بحثی در خطاب های قرآن

محمدعلی کوشا
خطاب هایی که در قرآن کریم با حرف ندا «یا» آمده، گاهی به صورت جمع: « یا أیها الانسان» و گاهی به صورت «یا اهل الکتاب» و گاهی به صورت «یا أیها الناس» و گاهی به صورت «یا أیها الذین آمنوا»، «یا بنی اسرائیل»، «یا قوم»، «یا نساء النبی»، «یا معشر الجن و الإنس»، «یا بنی آدم»، «یا بنیّ» آمده؛ و گاهی نیز به صورت مفرد «یا أیها المدّثر»، «یا أیها المزمّل»، «یا أبت »، «یا یحیی»، «یا موسی»، «یا داود»، «یا ابراهیم»، «یا اخت هارون»، «یا مریم»، «یا أیها النبیّ»، «یا أیها الرّسول»، ذکر شده؛ و گاهی نیز به صورت تثنیه «یا صاحبی السجن» آمده و گاهی نیز خطاب به گونه ای است که اطلاق آن بر جمع و مفرد جاری است مانند «یا أیتها النفس المطمئنة».
بنابر این خطابات قرآن متوجه تمامی انسان هاست، بویژه که تعبیر «یا أیها الناس» و «یا بنی آدم» بیانگر چنین واقعیتی است. آنگاه این دو تعبیر را با آیاتی که رسالت پیامبر اسلام (ص) را جهانی و همگانی می داند اگر در ردیف هم قرار دهیم، معلوم خواهد شد تمامی مردمان کره خاکی از زمان نزول قرآن تا روز قیامت همگی مخاطبان قرآن کریم هستند. « و أوحی إلیّ هذا القرآن لأنذرکم به و من بلغ، و این قرآن به من وحی گردیده تا بدان وسیله، شما و هر که را که این قرآن به او برسد هشدار دهم» (انعام/6 ، 19). این آیه جهانی بودن اسلام را می رساند.
«قل یا أیها الناس إنی رسول الله إلیکم جمیعا... بگو: ای مردم، همانا من فرستاده خدا به سوی همه شما هستم. خدایی که فرمانروایی آسمان ها و زمین از آن اوست، خدایی جز او نیست که زنده می کند و می میراند. پس به خدا و فرستاده اش، آن پیامبر درس ناخوانده که به خدا و کلمات او ایمان دارد، ایمان بیاورید و از او پیروی کنید، باشد که ره یابید» (اعراف/ 7، 158).
«و ما أرسلناک إلا کافة للناس، تو را جز به سوی همه مردم نفرستادیم» (سبأ/ 34،28). «تبارک الذی نزّل الفرقان علی عبده لیکون للعالمین نذیراً، پر برکت و خجسته است خدایی که قرآن را بر بنده اش فرو فرستاد تا هشدار دهنده جهانیان باشد» (ملک/ 67،1). «إن هو إلا ذکر للعالمین، این قرآن وسیله تذکر جهانیان است» (انعام/6،90).
«وهذا کتاب أنزلناه مبارک مصدق الذی بین یدیه و لتنذر أم القری و من حولها، و این کتابی است که ما آن را نازل کردیم، کتابی است پربرکت که آنچه را پیش از آن آمده، تصدیق می کند؛ [و آن را فرستادیم] تا [اهل] امّ القری (مکه) و کسانی را که گرد آن هستند هشدار دهی» (انعام/6،92).
کلمه «قریه» که معادل فارسی آن «آبادی» است به شهر و روستا –هر دو- اطلاق می شود و گاهی دلالت آن بر شهر روشن تر است چنان که قرآن در سوره یوسف آیه 82 از زبان برادران یوسف به پدرشان یعقوب چنین می فرماید: «و اسئل القریة التی کنّا فیها، از قریه ای که در آن بودیم سؤال کن». روشن است که مراد از قریه در این آیه شهر مصر است که آن روز حکم پایتخت را داشته است. یا در آیه 96 سوره اعراف « و لو أن أهل القری آمنوا و اتّقوا لفتحنا علیهم برکات من السماء و الأرض، اگر مردمی که در آبادی های زمین زندگی می کنند ایمان بیاورند و تقوا پیشه کنند برکات از آسمان و زمین بر آنها خواهیم گشود». بدیهی است که مراد از «قری» جمع «قریه» در اینجا خصوص روستان نیست، بلکه همه نقاط مسکونی جهان را شامی می شود چه روستا و چه شهر. از طرف دیگر بر اساس روایات، خشکی های زمین از زیر خانه کعبه گسترده شدند که از آن به «دحو الأرض» یعنی گسترش زمین یاده شده است و نخستین نقطه ای که از زیر آب سر بر آورد، سرزمین «مکه» بود (بحار الانوار، ج 56، ص 271؛ نور الثقلین ج 2، ص 549). کلمه «أم» به معنی اساس و اصل و ابتدای هر چیز است و اگر به مکه «ام القری» می گویند به خاطر این است که اصل و آغاز پیدایش تمام خشکی های روی زمین است و در نتیجه « و من حولها» یعنی کسانی که پیرامون آن هستند، تمام مردم روی زمین را شامل می شود.
بنابراین آیات، جهانی بودن اسلام و خاتمیت پیامبر اکرم (ص) از یک طرف و خطابات عام به صورت « یا بین آدم» و « یا أیها الناس» از طرف دیگر و همچنین نامه های فراوانی که پیغمبر اکرم (ص) برای زمامداران بزرگ آن روز مانند کسری و قیصر نوشتند همه اینها بهترین گواه بر این حقیقت است که قرآن، کتاب تمام انسان هاست و خطابات آن هم متوجه تک تک آدمیان تا روز قیامت است. « و لقد ضربنا للناس فی هذا القرآن من کلّ مثل لعلّهم یتذکرون، و به یقین ما در این قرآن برای مردم از هر گونه مثلی زدیم، شاید پند گیرند» (زمر/39، 27؛ روم/30،58).
شهر رمضان الذی أنزل فیه القرآن هدی للناس، قرآن که مایه هدایت مردمان است در ماه رمضان نازل شده است» (بقره/2، 185).
بنابراین، قرآن برای همه مردمان و خطابات آن نیز متوجه تمام افراد بشر است تعبیر «هدی للناس» = مایه هدایت برای مردمان» گویای همین حقیقت است. البته قرآنی که کتاب هدایت همه مردمان است، استفاده بهینه و کامل از آن را فقط حق پذیران و با تقوایان، محقق می سازند، و تعبیر «هدی للمتقین» هم، اشاره به چنین حقیقتی دارد. مانند چراغ راهنمایی و رانندگی که راهنمای همه رانندگان است ولی تنها افراد پایبند به قوانین راهنمایی و رانندگی از آن بهره مند می شوند نه متخلفان از آن.
مآخذ:
1. قرآن کریم.
2. بحار الانوار، دار احیاء التراث، بیروت، 1403 ق.