رمضان، ماه خدا و انسان

محمدتقی فاضل میبدی
اساس این ماه به تعبیر امام (ع)، پالایش روح و ذهن و ضمیر انسان و رفتن کینه‌ها و عداوت‌ها از میان آدمیان است؛ جز پیوند مهر و محبت و شفقت چیزی میان مردمان مقبول نیفتد، در کشوری که مردمان آن به ماه رمضان توجه دارند، نباید خشونت و خونریزی و تجاوز و تعدی وجود داشته باشد.
پرهیزگاری که در قرآن به عنوان مهم‌ترین فلسفه‌ی روزه بیان شده است، مراد از این تقوا تنها خودسازی فردی نیست. مهم‌ترین شاخصه‌ی خودسازی این است که انسان در کاهش رنج و مشکلات هم‌نوعان خود بکوشد
در میان دعاهای صحیفه سجادیه، دعای ورود به ماه مبارک رمضان (دعای44)، یکی از دعاهای دل‌نواز و روح‌فزاست؛ تابلوی زیبا و زینت‌بخشی را که امام سجاد (ع) برای به نمایش گذاشتن این ماه مبارک ترسیم کرده است، نمی‌توان در جایی به این شگفتی و شیفتگی یافت. بعضی بر این باورند که این ماه چون ماه خداست، وظیفه‌ی روزه‌دار فقط در ارتباط با خدا تعریف می‌شود و هرچه روزه‌دار بیشتر در عرفان فرو رود، به حقیقت این ماه بیشتر دست یافته است. اما در دعای امام سجاد (ع) اساس و پایه‌ی ماه مبارک رمضان با دو چیز شناخته می‌شود: یکی خدا و دیگری انسان. روزه‌دار واقعی، در این دعا، کسی است که که در کنار توجه به خدا و راز و نیاز با او، هر‌چه بیشتر به همنوعان خود توجه داشته باشد. اساس این ماه به تعبیر امام (ع)، پالایش روح و ذهن و ضمیر انسان و رفتن کینه‌ها و عداوت‌ها از میان آدمیان است؛ جز پیوند مهر و محبت و شفقت چیزی میان مردمان مقبول نیفتد.
امام در فرازی از این دعای شریف می‌فرماید: «خداوندا؛ ما را همچون کسانی قرار ده که منزلت و مکانت نماز را دریافته‌اند، ارکان آن‌را پاس می‌دارند و در وقت فضیلت آن‌ها، بدان‌سان که فرستاده‌ی تو مقرّر فرموده است، رکوع و سجده‌ها و همه‌ی ادب و آداب آن‌را با پاکی و طهارتی ترچه تمام‌تر و کامل‌تر و با تواضع و فروتنی آشکارتر و رساتر، به جای می‌آورند.» سپس می‌فرماید:
«وَ وَفِّقْنا فیهِ لِاَنْ نَصِلَ اَرْحامَنا بِالْبِرِّ وَ الصِّلَهِ، و اَنْ نَتَعاهَدَ جیرانَنا بِالْاِفْضالِ وَ الْعَطِیَّهِ، وَ اَنْ نُخَلِّصَ اَمْوالَنا مِنَ التَّبِعاتِ، وَ اَنْ نُطَهِّرَها بِاِخْراجِ الزَّکَواتِ، وَ اَنْ نُراجِعَ مَنْ هاجَرَنا، وَ اَنْ نُنْصِفَ مَنْ ظَلَمَنا، وَ اَنْ نُسالِمَ مَنْ عادانا ...»
یعنی: «و ما را در این ماه توفیق ده که با نیکی و بخشش، به خویشان خود بپیوندیم و با احسان و بخشش، همسایگان‌مان را بنوازیم و مال و دارایی خود را از آلودگی‌های حرام بپالاییم و با بیرون کردن زکات، پاک گردانیم و با هرکس که از ما بریده است، آشتی کنیم و با آنان که بر ما ستم کرده‌اند، از در انصاف درآییم و با دشمنان خود از راه مسالمت و دوستی وارد شویم ... .» (1)
اگر آدم‌ها به این فراز از دعا توجه کنند، زیباترین چیزها نسبت به حقوق انسان‌ها را پیدا می‌کنند. امام سجاد (ع) ما را به سفره‌ای دعوت می‌کند که بر آن جز هم‌دلی و هم‌نوازی و رحمت و مهربانی چیزی نمی‌توان یافت؛ خوان گسترده‌ی ماه مبارک رمضان، خوان عشق و از بین بردن کینه‌ها است. نکته‌ی مهم‌تری که ما را در این فراز به آن توجه می‌دهد، با دشمنان از راه مسالمت و دوستی وارد شدن است. به تعبیر زیبای حافظ:
«آسایش دو گیتی تفسیر این دو حرف است با دوستان مروت با دشمنان مدارا»
در کشوری که مردمان آن به ماه رمضان توجه دارند، نباید خشونت و خونریزی و تجاوز و تعدی وجود داشته باشد. ماه رمضان تنها ماه دهن فروبستن نیست. اگر دهانی بسته می‌شود، باید دهان‌های عشق و ایثار باز شود. و ماه رمضان تنها ماه برخورد با روزه‌خواران در کوچه و خیابان نیست؛ ماه رمضان ماه برگشت به ادای حق خدا و حقوق آدمیان است. امام سجاد (ع) این ماه را به «شَهْرَ الْاِسْلامِ وَ شَهْرَ الطَّهُورِ و شَهْرَ الَّتمْحیصِ وَ شَهْرَ الْقِیامِ»، یعنی ماه سلم و فرمانبرداری از خداوند و ماه پاکی و پالودگی و ماه قیام و عبادت یاد کرده است. ماه پاکی و پالودگی، یعنی ماه مبارزه با هر نوع خباثت ظاهری و باطنی.
از مهم‌ترین مسائلی که در این ماه در فلسفه‌ی روزه مطرح است، مسئله‌ی مبارزه با فقر و غنا است. در کتاب فروع کافی در تعریف ماه رمضان آمده است: « شهر المواساة». یعنی ماه رمضان ماه مواسات و برابری است. مواسات یعنی شریک و سهیم کردن آدمیان در رزق و روزی و کم کردن فاصله‌های طبقاتی و حس و لمس دردهای فقیران.
از امام عسگری (ع) سؤال شد چرا خداوند روزه را واجب کرده است. امام در جواب فرمودند: تا ثروتمند درد گرسنگی را دریابد و به فقیران توجه کند. در روایتی هشام بن حکم از امام صادق (ع) سؤال کرد علت روزه گرفتن چیست؟ امام فرمود: «لیستوی بها الغنی و الفقیر و ذلک لان الغنی لم یکن لیجد مس الجوع فیرحم الفقیر...» امام فرمود: علت روزه گرفتن آن است که به سبب آن توانگر و تهی‌دست برابر شوند؛ زیرا توانگران رنج تهی‌دستان را نمی‌دانند تا به گرسنگان رحم کنند؛ بنابراین خدای عزوجل خواست تا میان بندگانش برابری و همدردی ایجاد کند و رنج گرسنگی و سختی را به توانگران بچشاند تا بر ناتوان رحم کنند . (2)
اشتباه است اگر به این ماه تنها با نگاهی معنوی و عرفانی نگریسته شود و از بُعد ایثار و انسانی آن غفلت شود. به نظر می‌رسد اگر مسائل عبادی اسلام به حل مسائل و مشکلات انسانی منجر نشود، آن عبادات ناقص خواهد بود و نتیجه‌ای در پی نخواهد داشت؛ حتی پرهیزگاری که در قرآن به عنوان مهم‌ترین فلسفه‌ی روزه بیان شده است. مراد از این تقوا تنها خودسازی فردی نیست. مهم‌ترین شاخصه‌ی خودسازی این است که انسان در کاهش رنج و مشکلات هم‌نوعان خود بکوشد. جالب این که پیامبر گرامی اسلام (ص) فرمود: کسی که روزگار خود را بگذراند و به مشکلات مسلمین توجه نکند، مسلمان نیست. یا اگر کسی ندایی برآورد و از هم‌نوعان خود یاری خواست، کسی که به او توجه نکند مسلمان نیست. نتیجه این که بزرگ‌ترین شاخصه‌ی مسلمان بودن، توجه به مشکلات مردمانی است که در رنج و عذاب‌اند. در این روزگار و در جامعه‌ی مسلمان‌ها، فریادهای گوناگونی از مظلومانی می‌شنویم که حقوق انسانی آنان پایمال شده است و از سوی دیگران در رنج و عذاب‌اند. با کمال تأسف آن‌چنان که باید به ندای این مظلومان توجهی نمی‌شود. ممکن است بعضی برای تعطیل شدن برخی از فروعات اسلام فریاد وااسلاما سردهند، اما در مقابل تضیع حقوق اساسی هم‌نوعان خود صبر و سکوت می‌کنند. روشن است چنین سکوتی مورد رضایت اسلام نیست. بنابراین مهم‌ترین فلسفه‌ی روزه‌ در ماه مبارک رمضان، بعد از توجه به خداوند، توجه به انسان‌هاست؛ چه در مسئله‌ی فقر و غنا و چه در دیگر حقوق انسانی. با قاطعیت می‌توان گفت کسانی که به حقوق آدم‌ها تجاوز می‌کنند و نیزکسانی که در برابر این تجاوزها سکوت می‌کنند، از خداترسی واقعی برخوردار نیستند. به فرموده‌ی امام علی (ع)، کسانی که از تقوای لازم برخوردار نیستند، مانند سوارکارانی هستند که بر اسب چموش و سرکش سوار شده و اختیار از کف داده‌اند و آنان که پرهیزگارند، چون سوارکاری هستند که بر مرکب رام سوار شده و اختیار دست سوارکار است. بنابراین سرکشی‌های مهم اجتماعی و تجاوز به حقوق مردم ناشی از بی‌تقوایی در جامعه است و روزه برای این است که این سرکشی‌ها را مهار کند تا حقوق آدمیان در برابر هر نوع قدرتی حفظ شود. در پایان، زیباترین فلسفه‌ی ماه رمضان در دعای روزهای این ماه نهفته است که از خدامی خواهیم: «خدایا اسیران و گرفتاران را رهایی بخش. گرسنگان را سیر کن. برهنگان را بپوشان و تمام مفاسد مسلمین را اصلاح فرما». تمام فرازهای این دعا توجه دادن روزه‌داران به حقوق آدمیان است.

ياداشتها:
۱. صحیفه کامله سجادیه، ترجمه‌ی محمدتقی خلجی، (تهران، انتشارات میثم تمار، ۱۳۸۱)، ص ۳۱۰.
۲. شیخ صدوق، الفقیه، جلد 2، ص 73.