بحثی در تقسیمات سوره های قرآن کریم

محمدعلی کوشا
کلمه «سوره» در اصل به معنی « دیوار بلند و گرداگرد شهر» است. زیرا هر سوره، شماری از آیات را در برگرفته است. برخی آن را به معنی مطلق بلندی و شرف و منزلت گرفته اند. ابن فارس در «معجم مقائیس اللغة» گوید: « سور: السین و الواو و الراء أصل واحد یدلّ علی علوّ و ارتفاع. و السّور: جمعع سورة و هی کلّ منزلة من البناء» (مقائیسن اللغة، ص 475- چاپ یک جلدی). ابو الفتوح رازی در تفسیرش گوید: « بدان که سوره را معنا منزلت بود از منازل شرف ... باروی شهر را از آن جهت سور نامند که بلند و مرتفع باشد » (روض الجِنان و روح الجَنان، ج 1،ص 9 مقدمه). برخی دیگر سوره به به معنی «پاره و باقی مانده چیزی دانسته اند (همان). بنابراین قول، سوره در اصل «سُؤرَه» بوده (به معنی پاره ای از قرآن) که به جهت سهولت در تلفظ «سوره» خوانده شده است یعنی همزه تبدیل به واو شده است.
قرآن کریم داری 114 سوره است که نخستین آنها طبق ترتیب کنونی قرآن ها سوره « فاتحة الکتاب (حمد) و آخرین آنها سوره «الناس» است. اسامی سوره ها توقیفی است یعنی توسط شخص رسول گرامی اسلام (ص) نامگذاری شده اند. برخی از سوره ها بیش از یک نام دارند مثل سوره حمد که نام های «فاتحة الکتاب»، أم الکتاب، السبع المثانی و ...» دارد.
گاهی چند سوره روی هم یک نام مشترک دارند، مانند: «سبع طوال» یعنی هفت سوره طولانی که عبارتند از: بقره، آل عمران، نساء، اعراف، انعام، مائده و انفال و توبه که در این مقام این دو در حکم یک سوره به حساب آمده اند.
«مئین» یعنی سوره هایی که عدد آیات آنها صد یا بالاتر از آن است ولی به اندازه سوره های طوال نمی رسند. مانند: یونس، هود، یوسف، نحل، اسراء، کهف، مریم، طه، انبیاء، مؤمنون، شعراء و صافات که جمعا 12 سوره اند.
«مثانی»: یعنی سوره هایی که عدد آیات آنها زیر صد قرار دارند که نزدیک 20 سوره اند. گفته اند علت نامگذاری آنها به این عنوان این است که به جهت کوتاه بودن بیش از یک مرتبه تلاوت می شوند.
«حوامیم» یعنی هفت سوره ای که با حرف «حم» شروع می شود که عبارتند از: غافر (مؤمن)، فصّلت، شوری، زخرف، دخان، جاثیه و احقاف.
«ممتحنات»: که نزدیک به بیست سوره اند و عبارتند از: فتح، حشر، سجده، طلاق، ن و القلم، حجرات، ملک (تبارک)، تغابن، منافقون، جمعه، صف، جن، نوح، مجادله، ممتحنه و تحریم.
«مفصلات» : از سوره الرحمان تا آخر قرآن را مفصّلات نامیده اند. چون فواصل آیه های این سورها کوتاه است.
در یک تقسیم بندی دیگر سوره ها به مکی و مدنی تقسیم می شوند. سوره های مکی به سوره هایی اطلاق می شود که قبل از هجرت نازل شده اند چه در شهر مکه یا اطراف آن، و سوره های مدنی به سوره هایی اطلاق می شود که بعد از هجرت نازل شده اند چه در شهر مدینه یا اطرف آن و یا حتی نزدیک به مکه باشد. بنابراین، آیه «... الیوم أکملت لکم دینکم و أتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دیناً (مائده/3) مدنی است، هر چند که در روز جمعه در عرفه در حجة الوداع نازل شده، مدنی است، و نیز آیه «إن الله یأمرکم أن تؤدّوا الامانات إلی أهلها (نساء/58) علی رغم اینکه در مکه، در سال فتح بزرگ نازل شده است، مدنی محسوب می شود. و همچنین سوره انفال که در بدر نازل شده، مدنی به شمار می آید نه مکی (مناهل العرفان فی علوم القرآن، ص 142) ابن واضح یعقوبی در تاریخش می نویسد: به قولی آیه « الیوم أکملت لکم دینکم و رضیت لکم الاسلام دیناً) آخرین آیه نازل شده است. آنگاه گوید: و روایت صحیح و ثابت و روشن همین است و نزول این آیه در روز نصب امیرالمومنین صلوات الله علیه در غدیر خم بوده است. (تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 402، ترجمه محمد ابراهیم آیتی).
تعداد سوره های قرآن که 114 سوره است از طریق پیامبر اکرم (ص) با نقل صحابه و تابیعن به دست ما رسیده و به همین مقدار بدون کم و زیاد هم تا کنون باقی مانده و هر گونه نقلی که این تعداد را کمتر یا بیشتر نشان دهد هرگز قابل قبول نیست. تعیین فواصل آیات که هر آیه تا کجا ادامه دارد امری توقیفی است و با دستور و نظر پیامبر اکرم (ص) بوده است نه اینکه امری اجتهادی می باشد. شماره صحیح آیات طبق نقل روایت کوفیین که صحیح ترین و قطعی ترین روایات است 6236 آیه است که از مولی امیرالمومنین علیه السلام روایت شده است. واکنون عدد آیات قرآن در مصحف شریف هم همین رقم است. این شمارش مبنی بر آن است که «بسم الله الرحمن الرحیم» در سوره حمد یک آیه محسوب شود و در دیگر سوره ها آیه مستقل به حساب نیامده باشد و حروف مقطعه در اوائل سور نیز یک آیه محسوب شود، ولی تعداد آیات هر سوره نزد دیگران مورد اختلاف است (الاتقال سیوطی، ص 157-176- چاپ یک جلدی).
کم و زیادی شماره های آیات هر سوره هیچ گونه نقص و خللی در کلیت قرآن ایجاد نمی کند، بنابراین کوتاهی و بلندی هر آیه به مطالب مندرج در آن بستگی ندارد، چه بسا یک آیه نزد بعضی از صحابه به عنوان دو آیه به حساب می آمده، و علت اختلاف هم بدین جهت است که پیامبر اکرم (ص) احیانا در جایی از آیه توقف فرمودند و به تلاوت ادامه نمی دادند آنگاه گمان می رفت که آیه تمام شده است، و چه بسا در تلاوتی دیگر، بدون وقفه ادامه می دادند و نزد حاضران یک آیه به حساب می آمده است.در نزول اولین آیه و سوره، سه نظر وجود دارد: 1-گروهی گفته اند: اولین آیات سه یا پنج آیه آغازین سوره علق است. 2-گروهی دیگر گفته اند: نخستین سوره نازل شده سوره مدثر است. 3-گروهی نیز اولین سوره نازل شده را سوره فاتحة الکتاب (حمد) دانسته اند. میان این سه نظر را می توان جمع کرد؛ بدین گونه که نزول سه یا پنج آیه سوره علق به طور قطع با آغاز بعثت مقارن بوده است و سپس چند آیه از ابتدای سوره مدثر نازل شده است ولی اولین سوره کامل که بر پیامبر نازل گردیده سوره «حمد» بوده است. و چند آیه از سوره علق یا سوره مدثّر در آغاز، عنوان سوره نداشته است بلکه با نزول بقیه آیات سوره این عنوان را پیدا کرده است. لذا مانعی ندارد که بگوییم اولین سوره کامل، سوره حمد است. بنابراین اگر ترتیب نزول سوره ها را از نظر ابتدای سوره ها در نظر بگیریم، اولین سوره، علق و سپس مدثر و آنگاه حمد است. و بر اساس روایات اهل بیت علیه السلام، آخرین سوره کامل نازل شده، سوره نصر است.
در شماری از روایات آمده است که آخرین آیه ای که بر پیامبر اکرم (ص) نازل شده آیه « و اتّقوا یوما ترجعون فیه إلی الله ثمّ توفّی کل نفس ما کسبت و هم لا یظلمون» (بقره/281) است. که جبرئیل آن را نازل کرد و گفت: آن را در میانه آیه ربا و آیه دین از سوره بقره قرار دهد و پس از آن بیش از 21 روز و بنا به قولی 7 روز زندگی نکرد و رحلت فرمود.
بر اساس روایاتی که در دست است، 86 سوره مکی و 28 سوره مدنی است. و در این گروه بندی سه معیار وجود دارد:
1- معیار زمان: بیشتر مفسرین معتقدند که معیار مکی یا مدنی بودن، هجرت پیامبر اکرم (ص) از مکه به مدینه است. پس هر سوره ای که پیش از هجرت نازل شده مکی و هر سوره ای که بعد از هجرت نازل شده است مدنی به شمار می رود. خواه در مدینه نازل شده باشد و خواه در سفرها و حتی در مکه در سفر حج یا عمره یا پس از فتح، چون پس از هجرت بوده است مدنی محسوب می شود. ملاک هجرت نیز داخل شدن در مدینه است. بنابراین آیاتی که پس از هجرت از مکه پیش از ورود به مدینه، در راه بر پیامبر اکرم (ص) نازل شده است، همگی مکی محسوب می شوند. مثلا آیه «إن الله الذی فرض علیک القرآن لرادّک إلی معاد (قصص/28، 85) براساس این تعریف و ملاک که پس از خروج از مکه در راه بر پیامبر (ص) نازل شده، مکی است.
2- معیار مکان: هر چه در شهر مکه و پیرامون آن نازل شده مکی است؛ و هر چه در مدینه و پیرامون آن نازل شده مدنی است، خواه پیش از هجرت یا پس از آن نازل شده باشد. پس آنچه در غیر این دو منطق نازل شده باشد نه مکی است و نه مدنی. بنابراین در این صورت عنوان مکی و مدنی از باب تغلیب خواهد بود.
3- معیار خطاب: هر سوره ای که در آن خطاب به مشرکان باشد، مکی و هر سوره ای که در آن خطاب به مؤمنان باشد، مدنی است. ولی این معیار، عمومیت ندارد، زیرا در سوره بقره با اینکه مدنی است خطاب «أیها الناس» به کار رفته که شامل مشرکان هم می شود. بنابراین چنین معیاری تنها از باب تغلیب قابل توجیه است.
برخی، خصوصیاتی دیگری نیز برای سوره های مکی و مدنی ذکر کرده اند از جمله:
الف- کوتاهی آیات درون یک سوره، و نیز کوتاهی سوره، نوعا مکی بودن آن را می رساند. و بلندی آیه های یک سوره علاوه بر بلندی سوره نوعا مدنی بودن آن را دلالت می کند. ولی این خصوصیت، عمومی نیست، بلکه در مواردی عکس آن نیز صادق است.
ب- بحث و طرح اصول معارف و اصل ایمان و دعوت به اسلام از ویژگی های سوره های مکی است، ولی در سوره های مدنی بیشتر تفصیل احکام و بیان شریعت دیده می شود. (التمهید فی علوم القرآن، ج 1، ص 129-132).
مآخذ:
1. معرفت، محمد هادی، التمهد فی علوم القرآن، جامعه مدرسین، قم، 1425 ق.
2. ابن واضح، احمد بن یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ ششم، 1371 ش.