بحثی در تقسیمات قرآن

محمدعلی کوشا
مراد از تقسیمات قرآنی، دارا بودن بخش های گوناگون در قرآن از حیث تقسیم بندی آنها به سوره، آیه، مکی، مدنی، جزء، حزب، عشر، خمس و رکوع است که به صورت کوتاه به توضیح هر یک می پردازیم:
هر سوره مشتمل بر چند آیه است. و مراد از آیه قطعه و بخشی از قرآن است که آغاز و پایانی دارد و از ملکه یا جمله ساخته شده است. شماره آیات بر اساس روایتی از امیر المومنین علی علیه السلام 6336 است. سوره در لغت به معنای دیوار بلند، منزلت، مقام بلند یا بخش و پاره ای از چیزی آمده است و مقصود از سوره قرآن، مجموعه ای از آیاتی است که با «بسم الله الرحمن الرحیم» از قبل و بعدش جدا شده است (مجمع البیان، ج 1، ص 156). قرآن دارای 114 سوره است که طولانی ترین سوره آن «بقره» و کوتاه ترین سوره آن «کوثر» است. و طبق ترتیب و تنظیم قرآن های موجود در جهان اسلام، با سوره «فاتحة الکتاب» آغاز و با سوره «الناس» پایان می یابد. مراد از سوره های مکی سوره های قبل از هجرت یعنی دوران سیزده ساله آغازین نبوت، و مراد از سوره های مدنی، سوره های بعد از هجرت یعنی دوران ده ساله حکومت اسلامی پیامبر اکرم (ص) است که بر آن حضرت نازل گردیده است.
سوره ها نیز به طول (طوال)، مئون، مثانی، مَفصل، حوامیم، ممتحنه، سجده دار، اجزاء، احزاب، اعشار، اخماس، و رکوعات تقسیم می شوند.
مراد از سور طول یا طوال، سوره های بقره، آل عمران، نساء، مائده، انعام، اعراف، انفال و توبه هستند که به سبب طولانی بودن آنها را «سبع طول» گفته اند.
مراد از «مئون و مثانی»، سوره هایی است که 100 آیه یا اینکه کمتر از صد آیه دارند مانند سوره های اسراء، کهف، مریم، طه، انبیاء، حجّ، مؤمنون، یونس، هود، یوسف، رعد، ابراهیم، حجر، نحل.
و مراد از «حوامیم» سوره هایی است که با «حم» آغاز می شوند. و مراد از «مَفصل» سوره های کوتاه است که با بسمله از هم جدا شده اند.
در یک تقسم بندی دیگر، سوره ها به مقطّعات، مسبّحات، حامدات، اقسام، سور قل، مخاطبات و زمانیات نیز تقسیم شده اند. 29 سوره قرآن با حروف تهجی شروع شده اند که آنها را « مقطعات» گفته اند و آنها ذرا حروف نورانی نیز نامیده اند. سوره های مقطعات عبارتند از: بقره، آل عمران، عنکبوت، روم، لقمان، سجده که با «الم» اعراف با «المص»، یونس، هود، یوسف، ابراهیم و حجر با «الر» مریم با «کهیعص»، طه با «طه»، یس با «یس»، ص با «ص»، فصلت، زخرف، دخان، جاثیه و احقاف با «حم»، شوری با «حم عسق» و قلم با «ن» شروع شده اند.
به شش سوره ای که با «الم» شروع شده و سوره اعراف که با «المص» شروع شده است سورهای «الم» گفته اند. برخی به تمام 13 سوره ای که حروف مقطعه آنها بجر سوره های «الم» است میادین (جمع میدان)، گفته اند.و سوره های «الم» را بساتین (جمع بستان) نامگذاری کرده اند. و به سه سوره شعراء، نمل و قصص «طواسیم» یا «طواسین» و به هفت سوره ای که با «حم» شروع می شود، «حوامیم» یا «حامیمات» یا «ذوات حم» یا «آل حم» گفته اند. اطلاق «حوامیم» برای این سوره ها در روایات نیز آمده است. و برای این سوره ها عناوین دیگری چون «دیباج القرآن»، «لباب القرآن»، «ثمرة القرآن» و «عرائس القرآن» ذکر نموده اند.
و همچنین به سوره های هفتگانه: حدید، حشر، صفّ، جمعه، تغابن و اعلی که با تسبیح و تنزیه خداوند شروع شده اند «مسبّحات» و «عرائس قرآن» لقب داده اند. و پنج سوره حمد، انعام، کهف، سبأ و فاطر که با حمد و ستایش خداوند آغاز شده اند، «حامدات» نامیده اند. و برخی آنها را «مقاصیر» (شبستان ها) لقب داده اند.
و سوره هایی که با ندا شروع شده اند «مخاطبات» نامیده اند. و همچنین هفت سوره واقعه، منافقون، تکویر، انفطار، انشقاق، زلزال و نصر را که با شرط شروع شده اند «زمانیات» لقب داده اند.
و به سوره های اسراء، کهف، مریم، طه و انبیاء «عتاق الأول» گفته اند؛ زیرا جزء نخستین سوره های نازل شده اند.
و به سوره های فتح، حشر، سجده، طلاق، قلم، حجرات، تبارک، تغابن، منافقون، جمعه، صف، جن، نوح، مجادله، ممتحنه و تحریم، سوره های «ممتحنات» گفته اند. شاید از آن رو که سوره ممتحنه در میان آنهاست (تاریخ قرآن رامیار، ص 360)
در 14 سوره قرآن، 15 آیه وجود دارد که پس از تلاوت آن، سجده واجب یا مستحب است. امامیه و زیدیه در آیات (سجده/ 32،15؛ فصلت/ 41،37؛ نجم/ 53، 62؛ علق/ 96،19) سجده تلاوت را واجب می دانند و در سوره های (اعراف/7، 206؛ رعد/ 13،15؛ نحل/16،49؛ اسراء/17،107؛ مریم/19،58؛ حج/22،18و 77؛ فرقان/25،60؛ نمل/27،25؛ ص/38،24؛ انشقاق/84،21) سجده تلاوت را مستحب می دانند (شرائع الاسلام، ج 1، ص 69).
جمعی از اهل سنت نیز 15 آیه یادشده را از آیات سجده می دانند ولی در میان مذاهب اربعه در موارد وجوب و استحباب سجده در آنها با هم اختلاف دارند. البته همه آنها در وجوب سجده در 10 آیه متفق اند، هر چند در مصادیق آن اختلاف دارند. (موسوعة الفقه الاسلامی، ج 1، ص 101-103). و به چهار سوره ای که سجده در آنها واجب است سور «عزائم» گفته می شود. (جواهر الکلام، ج 3، ص 44). افزون بر اینها به دو سوره بقره و آل عمران «زهراوان» و به انفال و توبه «قرینتان»، و به فلق و ناس «معوذتان» گفته شده است (الکافی، ج 2، ص 601؛ دایرة المعارف قرآن کریم، ج 8، ص 419). اما تقسیمات دیگری که برای قرآن بیان شده، تقسیم قرآن به «احزاب» و «اجزاء» و «اعشار» و «اخماس» و «رکوعات» است. در اواخر زمان رسول خدا (ص) قرآن را به هفت حزب تقسیم کرده بودند که از آنها به اجزاء یا احزاب یا منازل یاد می کردند. ولی به مرور زمان قرآن به 30 جزء تقسیم کردند و هر جزء را به دو قسمت تقسیم نمودند و آن را «حزب» نامیدند و حزب ها را نیز به چهار قسمت تقسیم و هر قسمت را «ربع» نامیدند.
اجزاء و احزاب و ارباع چنان که امروزه مرسوم است در برخی قرآن ها علامت گذاری شده بود ( مناهل العرفان، ج 1، ص 287).
روش دیگری که در برخی مصاحب امروزه متداول است تقسیم اجزای سی گانه به چهار حزب است. تقسیم قرآن به 120 حزب برای قاریان مساجد امری معمول بوده و هست. چنان که قرآن های 60 حزبی هم امروزه در مساجد و مجالس ختم معروف است. تقسیم دیگر قرآن به تخمین و تعشیر که معمول بوده و هست این است که در قدیم شماره گذاری آیات به صورت پنج آیه پنج آیه و ده آیه ده آیه بوده است که به آنها «تخمیس» و «تعشیر» می گفتند. برای تخمیس ابتدا، در پایان هر 5 آیه نقطه و بعدها کلمه «خمس» با حرف «خ» و برای «تعشیر» نیز آغاز، در پایان هر 10 آیه فقط کلمه «عشر» یا حرف «ع» می گذاشتند (مناهل العرفان، ج 1، ص 287). و سرّ این کار این بود که قاریان به شاگردان خود هر روز 5 تا 10 آیه می آموختند.
یکی دیگر از تقسیمات قرآن که بر خلاف سایر تقسیم بندی های آن، طول و اندازه مساوی و معین ندارد، «رکوعات» است. هر رکوع متشکل از چند آیه است که درباره یک موضوع سخن می گوید. رکوعات، بیشتر در سوره های بزرگ قرآن اند؛ مثلا سوره بقره 40 رکوع دارد، اما سوره های کوچک که درباره یک موضوع سخن می گویند یک رکوع دارند مانند سوره های عبس تا ناس. به رکوعات قرآن، رکوع گفته اند، چون هر رکوع بر اساس مبانی فقهی اهل سنت بعد از قرائت حمد در یک رکعت خوانده می شود (دانشنامه قرآن، ج 1، ص 1117).
رکوعات قرآن، ریشه در نماز تراویح دارد که اهل سنت در شب های ماه رمضان از زمان خلیفه دوم آن را به جماعت می خوانند ( صحیح بخاری، ج 2، ص 252؛ دائرة المعارف قرآن کریم، ج 8، ص 423). این نماز که در فقه اهل سنت 600 رکعت است در هر شبی از شب های ماه رمضان 20 رکعت آن خوانده می شود. و خواندن یک ختم قرآن را در این نماز مستحب می دانند، از همان روز قرآن را به رکوعات تقسیم کرده اند( دائرة المعارف قرآن کریم، ج 8، ص 423).
در شمار دقیق رکوعات، اختلاف است، مشهور آن را 540 رکوع می دانند سرخسی در کتاب « المبسوط» خود از مشایخ بخاری نقل می کند که قرآن را 540 رکوع کردند تا در شب بیست و هفتم ماه رمضان ختم گردد و این فضیلت در این شب که طبق برخی روایات شب قدر است درک شود (المبسوط سرخسی، ج 2، ص 146). معمولا در قرآن ها در کنار بسم الله هر سوره افزون بر شمار کلمات و حروف، شمار رکوعات آن را می نوشتند. همچنین در حاشیه بعضی از قرآن ها رکوعات را با حرف «ع» نشانه گذاری می کنند.
از تقسیمات دیگری که در قرآن قابل تصور است اینکه بر اساس محتوای خود آیات آن را به «محکم» و «متشابه» تقسیم کنیم. و در تقسیم بندی دیگری می توانیم آن را به ناسخ و منسوخ، عام و خاص، مطلق و مقید، اوامر و زواجر، ترغیب و ترهیب و جدل و قصص و مثل و وعده و وعید، تقسیم کنیم.
مآخذ:
1. قرآن کریم.
2. محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام، تحقیق سید، شیرازی، قم، دار الهدی، چاپ اول، بی تا.
3. موسوعة الفقه الاسلامی، مجلس اعلی، مصر، وزارت اوقاف، 1410 ق.
4. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، اعلمی، بیروت، چاپ اول، 1415 ق.
5. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به تصحیح علی اکبر غفاری، دار التعارف، بیروت، چاپ سوم، 1401 ق.
6. دائرة المعارف قرآن کریم، گروه نویسندگان، بوستان کتاب، قم، چاپ اول، 1387 ش.
7. رامیار، محمود، تاریخ قرآن، امیر کبیر، تهران، چاپ سوم، 1379 ش.
8. نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم.
9. سرخسی، محمد بن احمد سرخسی، المبسوط، بیروت، دار المعرفة، 1406 ق.
10. زرقانی، محمد عبد العظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، دار احیاء الثراث العربی، بیروت، چاپ دوبی، 1419/1998.
11. سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، چاپ تک جلدی، دار الکتاب العربی، بیروت، 1427 / 2007.
12. خرمشاهی، بهاء الدین، دانشنامه قرآن، نشر ناهید، تهران، چاپ اول، 1377 ش.