بحثی در محتوای قرآن

محمدعلی کوشا
قرآن، کتابی است آسمانی به زبان عربی فصیح و بلیغ و نثر آن به گونه موزون و مسجّع که از سوی خدای یکتا و بی همتا در طول 23 سال بر آخرین پیامبر یعنی محمد بن عبد الله صلی الله علیه و آله و سلم بیش از چهارده قرن پیش در سرزمین حجاز نازل شده است (اکنون تاریخ نگارش این مقاله 1448 سال یعنی حدود چهارده قرن و نیم می شود که از زمان نزول نخستین آیه یا آیات می گذرد).
چگونگی و کیفیت نزول وحی از طرف خدای متعال توسط جبرئیل امین بر قلب پیامبر اکرم (ص) به گونه محسوس و دقیق بر ما معلوم نیست بلکه آنچه برای ما روشن و آشکار است همان آثار وحی است که به صورت الفاظی اعجاز آمیز در قالب آیات و سوره ها با محتوایی فوق العاده رسا و گویاست که ذهن و زبان بشری از آوردن مانند آن عاجز و ناتوان است. بنابراین، قرآن کریم، مجموعه آیاتی است که از اوائل بعثت تا اواخر سال رحلت نبی گرامی اسلام به تدریج و بر حسب حوادث و احتیاجات روز نازل گردیده و بنابر روایات متواتره، هر آیه ای که نازل می شد، پیامبر (ص) آن را پس از تعلیم دقیق از فرشته وحی، با تأنی و حوصله بسیار و بدون تعجیل و شتاب آن را برای حاضران قرائت می کرد و به تبیین و تشریح آن می پرداخت.
حاضرین نیز که شیفته کلام الهی بودند با دقت تمام گوش فرا داده و آن را حرف به حرف و کلمه به کلمه در سینه های خود ضبط می نمودند و رسول خدا به کاتبان دستور می داد تا به گونه دقیق آیات وحی را بنویسند. آنان آیات قرآن را عینا روی قطعاتی از شاخه درخت خرما، سنگ سفید، تکه های چرم، پارچه های دیبا و حریر، رقعات کاغذ با خط کوفی که تازه از حیره و بین النهرین به آن نواحی سرایت کرده بود نوشته و نسخه ای از آن را نیز برای خود نگاه می داشتند (فرهنگ معارف اسلامی، ج 3، ص 503). حافظان بسیاری از میان اصحاب، آن را حفظ کرده و به تواتر نقل کرده اند. بنابراین قرآن کریم در عصر پیامبر مکتوب بوده ولی به شکل کنونی آن مدوّن نبوده است. بعد از رحلت رسول خدا امیرالمومنین علیه السلام در مدت شش ماه آن را بر اساس نزول آیات، مرتب و تدوین کرد ولی از طرف دستگاه حکومت به رسمیت شناخته نشد. در عصر عثمان با نظارت او طی چند سال، به شکل کنونی مدوّن گردید که از سوره حمد آغاز و به سوره ناس خاتمه می یابد. نام این کتاب بزرگ آسمانی که پایان بخش همه کتاب های آسمانی است، به تصریح و شهادت خود آن و روایات قطعی الصدور، قرآن می باشد.
قرآن دارای 30 جزء و 114 سوره است. دقیق ترین آمار کلمات قرآن 77807 کلمه است (فرهنگ آماری قرآن کریم، ج 1، ص 23). هر جزئی از قرآن به چهار حزب تقسیم می شود (و در یک تقسیم بندی به دو حزب) چنان که قرآن های 120 حزبی و 60 حزبی که بیشتر برای قرائت در مجالس ختم بدین صورت در آورده اند گویای این گونه تقسیم بندی هاست. و همچنین هر پنج آیه را خمس (با علامت خ) و هر ده آیه را عشر(با علامت ع) مشخص نموده و آن را تخمیس و تعشیر نامیده اند. (تاریخ قرآن رامیار، ص 543). تقسیم درونی و تفصیلی دیگر قرآن، تقسیم آن به رکوعات است. منظور از «رکوع» بخش و گروهی از آیات است که در یک موضوع آمده و اتحاد مضمونی دارد که با شروع آن موضوع، رکوع آغاز می گردد و با تغییر و تحول کلام به موضوعی دیگر، ختم می شود. پیداست که شماره آیات مندرج در هر رکوع، کم و زیاد است به خلاف جزوها و حزب ها که به طور مساوی تقسیم شده اند. وجه تسمیه رکوع را می توان از آنجا دانست که که در نمازهای شبانه روزی، پس از خواندن سوره حمد در رکعت اول و دوم، می توان به خواندن سوره های دیگر یا لااقل چند آیه اکتفا کرد.
پیروان این عقیده، بعضی که قرآن شناس بوده اند، اوائل هر آیه ای را که یک عنوان و موضوع را تشکیل می دهد، معین ساختند و از آن جهت که بعد از قرائت آن بخش، نمازگزار به رکوع می رود، نام هر بخش را رکوع گزارده اند. عدد رکوعات قرآن طبق مشهور 540 رکوع است(دانشنامه قرآن، ج 2، ص 1631).
اما قرآن از جهت محتوایی بسیار غنی و پربار است عمده مباحث قرآن کریم در موضوعات زیر است:
1. توحید و یگانگی خدا
2. صفات خدا
3. معاد و مسئله زنده شدن انسان ها پس از مرگ و رسیدگی به احوال تک تک آنها و اجرای عدالت واقعی در آن روز
4. مسئله نبوت انبیای الهی و نزول کتاب های آسمانی و نقش پیامبران
5. داستان پیامبران و ذکر نام 26 نفر از آنان در قرآن
6. مسئله خلافت انسان و پیشوایی و امامت انسان های هدایت کننده به سوی حق
7. احکام و دستورات
8. اخلاق و چگونگی روابط انسان ها با یکدیگر
9. دعوت به توحید و پرهیز از شرک در بعد عقیده، اخلاق و عمل
10. وقایع تاریخی گوناگون پندآموز
11. توجه به عالم ماوراء طبیعت (غیب و حقائق ما فوق ماده).
امام مهمتر از همه جامعیت قرآن در ابعاد گوناگون است و درک چنین حقیقتی تنها به بررسی تمام آیات قرآن است که 6236 آیه می باشد که گاه در یک آیه از چند موضوع و محور سخن به میان آمده است. مسئله دعوت به پرستش خدا و اجرای قانون و دستورات او یکی از مهم ترین مباحث قرآن کریم است که در قالب برنامه هایی چون نماز، روزه، حج، زکات، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، چگونگی روابط خانوادگی و روابط اجتماعی جلوه گری می کند.
هر سوره از قرآن، مشتمل بر آیاتی است. بزرگ ترین سوره قرآن «بقره» 286 آیه و کوچک ترین سوره قرآن «کوثر» دارای 3 آیه می باشد. سوره ها و آیات نیز به مکی و مدنی تقسیم می شوند. سوره ها و آیاتی که پیش از هجرت نازل شده اند «مکی»، و سوره ها و آیاتی که پس از هجرت نازل گردیده اند «مدنی» نامیده می شوند در آغاز 29 سوره از قرآن، حروف مقطعه آمده که می تواند علائم رمزی میان خدا و پیامبرش باشد و اینکه نشان بدهد این قرآن که همگان را مجذوب خود نموده از همین حروف تشکیل شده است.
الفاظ قران کریم به تمامه از جانب خدای یکتا است همان گونه که معنا و محتوای آن از سوی اوست. نزول قرآن در طول 23 سال به طور تدریجی انجام گرفته است؛ زیرا مناسبت های گوناگون در طی این دوران به گونه ای بوده که اقتضای نزول آیه یا آیاتی به هر مناسبتی یک ضرورت به حساب می آمده است.
جمع و تدوین قرآن به صورت کنونی که با سوره حمد آغاز و با سوره ناس پایان یافته در زمان عثمان انجام گرفته و بعدا به تأیید ضمنی ائمه علیهم السلام هم رسیده است. هر چند قرآنی که امیر المومنین طبق ترتیب نزول قرآن جمع آوری کرده بود و در حواشی آن شأن نزول و شماری از مصادیق و معانی و توضیحاتی نیز آمده بود از طرف دستگاه حکومت وقت به رسمیت شناخته نشد.
آیات قرآن از جهت محتوایی به محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، عام و خاص، مطلق و مقید، مجمل و مبین، نیز تقسیم می شوند که هر کدام تعریف خاص خود را دارد که در مباحث علوم قرآنی مورد بحث و بررسی قرار می گیرد.
در علوم قرآنی مباحث زیر به صورت دقیق مورد مداقه و بحث واقع می شود:
1. تاریخ قرآن
2. تفسیر قرآن
3. ترجمه قرآن
4. قرائت قرآن
5. رسم الخط قرآن
6. اعجاز قرآن
7. اسباب نزول قرآن
8. اعراب القرآن
9. فقه القرآن (احکام قرآن)
10. محکم و متشابه، تأویل، ناسخ و منسوخ قرآن
11. مفردات قرآن
12. تجوید قرآن.
که هر یک از این عناوین فروعات دامنه داری نیز با خود همراه دارد که در کتاب های مفصل این فنّ مورد بحث قرار گرفته است.
مآخذ:
1. قرآن کریم
2. رامیار، محمود، تاریخ قرآن، امیر کبیر، تهران، چاپ چهارم، 1379 ش.
3. معرفت، هادی، التمهید فی علوم القرآن، جامعه مدرسین، قم، چاپ چهارم، 1425 ق.
4. دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، گروه نویسندگان، زیر نظر بهاء الدین خرمشاهی، نشر دوستان-ناهید، 1377 ش.
5. سجادی، سید جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، تهران، چاپ چهارم، 1363 ش.
6. سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، دار الکتاب العربی(یک جلدی)، بیروت، 1427/2007
7. زرقانی، محمد عبد العظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، دار احیاء التراث العربی، لبنان، چاپ دوم، 1419/1998
8. روحانی، محمود، المعجم الاحصائی لالفاظ القرآن الکریم، فرهنگ آماری قرآن کریم، آستان قدس رضوی، مشهد، چاپ اول و دوم، 1366-1372 ش.