت صدق می کند (ولی بر حفظ صناعت صدق نمی کند) ... و قسمت آخر روایت که می¬فرماید جمیع تقلب در این کار حرام است، نیز دلالت بر ما نحن فیه ندارد؛ زیرا نمی توان پذیرفت که «تقلب» بر حفظ صدق کند. خصوصا اگر غرض کسی که حفظ کرده، این باشد که کتب ضلال به دست مردم نیفتد تا باعث اضلال آنها شود» . (خويي، مصباح الفقاهة، ج1 ص256)
اشکال دیگری که به این دلیل و دلیل بعد ـ بخش دیگری از همین روایت ـ وارد است، «ضعف سند» روایت است که سبب می گردد قابلیت استناد برای احکام شرعیه را از دست بدهد. (همان منبع، ص257)
۲) در فراز ديگر از روایت تحف العقول چنين آمده است: «او ما یقوی به الکفر و الشرک فی جمیع وجوه المعاصی او باب یرهن به الحق فهو حرام محرم بیعه و شرائه و امساکه». هر چيزي كه به سبب آن شرك و كفر از هرگونه راه معاصي تقويت شود يا هر بابي كه مايه وهن و سستي حق گردد، حرام است و فروشش، خريدش، نگهداريش، داشتنش، بخشيدنش، عاريه دادنش و هرگونه تصرفش حرام است.
تقریب استدلال: طبق این عبارات، «امساك» نگهداری چیزی که باعث تقویت کفر و شرک یا اهانت به حق باشد، حرام است و چون کتب ضلال، باعث تقویت کفر و اضلال مردم از حق می شود، لذا حفظش حرام است. استدلال در صورتی تام و فراگیر است که معنای امساک را ابقا و حفظ بگیریم که در برابر نابود کردن و محو ساختن است. و الا اگر امساک به معنای نگهداری خارجی باشد، انواعی از حفظ را (مانند به حافظه سپردن، استنساخ، مذاکره و...) شامل نمی¬شود. (شهیدی، هدایة الطالب، ص 49)
نقد دلیل :
مرحوم آیة الله خویی در مورد استدلال به این فقره از روایت تحف العقول می نویسد: «گرچه کبری از مسلمات است (حرمت خرید و فروش و امساک چیزی که باعث تقویت کفر می شود) لکن در صغری میدان وسیعی برای مناقشه وجود دارد؛ زیرا ما قبول نداریم که حفظ کتب ضلال تقویت کفر و اهانت به حق باشد. چنانکه این مطلب روشن است. مگر اینکه کسی با این انگیزه حفظ نماید، که آن حکمش مشخص است و از جهت حرمت انگیزه (تقویت کفر) کارش حرام می شود» .(خويي، مصباح الفقاهة، ج1، ص256)
همچنین اشکال ضعف سند هم چنانچه اشاره شد، مطرح است.
البته این روایت، دلالت بر حرمت نگهداری چیزهایی دارد که باعث تقویت کفر یا اهانت به حق هستند و بدون شک کتب ضلال باعث تقویت کفر می باشند. و می توان از این عبارات روایت، حرمت امساک آنها را به دست آورد. چون در استدلال نفرمودند حفظ نوعی تقویت کفر است (صغری) و کاری که تقویت کفر باشد حرام است (کبری)، پس حفظ هم حرام است (نتیجه) تا در صغری مناقشه شود. بلکه روایت می فرماید چیزی که تقویت کفر باشد، بیعش و شرائش و امساکش حرام است.
ضمنا روایت بر فرض اینکه اشکال دیگری نداشته باشد، تنها حفظ کتبی را شامل می شود که تقویت کفر یا اهانت به حق در آن باشد و غیر از این را گرچه گمراه کننده هم باشد، شامل نمی شود؛ مگر اینکه جمله «فی جمیع وجوه المعاصی» را توضیح و تعمیم دایره «ما یقوی به الکفر و الشرک» بدانیم که در این صورت هر نوع کتب ضلالی را در بر می گیرد.
۳) بخشی از حسنه عبدالملک¬بن¬اعین: حیث شکي الی الصادق (ع) انی ابتلیت بالنظر الی النجوم. فقال (ع): اتقضی؟ قلت: نعم. قال: احرق کتبک.
تقریب استدلال: در صورتی که امر «احرق» مولوی باشد و وجوب نفسي را برساند، نه اين كه ارشاد به حكم عقل باشد به این معنی است که از بین بردن کتابهای گمراه کننده و حاوی مطالب گمراه کننده، واجب است و کتب ضلال اگر فسادش بیشتر از کتب نجوم نباشد، کمتر نیست
نقد دلیل:
همانطور که اشاره شد مبنای استدلال به این روایت آن است که امر «احرق » را واجب مولوی نفسی بدانیم؛ لذا اشکالی که وارد می شود این است که این امر ظهور در ارشادی بودن دارد. علتش هم تفصیلی است که امام علیه السلام در سؤال خویش داده اند و فرموده اند: آیا از روی این کتابهای نجوم قضاوت می کنی؟ وقتی راوی پاسخ مثبت می دهد، می فرماید: آنها را بسوزان! پس معلوم می شود که اگر قضاوت نمی کرد، امری به سوزاندن نمی شد و این امر الان برای رهایی از قضاوت به وسیله کتب نجوم است، و این امر ارشادی می شود. (انصاري، المكاسب، ج1، ص234) در این صورت دلیلی بر مدعای ما نیست؛ چون مدعا «وجوب نفسی اتلاف کتب ضلال» است؛ یعنی با صرف نظر از هر چیزی، نابود کردن کتب ضلال یک واجب شرعی، و حفظ آن حرام است.
آیة الله خویی هم می گوید: «همین که حضرت تفصیل دادند، معنایش این است که دو صورت در حکم مشترک نیستند؛ دلالت دارد بر اینکه اگر از روی این کتب، حکم نمی کند، حفظش جایز است». (خويي، مصباح الفقاهة، ج1، ص257)
دليل پنجم- وجوب جهاد و امر به معروف و نهي از منكر
ادله‌اي كه گذشت گرچه دلالتي بر حرمت حفظ كتب ضلال نداشت اما دلالت بر حرمت اضلال و گمراهي و مقابله با آن را داشت. در عين حال براي مقابله با ابزار و وسایل گمراه کننده، ادله ديگري ذكر شده است: مانند وجوب جهاد و امر به معروف و نهي از منكر
مرحوم صاحب جواهر در اين باره می فرماید: «از ادله ای که دلالت می کند بر وجوب نبرد و پیکار با اهل گمراهی و تضعیف آنها به هر صورت ممکن، می توان حرمت حفظ کتب ضلال را استفاده نمود؛ زیرا واضح و بدیهی است که مراد از امر به جهاد، نابود کردن مذهب آنها، به وسیله نابود کردن و کشتن اهل ضلال است. پس به طریق اولی نابود کردن چیزی را هم که باعث تقویت آنها می شود، شامل می¬گردد» (نجفی، جواهر الکلام، ج22، ص57)
نقد دليل
صرف نظر از اين كه آيا جهاد ابتدايي در اسلام وجود دارد يا خير و بويژه اين كه به هر حال در دوره غيبت واجب نيست و مقابله با افكار غلط و انحرافي، كار فرهنگي مي طلبد، اين دليل براي مقابله با افرادي كه مردم را گمراه مي كنند، خوب است البته با شرايطي كه در امر به معروف و نهي از منكر بيان شده است از جمله اين كه اقدامات عملي بدون اجازه حاكم نبايد باشد. اما اشکالی که بر آن وارد است، این است که «نهي از منكر، ظهور در اين دارد كه منكري كه با آن مقابله مي شود، فعلي است كه از شخص صادر مي شود نه مطالب باطل يا دروغي كه در كتاب نوشته شده است و دليلي براي از بين بردن آن وجود ندارد. بلي اگر حرام بر آن مترتب شود بايد از بين برود و اين هم در صورتي است كه براي گمراه كردن باشد يا فرض شود كه گمراهي به واسطه آن در خارج محقق خواهد شد. كه در اين دو صورت نيز درست نمي باشد. زيرا مقدمه حرام، حرام نمي باشد به ويژه در صورتي كه قطع به تحقق حرام (يعني گمراهي) نداشته باشيم.»(منتظري، دراسات في المكاسب، ج3، ص98)
به هر حال با توجه به وظيفه نهي از منكر، بر عالمان است كه به تبيين حقايق و ابطال انديشه¬هاي غلط با بيان و استدلالي روشن، اقدام كنند تا انحرافي صورت نگيرد. اين همان راه انبياء و روش صالحان است. (شيخ طوسي، تهذيب الاحكام، ج6، ص180)
موارد استثنا از حرمت حفظ كتب ضلال
همانطور كه بيان گرديد ادله ياد شده از دلالت بر حرمت حفظ كتب ضلال قاصر بود و تنها حرمت گمراه كردن از آنها فهميده مي¬شد. حال اين بحث مورد توجه قرار گرفته است كه اگر حفظ كتب ضلال به اين منظور نباشد و گمراه كردن بر آن مترتب نشود بلكه مصالحي نيز داشته باشد، يا در اجراي اين حكم مفاسدي وجود داشته باشد، باز هم نگهداري آن ايراد دارد؟ و اساسا آيا وجه معقولي براي حفظ كتب ضلال و توجيهي براي نگهداري آن و يا از بين نبردن آن وجود دارد؟ فقيهان هر يك به فراخور حال به برخي از اين مصالح اشاره كرده¬اند:
شيخ انصاري اولا بين كتب ضلال و كتبي كه مطالب باطل در آن وجود دارد تفاوت قايل شده و مي گويد: آنچه از روایات استفاده می شود این است که: حرمت حفظ کتب ضلال، شامل کتابهایی می¬گردد که سبب ضلال و گمراهی باشند و کتابهایی که مشتمل بر مطالب باطل باشد، بدون این که عنوان ضلال براو مترتب شود، دراین عنوان داخل نمی باشد. حرمت کتب ضلال، از جهت مفسده¬ای است که گمراهی آن در پی دارد واگر مفسده ای در آن نبود و یا با مصلحتی بالاتر معارضه کند دلیلی بر حرمت نداریم. (انصاري، المکاسب، ج1، ص236)
ثانيا در موارد استثنا كه داراي مصلحت است، چنين می¬گوید: «موارد مستثنی عبارت است از این که کتب ضلال را برای نقض کردن مطالبش و احتجاج و استدلال بر اهلش و محکوم ساختن آن حفظ کند یا برای این¬که از مطالبش مطلع شود تا بتواند با علم بر عقاید مخالفان، در موارد ضرورت، تقیه نماید یا انگیزه هایی از این قبیل. صاحب جامع المقاصد چه نیکو فرموده است که فواید حفظ این کتب، زیاد است». (انصاري، المکاسب، ج1، ص237)
بنابراین هر نوع کتب ضاله ای را اگر انسان به منظور نقض مطالبش و محکوم کردن گمراهان، حفظ کند، این حفظ جایز است. بلکه این اصلا تحت حکم حرمت نمی رود؛ زیرا گفته شد که ادله حرمت، ملاک تحریم را روی ترتب مفسده برده¬اند و در چنین مواردی نه تنها مفسده مترتب نیست، بلکه مصلحت مترتب است.
صاحب جواهر در برخي از موارد، حتي حفظ كتب ضلال را اولي مي شمارد: «... و از همین جا علت استثنا در جایی که به انگیزه نقض مطالب، حفظ شود، روشن می گردد؛ زیرا این حفظ در واقع اتلاف و نابود کردن کل ضلال و مکتب باطل است که مسلما اولویتش بیش از اتلاف آحاد این کتابهاست که وقتی یک یا دو کتاب را انسان از بین ببرد، فساد مترتب بر مطالب آنها بکلی مرتفع نمی گردد، ولی اگر به طرق استدلالی، مطالب آن نقض و رد شود، فساد آن بکلی منتفی می شود و هدف هم همین است. اما اینکه بخواهد بر اهلش بوسیله اطلاع از مطالب آنها احتجاج کند، در صورتی که به همین مساله نقض برگردد، استثنائش صحیح است؛ ولی اگر نقض مطالب باطل در کار نباشد، استثنائش خالی از اشکال نیست.» (نجفی، جواهر الکلام، ج 22، ص 57)
آیة الله خویی که در تمام ادله حرمت حفظ، مناقشه کردند در پایان بحثشان می فرماید: «حتي اگر ما حرمت حفظ کتب ضلال را بپذیریم و از اشکالها چشم بپوشیم، مسلما حفظ آنها برای رد مطالبش یا اظهار و آشکار ساختن عقاید خرافی، افسانه های مضحک و احکام سستی که در آنهاست، بر مردم، اشکالی ندارد» .(خويي، مصباح الفقاهه، ج1، ص257) یعنی این موارد، استثناست.
حضرت امام خمینی(ره) می فرماید: اگر هدف و منظور صحیح و درستی بر نگهداری، خواندن و تعلیم و تعلم کتابهای گمراه کننده مترتب نباشد، حکم تمامی این عناوین حرمت است. اگر کسی مثلا به منظور ابطال ادله نویسندهِ کتابی و رد و نقض مطالب آن، کتاب مفسد و گمراه کننده ای را مطالعه کند، یا نگه دارد، یا بخرد و خود او هم کاملا از خطر انحراف و گمراهی به وسیله مطالب این کتاب در امان باشد، در این صورت اشکالی بر عمل او مترتب نیست. در غیر این صورت کسی حق نگهداری و مطالعه اینگونه کتابها را ندارد.
همچنین می فرماید: بر اکثر مردم عادی که خطر لغزش و گمراهی در آنها زیاد است، لازم است از کتابهایی که مشتمل بر مطالب خلاف عقاید اسلامی و شبهات و مغالطه هاست، دوری و پرهیز کنند. خریدن، نگهداری و حفظ اینگونه کتب برای آنها جایز نیست؛ بلکه واجب است، این کتابها را از بین ببرند. (موسوی خمینی، تحریر الوسیله، ج 1، ص498)
حضرت آيه الله منتظري به نكته ديگري كه در دوران معاصر بوجود آمده و آن وسايل ارتباط جمعي است و اشكالاتي كه از ممنوع كردن يك كتاب ممكن است پديد آيد، اشاره كرده و مي-فرمايد: حفظ کتب ضلال در همه موارد فی نفسه تقویت اهل ضلال و مذهب آنها نیست مگر اینکه انگیزه حفظ این باشد. که در آن صورت قضیه متفاوت است. و چه بسا در مواردي در دنياي كنوني كه وسايل تكثير و انتشار فراوان شده است مسأله معكوس شده است و با از بين بردن يك نسخه يا چند نسخه از كتاب ضلال، نمي توان آن را محو نمود بلكه در برخي موارد موجب توجه بيشتر مردم به آن مي شود و كتابي را كه اگر بطور طبيعي انتشار مي يافت عده معدودي آن را مي خواندند اما با جلوگيري از آن، مردم بيشتري به آن توجه مي كنند. زيرا مردم به آنچه منع مي شوند، حريص مي گردند (الناس حريص علي ما منع) در حالي كه در گذشته با محو آن اثر، امكان دستيابي به آن از بين مي رفت. همچنين گاهي با انتشار آن، مردم به بطلان و نادرستي آن بهتر واقف مي¬شوند. پس بهترين راه براي خراب كردن آن نشر آن است. و حفظ آن در اين صورت حرام نخواهد بود. (منتظري، دراسات في المكاسب المحرمه، ج3، ص104).
نتيجه گيري
در مجموع از مطالب مطروحه نكات زير استفاده مي شود:
1) اسلام آزادي بيان را محترم می شمارد.
2) كسي حق ندارد اين آزادي را از انسان سلب كند. مگر به آزادي وحقوق ديگران لطمه بزند. مثلا مشتمل بر توهين، افترا، تمسخر، افشاي اسرار شخصي ديگران، افشاي اسرار مسايل امنيتي و انتشار مطالب گمراه كننده باشد.
3) هيچ يك از ادله اي كه براي حرمت نگهداري كتب ضلال مطرح شد، كافي نبود مگر در صورتي كه موجب گمراهی گردد.
4) و در صورتی می توان حکم به حرمت نمود که با مصلحت بالاتری معارضه نكند. بنابر اين اگر مصلحت برتری وجود داشته باشد، حرام نخواهد بود. مانند اين كه پاسخ به شبهات آنان داده شود یا از موارد تقیه آگاه شود یا حکم به حرمت نتيجه معكوس بگذارد و موجب گرایش افراد بیشتری به سوی آن شود.
5) در عین حال از این که بتوان از قوه قهریه حکومت برای این مسأله استفاده کرد، ترديد وجود دارد.
منابع
1- ابوزهره، محمد، تنظيم الاسلام للمجتمع، قاهره، مطبعه مخيمر، بي تا
2- انصارى، شيخ مرتضي، المكاسب، قم، كنگره جهانى بزرگداشت شيخ اعظم انصارى، چاپ اول، 1415ه ق
3- ايروانى، على بن عبد الحسين نجفى، حاشيه المكاسب، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، چاپ اول، 1406ه ق،
4- تبريزى، ميرزا فتاح شهيدى، هداية الطالب إلي أسرار المكاسب، تبريز، چاپخانه اطلاعات، چاپ اول، 1375ه ق
5- جعفرى، محمد تقى، جبر و اختيار، تهران، انتشار، 1347ش
6- جوهري، اسماعيل، الصحاح، بيروت، دارالعلم للملايين، چاپ اول، 1410ه ق
7- خويى، سيد ابو القاسم موسوى، مصباح الفقاهة، مقرر محمد على توحيدى، نجف، المطبعه الحيدريه، 1374ق
8- شيخ طوسي، محمدبن حسن، تهذيب الاحكام، بيروت، دارالاضواء، الطبعه الثانيه، 1413ق
9- طباطبايي، سيد محمد حسين، الميزان في تفسير القرآن، بيروت، مؤسسه الاعلمي للمطبوعات، الطبعه الثانيه، 1391ه ق
10- فيض كاشاني، محسن، تفسير صافي، بيروت، مؤسسه الأعلمي للمطبوعات، بي¬تا
11- كاتوزيان، ناصر، مبانى حقوق عمومى، تهران، نشر دادگستر، 1377
12- كمالي، محمد هاشم، آزادي بيان در اسلام(مجموعه مقالات)، ترجمه محمد سعيد حنايي كاشاني، تهران، قصيده¬سرا، چاپ اول، 1381
13- مامقانى، محمد حسن بن الملا عبدالله، غاية الآمال في شرح كتاب المكاسب، رحلى، قم، مجمع الذخائر الإسلامية، چاپ اول، 1316ه ق
14- مطهري، مرتضي، پیرامون انقلاب اسلامی، تهران، دفتر انتشارات اسلامي، 1361
15- منتظري، حسينعلي، دراسات في المكاسب المحرمه، قم، ارغوان دانش، چاپ دوم، 1385ش
16- موسوي خميني، روح الله، تحرير الوسيله، قم، مؤسسه مطبوعات دار العلم، چاپ اول، بي¬تا
17- نجفي، محمد حسن، جواهر الكلام في شرح شرايع الاسلام، بيروت، داراحياء التراث العربي، 1981م
18- يزدى، سيد محمد كاظم طباطبايى، حاشية المكاسب، قم، مؤسسه اسماعيليان، چاپ اول،1410ه ق
