«الاسلام قیّد الفتک والمؤمن لا یفتک » (در نفی ترور)
با رویکردی به روایت مسلم بن عقیل
محمد صحّتی سردرودی
(محقق و عاشورا پژوه)
روایت معروف و مشهور نفی ترور در اسلام (الاسلام قید الفتک) از نظر سندی – تاریخی در کدامیک از منابع روایی – تاریخی ، سنی و شیعه آمده است؟
آیا این روایت مورد عمل واستناد مسلمانان در طول تاریخ بوده است؟
آیا بهتر نبود مسلم بن عقیل با عدم استناد به این روایت، ابن زیاد را ترور می کرد تا مسیر تاریخ و از جمله عاشورا دستخوش تغییر می شد؟
با استناد به این روایت و اجتناب از ترور، به دنبال اثبات کدام ارزش از ارزشهای دینی – انسانی هستیم؟
اهمیت موضوع :
هنگام پژوهش در حماسه عاشورا و تاریخ امام حسین (ع) به حدیثی بر میخوریم که سفیر امام حسین (ع) در کوفه- یعنی حضرت مسلم بن عقیل - از عمویش حضرت امام علی (ع) نقل میکند که رسول خدا (ص) فرمود: « الاسلام قید الفتک والمؤمن لایفتک» اسلام ترور را قدغن کرده است و کسی که به اسلام باور داشته باشد هرگز دست به ترور نمیبرد. این حدیث را مسلم بن عقیل زمانی روایت کرد که در کوفه، شریک ابن اعور از او خواست در پشت پرده پنهان شود تا عبیدالله بن زیاد را که به عیادت او (شریک بن اعور) به خانه هانی بن عروه میآید ناگهان بکشد و خیال همه را آسوده سازد. امّا مسلم بن عقیل - اگرچه به راحتی میتوانست این کار را انجام دهد- با تمسّک به همین حدیث از این کار سرباز زد و گفت که اسلام اجازه چنین کاری را به او نمیدهد و یک مسلمان هرگز کسی را ناجوانمردانه و ناگهانی نمیکشد. در اهمیت این حدیث اگر گفته شود: همین یک حدیث مسیر زندگانی امام حسین (ع) و در نتیجه مسیر تاریخ اسلام و تشیّع را تغییر داد، گزاف نخواهد بود. برای نمونه نقل میشود که شریف مرتضی علم الهدی نوشته است: « اگر مسلم بن عقیل در آن فرصت ـ که قدرتش را داشت و شریک هم با وی توافق کرده بود ـ ابن زیاد را میکشت، کار یکسره میشد و حسین (ع)، بدون این که شهر از طرف حکومت مدافعی داشته باشد، به راحتی وارد کوفه میشد و یکایک مردم برای یاری حضرتش نقاب از رخ بر میکشیدند و آشکارا به نصرت او میشتافتند و آنان هم که ظاهرشان با دشمنان مینمود، ولی در دل یاری حضرتش را میپروراندند، به گرد حضرت جمع میشدند».[1]
اسناد و مدارک حدیث
در نگاه نخست به نظر چنان مینماید که این حدیث فقط در کتابهای مقتل یا مجموعههای مربوط به روضه خوانی روایت شده باشد ولی با اندک پژوهش و جستجویی معلوم میشود: افزون بر مقاتل، اصل حدیث در متون متقدم و مستندی که در جمع احادیث، تدوین تاریخ و علم رجال میباشد، نیز ثبت و ضبط شده است و دهها کتاب مرجع و معتبر که شامل بسیاری از صحاح سته اهل سنت و کتب اربعه شیعه است، آن را با ثبت سلسله اسناد و روات، روایت کردهاند.
حدیث، به ترتیب، نخست از رسول خدا (ص) به طریق زبیر بن العوّام، عمرو بن حمق، امام علی (ع) و مسلم بن عقیل و دیگران، و سپس از طریق امام صادق (ع) و حضرت جواد الائمه (ع) روایت میشود.
طرق روایت از رسول خدا (ص)
قباحت ترور و تضاد آن با اسلام با تمسّک به حدیث شریف: «الاسلام قید الفتک» یا « الایمان قید الفتک» به طرق بسیاری از پیامآور اسلام، حضرت محمد مصطفی (ص) روایت شده است و چنان مینماید که این معنا به عنوان یک اصل مسلّم، پیوسته در میان مسلمانان از هر قبیله و قومی، پذیرفته شده بود و با توجه به طرق حدیث و روایتگران آن تاکید بیشتری بر آن میشود. ما در اینجا طرق روایت را از اصحاب و امامان معصوم (علیهم السلام) و با رعایت ترتیب تاریخ نقل میکنیم و در ضمن به مراسیل نیز می پردازیم.
1. از طریق عثمان بن عفان
در جریان فتح مکه، عثمان برای شفاعت از برادر رضاعی خویش عبد الله بن سعد بن ابی سرح - که محکوم به مرگ شده بود- نزد پیام آور اسلام (ص) شتافت و پس از آن که جان وی را نجات داد، رسول خدا (ص) به مناسبتی فرمود: « لیس فی الاسلام ایماء و لا فتک، انّ الایمان قیّد الفتک[2] یعنی کسی را با حیله و ترور کشتن چیزی نیست که در اسلام بوده باشد، زیرا که خداباوری انسان را از ترور باز میدارد و کسی که اسلام را باور دارد نمیتواند کسی را ترور کند یا دستور ترور کسی را ـ ولو به اشاره، ( کنایه از کشتن کسی بدون محاکمه یا بدون فرصت برای دفاع) ـ بدهد».
2. از طریق عبّاس بن عبد المطّلب
عباس بن عبدالمطلب بدون آنکه از رسول خدا (ص) نامی ببرد، در حضور امیر المؤمنین (ع) چونان اصلی مسلّم به این حدیث نبوی استناد میکند و خطاب به ابوسفیان میگوید: « والله لولا انّ الاسلام قید الفتک ، لتدکدکتُ جنادلَ صخر یَسمَعُ اِصطکاکَها مِن المَحلّ العُلی / یعنی به خدا سوگند که اگر اسلام، انسان را از ترور و شر به پاکردن، باز نمی داشت صخره سنگها را چنان به هم می کوبیدم که صدای بر خوردشان از جایگاه بس بلند و بالایی شنیده می شد».[3]
3. از طریق زبیر بن العوّام
مردی به پیش زبیر میآید و به او میگوید : میخواهی علی را برایت بکشم؟ زبیر می پرسد: چگونه او را می کشی ؟ پاسخ میدهد : او را ترور می کنم. زبیر میگوید: نه، این کار را نکن، رسول خدا (ص) میگفت: « الایمان قیَّد الفتکَ ،لا یَفتِکُ مُؤمِن/ خدا باوری انسان را از ترور کردن باز میدارد و کسی که باورمند است دست به ترور نمی زند».این حدیث با اَسناد بسیاری روایت شده که برخی مثل احمد بن حنبل آن را با چندین سند از طریق زبیر، از پیام آور خدا (ص) نقل کردهاند که به برخی از آنها ارجاع می دهیم:
1. مسند احمد 3 / 41 ( 1426) ؛ 3 / 45 (1433) ؛ 3 / 42 ( 1427 ).
2. مسند ابی الجعد ، ص 463 ( 1384).
3. عبدالرزاق صنعانی، المصنف 5 /298 -299 (9677) و ( 9676) .
4. عدنی ، کتاب الایمان ، ص 35 و 150 باب 56 : باب لایفتک مؤمن، ح 81 و 79 .
5. ابن ابی شیبه، الکتاب المصنف 7 / 486 (37425) و 7 / 542 - 453 (37802 ).[و هفت ارجاع دیگر].
جالب اینکه برخی در شرح سخنی که امیر مؤمنان علی (ع) درباره قاتل زبیر گفت: « بشَّرقاتل ابن صفیة بالنار».
به همین حدیث نبوی استناد جستهاند زیرا کشنده زبیر هم، او را با فتک و ترور کشته بود.[4]
4 . از طریق ابو هریره
بسیاری این حدیث شریف را از طریق ابوهریره نیز روایت کرده اند که بخاری ،صاحب یکی از صحاح ستّه و ابو داود، صاحب سنن هم از آنهایند، برای تفصیل مراجعه شود به:
1. البخاری، التاریخ الکبیر 1 / 403 (1286).
2 . ابن ابی شیبه، الکتاب المصنف 7 / 486 ( 37424 ).
3. ابو داود، سنن ابی داود 3 / 116 ( 2769 ).
4. حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین 4 / 352 (38037 / 14 ).
5. خطیب بغدادی، تاریخ بغداد10 / 385 – 386 ( 5564 ).[و مدارک دیگر]
5 . از طریق عمرو بن الحمق
عمرو بن الحمق خزاعی که از حواریون امیر مؤمنان علی (ع) شمرده شده است تا آنجا که گفته میشود: جایگاه عمرو بنالحمق پیش امیرالمؤمنین (ع) همانند جایگاه سلمان پیش رسول خدا (ص) بوده است»؛[5] و سخنان امام حسین (ع) در نامه معروفاش به معاویة بن ابیسفیان که ناجوانمردانه عمرو را به شهادت رساند، به وضوح حاکی از جلالت قدر و وثاقت کم نظیر اوست.[6] او هم همین حدیث شریف را از رسول خدا (ص) روایت کرده که برخی از متون حدیثی به ثبت آن پرداخته اند:
1. طبرانی، ابوالقاسم سلیمان بن احمد، مسند الشامییّن 3 / 350 (2448) .
2. ابن الاعرابی ، معجم ابن الاعرابی 2 / 99 ( 598) .
3. محمد بن سلامة القضاعی، مسند الشهاب 1 / 129 - 130 (164) و (163) .منبع اخیر در سده هفتم هجری به قلم مترجم ناشناسی به صورت رسا و زیبا به فارسی ترجمه و شرح شده است که شارح در ترجمه و توضیح آن می نویسد: «ایمانِ بنده بر نهاده است ناگاه کشتن را ، یعنی هر که را ایمان بود باید که کسی را به غفلت نکشد اگرچه دشمن خدا و رسول باشد».[7]
6 . از طریق جابر بن زید
جابر بن زید که گفته می شود متولّد سال هجدهم هجری بوده است بیشتر از طریق عبد الله بن عباس از رسول خدا (ص) روایت میکند و گاهی نیز مانند بسیاری دیگر از تابعین به صورت مرسل از پیام آور خدا (ص) حدیث نقل میکند که حدیث مورد بحث ما هم به همین ترتیب است: «جابر بن زید، عن النبی(ص) قال: الایمانُ قید الفتک ، لایفتکُ مؤمن».ر.ک : الربیع بن حبیب ، الجامع الصحیح (مسند الربیع) ص 276 (997)، به تصحیح محمود عیران، سوریّه المطبعة العمومیة بدمشق، چاپ 1388 ه / 1968 م .
7. از طریق معاویة بن ابی سفیان
معاویه پس از آن که حجر بن عدی و یارانش را به صورت ناجوانمردانهای کشته بود ، سفری به مکّه و مدینه داشت تا برای پسرش یزید بیعت ستاند و زمینه را برای حکومت وی پس از خود آماده سازد، در این سفر به خانه عایشه هم رفت که عایشه به او گفت آیا نمی ترسی که کسی تو را ترور کند؟ معاویه پاسخ داد: من در خانه امنی هستم ، مگر رسول خدا (ص) نمی گفت: «ایمان ، انسان را از ترور باز می دارد و کسی که باورمند است دست به ترور نمی برد؟». البته برخی از منابع به این جریان پرداختهاند و برخی دیگر تنها به روایت حدیث نبوی (الایمان قید الفتک ...) از طریق معاویه شتافتهاند که با مراجعه به متون آنها معلوم میشود:
1. احمد بن حنبل، مسند احمد 28 / 43 - 44 (16832).
طبرانی، ابوالقاسم سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر 19 / 319 (723).
2. ابونعیم اصفهانی، ذکر اخبار اصبهان 1 / 189، چاپ لیدن ، 1934 م .
3. حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین 4 / 352 - 353 (8038 / 15).
4. بیهقی، دلائل النبوّة 7 / 345 ( 2787). [و مدارک دیگر]
8 . از طریق مسلم بن عقیل
کسانی که این حدیث شریف را از مسلم بن عقیل روایت کردهاند، دو دستهاند: عدهای نوشتهاند که مسلم بن عقیل این حدیث نبوی را از عمویش امام علی (ع) روایت کرد و بسیاری نیز نوشتهاند که گفت: حدیثی است که از رسول خدا (ص) به من رسیده است، یا گفت: حدیثی است که مردم از رسول خدا (ص) روایت میکنند. نخست به ثبت منابع دسته اوّل ـ یعنی به روایت از امام علی (ع) ـ میپردازیم که پنج منبع و مأخذ را شامل میشود و سپس به ثبت منابع دسته دوم میآغازیم که بسیارند :
ابن اعثم کوفی، الفتوح 5 / 73 – 74، با عبارت: « سمعتُه مِن عَمی علی بن ابی طالب (رض) أنّه قال: الایمان قید الفتک».
ابوعلی مسکویه رازی ، تجارب الامم 2 / 45، با عبارت: « سَمِعتُهُ مِن عَلیّ عَن النبیِّ (ص): أَنَّ الِایمان قَیدُ الفَتکِ، فَلا یَفتِکُ مُؤمِن».
ابوالمؤیّد خوارزمی، مقتلالحسین1 / 202 به تحقیق شیخ محمد سماوی ، با عبارت: «سَمِعتُهُ مِن عَمّی عَلی بن ابی طالب (ع): الایمانُ قَیدُ الفَتکِ».
احمد بن عبد الوهّاب نویری، نهایة الارب فی فنون الادب 20 / 392 به تحقیق محمد رفعت فتح الله، با عبارت: «حَدیث حَدَّثهُ علیّ رضیالله عنه عن النبی (ص): الایمان قید الفتک فلا یفتک مؤمن».
ابن اثیر جزری، الکامل فی التاریخ 3 /70 2، قاهره، چاپ اول ، 1356 ق، باعبارت: « حدیث حدثه علی عن النبی (ص): الایمان قید الفتک ، فلا یفتک مؤمن ».[و مدارک دیگر]
طریق جمع بین روایات
پرپیداست که دستهای از این روایتها حدیث شریف را وقتی که از مسلم بن عقیل نقل میکنند آن را به روایت از امیر المؤمنین علی (ع) ثبت کردهاند ودستهای دیگر بدون واسطه آن را ـ از طریق مسلم بن عقیل ـ از پیامآور خدا (ص) گزارش نمودهاند. حال پرسش این است که از این دو، کدام دسته درستتر، وکدام طریق به صواب نزدیکتر است؟ بالاخره مسلم بن عقیل این حدیث شریف را از پیامآور خدا (ص ) یا از امیرمؤمنان (ع) روایت کرده است؟ به عبارت دیگر: آیا هر دو طریق، امکان دارد و یا اینکه تنها یکی از دو طریق ممکن است؟ و اگر هر دو راه به راستی قابل جمع است فکیف التوفیق؟
در پاسخ گفته میشود: با توجّه به این که مسلم بن عقیل مصاحبت رسول خدا (ص) را درک نکرده بود زیرا که تاریخ تولدش پس از رحلت رسول الله (ص) بوده است، دیگر تصور اینکه خود بتواند از رسول خدا روایت کند جایی ندارد، پس تنها طریق اوّل میماند، یعنی مسلم بنعقیل، فقط میتواند این حدیث شریف را از طریق عمویش امیر المؤمنین (ع) حکایت نماید، اما اینکه بسیاری ـ از 12 نفر ، 7 نفر آنها ـ آن را از زبان مسلم بن عقیل به پیامبر اسلام نسبت دادهاند به علل یا دلائل زیر میتواند باشد:
1. در مقام ثبت و ضبط کامل حدیث ـ اعمّ از سلسله روات وگزارشگران و نویسندگان ـ نبودهاند بلکه همه حواسشان بر این بود که گزارشی از شهادت مسلم بن عقیل وفجایع دیگر که منجر به فاجعه بزرگ (عاشورا و مقتل الحسین علیه السلام) شد به دست داده باشند تا بتوانند تحلیلی برای آن بیابند مثل شریف مرتضی در تنزیه الانبیاء و به تبع شریف مرتضی، شیخ طوسی در تلخیص الشافی؛ یا آن را توجیه نمایند (مثل ابن کثیر در البدایة والنهایة).
2. بنابر خلاصه نویسی وتلخیص داشتهاند، افزون بر اینکه تفاوت چندانی ـ در این که سخن از رسول خدا (ص) یا امام علی (ع) باشد ـ نمی دیدهاند وسخن آن دو را یکی میپنداشتند (مثل ابوعلی طبرسی در إعلام الوری).
3. واحتمال میرود که برخی از نویسندگان یا گزارشگران و یا راویان نمیخواسنتند نام مبارک امام علی (ع) را ببرند، به همین علت و از سر تعصبات مذهبی و یا به هر دلیل دیگر حدیث را بلاواسطه و یا با عبارتهایی چون « فحدیث حدّثه الناسُ عن النبی (ص)» و یا « حدیث حدّثنیه الناس عن النبی (ص)»، نقل کردهاند. (ر.ک : طبری 5 / 362 – 363 ، ابوالفرج / 100 – 102 ).
با همه این حرفها دیدیم که آن پنج تن پیشین، حدیث مذکور را با صراحت تمام از زبان مسلم بن عقیل ، از طریق امام علی (ع) از رسول خدا (ص) روایت کردهاند، دیگر نیازی به توضیح بیشتر نیست که فصول گذشته وآینده مقاله، بیش از آن که لازم است به حدّ کافی گویا و رساست. نکته دیگر اینکه از آن دو عبارت: «1. حدّثه النّاس،2 . حدًثنیه الناس». معلوم می شود حدیث مذکور ، مانند روزگار ما، در روزگاران گذشته نیز در میان مردم ، معروف و مشهور بوده است تا آنجا که بسیاری از دانشوران و نویسندگان آن را به صورت ارسال مُسَّلم روایت کردهاند، از باب نمونه می توان کتابهای ذیل را ملاحظه کرد:
1 . شریف رضی ، المجازات النبویّة ، ص 356 – 357 ( 275 ) .
2 . یحیی بن عشیره بحرانی ، الشهاب فی الحکم والآداب ، 17 / 48 (7).
3 . ابن سعد ، الطبقات الکبری 7 / 370 ، در ترجمه ابراهیم بن میمون الصائغ.
4 . ابن ابی جمهور احسائی ، عوالی اللئالی 2 / 238 باب الجهاد.
5 . متقی هندی، کنز العمّال 1 / 93 (405 ) ، 95 (419) و 143 ( 694 ).
6 . مناوی ، فیض القدیر 3 / 242 ( 3098 ) .
7 .قرطبی، الجامع لاحکام القرآن 5 / 121 در تفسیر سوره نساء، آیه24.[و کتاب های دیگر].
9 . از طریق امام صادق (علیه السلام)
ثقة الاسلام کلینی به سند خود از ابو الصباح کنانی روایت کند که وی گفت: به امام صادق (ع) گفتم: مارا همسایهای از تبار هَمْدانیها است که وی را جعد بن عبد الله گویند. وقتی که ما از امیرالمؤمنین (ع) و برتریاش یادی میکنیم وی[ با کمال بیشرمی] میآید پیش ما می نشیند تا با ما در میافتد و درباره آن حضرت بدگویی میکند، آیا در کشتن وی مرا رخصتی میدهید؟ ایشان به من گفت: ابالصلاح ! مگر میتوانی چنین کاری انجام دهی؟ گفتم: آری به خدا اگر مرا در کشتن وی رخصتی بدهی این کار را میکنم، البته در جایی به کمین او می نشینم وهنگامی که به آنجا رسید با شمشیرم ناگهان به سرش میافتم و پوست از سرش میکنم تا وی را کشته باشم. ابوالصباح میگوید، امام صادق (ع) فرمود: « یا اباالصباح ! هذا لَفَتْکٌ، و قد نهی رسولالله (ص) عَنِ الفَتکِ ، یا اباالصباح ! ان الاسلام قَیَّد الفَتکَ یعنی : ای ابالصباح ! این کاری که تو میخواهی بکنی بی تردید تروراست. بی گمان پیامآور خدا (ص) انسانها را از ترور بازداشته است، ای ابالصباح ! دین اسلام حتماً انسان را از ترور باز میدارد».
به عبارت دیگر : پیامآور اسلام در هر شرایطی مسلمانان را از ترور بازداشته وآنان را از این کار نهی کرده است وآن گاه که شارع از کاری نهی کند دیگر آن کار هرگز روا نبوده، بلکه ناروا و حرام خواهد بود. دیگر این که دین اسلام خود مانع این کار است و کسی که اسلام را به درستی شناخته باشد هرگز نمیتواند چنین کاری مرتکب شود . مگر این است که اسلام در ریشه و اصل واژه، از ماده سلم است و سلم به معنای صلح است؟« و الله یدعوا الی دار السلام».[8]
اسناد حدیث به این ترتیب است که ثبت و ضبط کرده اند:
1.کلینی رازی، الکافی(الفروع)، 14/549-550 ( 14464/16)، چاپ قدیم: 7/375، ح16.
2 . همو، با سندی دیگر، الکافی 14 / 551 ، در ذیل حدیث پیش (14464 / 16).
3 . شیخ طوسی ، تهذیب الاحکام 10 / 214 (845 / 50 ).
4 . ابن شهر آشوب مازندرانی ، مناقب آل ابی طالب 4 / 239 و به نقل از او ، علامه مجلسی، بحارالانوار 47 / 137 .[9]
5 . شیخ حر عاملی ، وسائل الشیعة19 / 169 – 170 (35495)، باب 22 ، ح1 .
6 . محقق اردبیلی ، مجمع الفوائد 13 / 172 ـ 173 کتاب الحدود، باب القذف.
7 . محمد حسن نجفی، جواهرالکلام 41 / 436 ، کتاب الحدود .
8 . فیض کاشانی ، الوافی 15 / 501 ( 15555 / 8 ) و در توضیح می نویسد :
«االایمان قیّد الفتک ، ای منع منه وذلک لانه نوع خداع ینافی الایمان والاسلام / ایمان از ترور باز می دارد، یعنی از آن منع می کند به دلیل آن که ترور ، نیرنگی است که با ایمان و اسلام، منافات دارد».
برای روشتر شدن موضوع جا دارد به سخنی از امیرمؤمنان علی (ع) توجه شود که میگفت: « ما یَغدرُ مَن عَلِم کیفَ المَرجع، وَ لَقد اَصبحنا فی زَمان قَد اتَّخذَ أکثرُ أهلِهِ الغَدْر کَیْسا و نَسَبَهُم أهلُ الجَهل فیه إلی حُسنِ الحیلَهِ، ما لَهُم قاتَلَهُمُ الله، قَد یَری الحُوَّل القُلَّبُ وَجهَ الحِیلَهِ وَ دُونَها مانِع مِن أمرِاللهِ و نَهیِهِ، فَیَدعُها رأیَ عَین بَعدَ القُدرَه عَلَیها ، و یَنتَهِزُ فُرصَتَها مَن لا حَریجَهَ لَه فِی الدِّینِ[10]؛ یعنی کسی که چگونگی مرگ و بازگشت به سوی خدا را بداند هرگز حیله نورزد، حالیا ما در روزگاری به سر می بریم که بیشتر مردمانش فریب و نیرنگ را زیرکی پنداشتهاند و پیشینه خود ساختهاند، مردم نادان و بی خرد، این کار آن ها را به حسن تدبیر نسبت دهند ! آنها را چه شده؟ خدا آنها را بکشد! انسان خبیر و بینا به چم و خم کارها، گاهی هم اگر راه چاره را در حیله و فریب بیند، در کنار آن مانعی نیز از امر و نهی خدا را میبیند و او با کمال کاردانی و توانایی از آن حیله چشم میپوشد، ولی کسی که درد دین نداشته باشد و از گناه نترسد ، همان حیله را فرصتی مغتنم میشمارد».
در این خطبه خطیر و فخیم، نکتههایی نهفته است ، مانند آنکه تروریستها را زیرک خواندن، پندار «اهل الجهل» خوانده شده است و در جای خود معلوم شده که جهل، اعمّ از نادانی است و بیشتر با واژه نابخردی و بی خردی میخواند و به کسانی گفته میشود که هنوز در فضای وحشت و رعب جاهلیّت، نفس میکشند و در آن توحشّ، تنفس میکنند.[11] و با تاسف بسیار باید گفت کسانی که از درک آن اقدام بزرگ وفرهنگ ساز مسلم بن عقیل در میمانند به علت آن است که هنوز «اهل العقل والعدل » نشدهاند وفاصله چندانی از فرهنگ جاهلیت و «اهل الجهل » نگرفتهاند تا مکتب عدل علوی را که بنیانش با عقل و عقلانیت[12] نهاده شده است در سایه سار مسلم بن عقیل بشناسند. سخن دیگر این که باید گفت: آنان که تصور می کنند حضرت مسلم باترور ابن زیاد به پیروزی دست می یافت قضیّه را بسیار ساده می گیرند و بیشتر مجذوب در پیروزی نظامی و صوری هستند، غافل از اینکه پیروزی با ترور و شر به پا کردن، نه تنها در حقیقت امر، پیروزی نیست بلکه در واقع هم شکست و هم رسوایی است. درود بر امام علی (ع) که در عبارت بلیغ و بالایی میگفت: « ما ظَفِرَ مَن ظَفِرَ الأِثمُ ِبهِ، وَ الغالبُ بِالشَّرِ مَغلُوب، یعنی: کسی که خود را به گناه باخته به چیزی دست نیافته و کسی که با بدی برده، در واقع شکست خورده است».[13]همین معنا با توضیح بیشتری از امام صادق (ع) به این ترتیب، روایت میشود: «الأغلبُ مَن غَلَبَ بِالخیرِ، وَ المَغلُوبُ مَن غَلَبَ بِالشَّرِ، وَ المُؤمِنُ مُلجَم».[14]
یعنی: پیروز ، کسی است که از راه درست پیروز شود و شکست خورده کسی است که با شر به پاکردن برده باشد و به هرحال
انسان باورمند، مقید است.[15]
10 . از طریق امام جواد (ع)
از ابنقولویه و حسین بن حسن بندار قمی نقل میشود که به اِسناد خود از اسحاق انباری روایت می کنند که وی گفت: ابو جعفر ثانی (حضرت امام جواد علیه السلام) مرا فرمود: « ... وَ ایّاک و الفَتک! فانَّ الاسلامَ قد قیَّد الفَتکَ، یعنی مبادا دست به ترور ببری! زیرا که اسلام بیگمان دست مسلمان را از اینکه کسی را ترور کند البته می بندد».
این روایت را تنها شیخ طوسی در تلخیص رجال الکشی آورده است و در ذیل آن، عبارت کوتاهی است که با صدر آن نمیخواند و سیاق حدیث هم آن را بر نمیتابد و سخن رجالی معروف، یعنی نجاشی را در خاطر انسان تداعی میکند که گفت: «و فیه أغلاط کثیره، یعنی در رجال کشی اشتباهات فراوانی است».[16]
به هر حال، محلّ شاهد ما آن عبارتی است که پیشترآن را از نُه طریق از پیامبر اسلام (ص) روایت کردیم، حاکی از اینکه رسول خدا (ص) و به پیروی از آن حضرت، برخی از اصحاب و دیگران، به خصوص امام علی (ع) و امام صادق (ع) و امام جواد (ع)، (بنابر همین روایت مذکور) و حضرت مسلم بن عقیل، خود و پیروانشان را پیوسته از ترور بازداشتهاند، به عبارت دیگر، همیشه مسلمانان را از این کار ناجوانمردانه نهی کردهاند و این نهی را همگی به اتفاق، مستند به دین اسلام ساختهاند: «إنَّ الاسلام قَد قیَّد الفَتک» و با این استناد، ترور را به نوعی ارتداد از اسلام دانستهاند و آن را بازگشت به فرهنگ منحط و باطلی که در دوران پیش از اسلام بود ـ یعنی روزگار وحشتناک و خشن جاهلیت ـ خواندهاند که دیگر با وجود اسلام نباید کسی دست به ترور بیالاید و به آن توحّش جاهلی بر گردد!
سند و مدرک روایت در اینجا به روایت از امام جواد (ع) به ترتیبی است که گفته میشود:
1. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال / 575 ( 1013) و در چاپ قدیم / 529 (1013 ) و در رجال الکشی / 445 (396) چاپ کربلا، با تعلیقات سید احمد حسینی که عنوان درست کتاب همان اختیار معرفة الرجال است که به نام رجال الکشی منتشر شده است .
2. محدَث نوری، مستدرک الوسائل 22 / 142 (خاتمة المستدرک / 4) چاپ مؤسسه آلالبیت، قم، 1416 ق، البته به نقل از مأخذ پیش (اختیار معرفة الرجال) است.
به هر حال اگر هم روایتی، حاکی از تجویز ترور، در شرایط ویژهای باشد، نخست باید در اسناد و راویان آن تردید کرد و سپس اگر همه شروط صحت خبر به دست آمد ـ که بسیار بعید است به دست آید ـ آن را به قاعده «دفع افسد به فاسد» حملش کرد. یعنی ممکن است امام معصومی در برابر اصرار کسانی برای آغاز جنگ مسلحانه با نواصب و حکومت وقت، ـ که میتوانست بهانهای برای نسلکشی آل علی و شیعیان به دست حکّام داده باشد و در نتیجه کشت و کشتار بسیاری را به راه اندازد ـ در شرایط ویژهای ذهن کسی را از «فتک و آغاز جنگ ناگهانی» یعنی افسد، به «اغتیال و ترور پنهانی» یعنی کار فاسد مشغول سازد، به این ترتیب که چون امام معصوم (ع) از طرفی میدانست که رخصتطلب ، چنان متعصّب است که نهی او را بر نمیتابد و به هر حال در پی آن است که فاجعهای به بار آورد و از طرفی دیگر ممکن است از طرفی دانسته باشد که آن رخصتطلب به هر حال فرصت یا جرأت این کار را نمیتواند داشته باشد لذا از سر ناچاری خواسته است دفع افسد به فاسد کرده باشد تا وی را از شر به پاکردن باز دارد.
نخستین فصل فتوت در آستانه عاشورا
به این ترتیب میتوان گفت که اصل سخن، جای تردید نیست، بلکه باید گفت که این حدیث شریف، دست کم، دارای «تواتر معنوی» میباشد و تمسک مسلم بن عقیل به این حدیث نبوی نیز، اگر نگوئیم به حدّ کافی، بیگمان به اندازه لازم در متون متقدم و مستند و معتبر نقل شده است که بحث سندی آن در جای خود ـ یعنی طریق هشتم از طُرق روایت ـ گذشت. از نظر تاریخی نیز میتوان گفت که این قضیه از مسلّمات تاریخ است که در سال شصت هجری و در آستانه فاجعه بزرگ (یعنی عاشورا) رخ داده است. برخی اختلافها ـ بنابر بعضی از نقلها ـ یا خلط بحث کردنها در ارتباط با مسلم بن عقیل و مسلم بن عوسجه و معقل جاسوس ابن زیاد و رابطه نفوذی وی با مسلم بن عوسجه ـ و نه با مسلم بنعقیل ـ و ورود وی به خانه هانی بن عروه ـ البته پس از عیادت ابن زیاد از شریک بن اعور یا از هانی بن عروه ـ حتّی اگر فرض کنیم پیش از عیادتِ گفته شده باشد و قضیه نفوذ جاسوس برای حکومت، نتیجه داده باشد، باز نمیتوان در موضع محکم و آموزنده مسلم بن عقیل تردید کرد. زیرا با توجه به همه منابع تاریخی و حدیثی و با عنایت به راه و روش روشن علی و آل علی و با التفات به جایگاه هر سه بزرگوار (حضرت مسلم و هانی و شریک) و همچنین با توجه به اینکه عیادت ابن زیاد، اگر نه سرزده، بسیار سریع بوده و حاکم جدید کوفه، از نظر امنیتی تدارک لازم، بلکه کافی را دیده بود. افزون بر آنکه برادر همسر هانی (عمرو بن حجاج زبیدی)[17]در دل هوای ابن زیاد را داشت و زن هانی میتوانست برادرش را از اسرار خانه آگاه سازد، و او به نوعی بیت هانی را زیر نظر داشته باشد، مسلم بن عقیل هرگز نه میتوانست و نه میخواست با یورش ناگهانی به ابنزیاد آغازگر جنگ باشد، آن هم جنگی که معلوم نبود چگونه و با به جان هم انداختن چه قبایلی به کجا میانجامد.
شگفت این که برخی بدون دلیل، تنها برای اینکه نوشتهاند: «این امر برای من روشن نیست»[18]با پرسشهایی که ممکن است برای هر قضیهای به تناسب خودش پیش آید، خواستهاند با انکار اصل طرح ترور، صورت مساله را پاک سازند، غافل از اینکه اگر تنها به نقل ابومخنف مراجعه نمیکردند و منابع دیگر را میدیدند، هرگز به اطناب مملّ دچار نمیشدند.[19]افزون برآن، اگر به اصل حدیث نبوی و سیره علی و آل علی، التفاتی میکردند به انکار قضیه، روی نمیآوردند، دست کم عذر هانی را از روی برتافتن از اینکه در خانه او قتلی رخ دهد به آسانی میپذیرفتند. بالاخره ابن زیاد هر که بود، برای عیادت به خانه هانی آمده بود و تا در خانه او بود، به نوعی مهمان و در امان بود و هانی میزبان خوانده میشد. از طرفی هنوز از طرفین کسی دست به شمشیر نبرده بود و از طرفی دیگر، ابن زیاد، با اعلان قبلی، به عنوان میهمان و برای عیادت مریض پذیرفته شده بود.
بسیار بعید است که آن سه تن (مسلم، هانی و شریک) حدیث شریف را، به ویژه به روایت از همدل و همراه خود در مواقفی چون صفین و جمل نادیده بگیرند، یعنی به روایت از عمرو بن حَمِق خزاعی از رسول خدا (ص) که آن حضرت میگفت: «الایمان قَید الفتک، من أمَّن رجُلا علی دمِهِ فَقتلُهُ فأنا بریئ من القاتل وإن کان المقتول کافرا؛ ایمان انسان را از ترور باز میدارد. من از کسی که مردی را برای خونش امان دهد و سپس وی را بکشد، بیزارم ولو اینکه مقتول، انسان کافری باشد»[20].
برخی دیگر نیز به همان دلائل و عللی که گذشت ـ به ویژه به علّت خلط کردن میان مسلم بن عقیل و مسلم بن عوسجه و ارتباط معقل با ابن عوسجه، نه با ابن عقیل ـ از تحقیق بیشتر درمانده و به کتاب الارشاد شیخ مفید پناه بردهاند[21]و با تمسک به شهرت شیخ، نه تنها گرهی از کار نگشودهاند که تنها تردید نابجای خود را نمایاندهاند، در حالی که قسمت مقتل از کتاب الارشاد، به صورت مجمل بیان شده و تنها مستند به اقوال «کلبی» و «ابوالحسن مدائنی» است و اقوال آن دو، با این که یکی توثیق نشده ودر دیگری نیز بحث است، از هم تفکیک نشده است و این همه مسامحه شیخ مفید در این مقام را میرساند که محقق را از استناد به آن باز می دارد[22] تا به متون مفصل و مستند مراجعه کند، نه اینکه از آنها سرتافته به متن مختصر و مجملی مثل باب مقتل در کتاب الارشاد چنگ زند. در اینجا بعضی از عاشوراپژوهان با عنایت به فتوّت بنی هاشم به خصوص راه و روش کریمانه علی وآل علی (ع)، سخن دیگری نیز از سفیر حریت و عزّت، حضرت مسلم بن عقیل نقل کردهاند که در پاسخ شریک بن اعور، یا هر شخص دیگر، گفت: « إنّا أهل البیت نُکرِهُ الغدر، ما خانواده پیامبر، خیانت و نیرنگ را زشت میشماریم».[23]یعنی درست همان سخنی که امام علی(ع) پیوسته به آن پایبند بود و با صراحت میفرمود: « لولا کِراهیّة الغَدر لَکُنتُ مِن أدهَی النّاسِ وَ لکن کُلُّ غُدرَة فُجرَة وَ کُلُّ فَجرة کُفَرة، وَ لِکلِّ غادِر لِواء یُعرَفُ بِهِ یَومَ القِیامَة؛ اگر خیانت ونیرنگ، زشت نبود البته که من باهوشترین مردم بودم، اما هر خیانت و نیرنگی، دروغی را در پی دارد و هر دروغی به نوعی کفر است، وهر خیانتکاری را در روز قیامت درفشی است که با آن شناخته میشود». یعنی رسوا میگردد.[24]با شگفتی پرسیده میشود: آخر آنان که اقدام با فتوت و کریمانه مسلم بن عقیل را بر نمیتابند، چه پاسخی به پرسشهای زیر دارند؟!
1. مگر علی(ع) از کشتن مسبّبان و سردمداران جنگ جمل مثل مروان و دیگران با آنکه در چنگشان بودند، چشم نپوشید وبه آنها فرصت، بلکه فرصت های دیگر نداد تا اگر خواستند بیشتر اندیشه کنند و باز گردند؟
2. مگردر میدان جنگ از کشتن عمروعاص با کمال قدرت و فتوت، رخ برنتافت و او را برای انتخاب مسیرش در آینده آزاد نگذاشت؟
3. و مگر همین قضیه را در مواجهه با بسر بن أبیارطاة، تکرار نساخت؟
4. و مگر آن رفتار مبتنی بر مکارم اخلاق واصل حریّت و فتوّت را با ابن ملجم مرادی نداشت که میگفت : «أریدُ حَیاتَه و یُریدُ قَتلی»؟ و دهها مگر دیگر؟
5. شما را به خدا! اگر مسلم بن عقیل به ترور ابن زیاد، دست میآلود آخر چگونه میتوانست آن حماسه بزرگ را بیافریند وقتی که فریاد میزد؟
أقسمُ لا أقتَلُ الا حُرّا و إن رأیتُ المَوتَ شَیئا مُرّا
کُلُّ امرِی یَوما مُلاق شَرّا أخافُ أن أُکذَبَ أو أُغَرّا[25]
تا آنجا که پسرش عبد الله بن مسلم در روز عاشورا با افتخار و مباهات همان فریاد پدر را فراتر از پیش بلند می سازد:
أَقسَمتُ لا أُقتلُ الّا حُرّا و إن وَجدتُ المَوتَ شَیئا مُرّا
أکرِهُ أن أدعی جَبانا فَرّا أنَّ الجَبانَ مَن عَصی و فَرّا[26]
توگویی پدر و پسر، یعنی سفیر حسین (ع) و شهید عاشورا یکصدا میخواهند پاسخی رسا و گویا برای کسانی تدارک ببینند که تصور میکنند با ترور و جنگ طلبی میشد کارها را پیش برد و همچنان از اصل آزادی وحدیث حریّت، حراست کرد و با افتخار تمام فریاد زد: «هر چند مرگ را چیزی تلخ ببینم، سوگند خورده ام که جز با آزادی نمیرم. زندگی همین است که تلخ و شادی در آن به هم درآمیزد، بالاخره هرکسی روزی دشواری مرگ را میبیند روح و روان، پس از پراکندگی بازگشته تا قرار یابد، و من تازه جانی دوباره یافتهام تا بهپایم که نکند به من دروغ ببندند یا فریفتهام سازند»[27].
یادداشت ها:
1. تنزیه الانبیاء، ص0 22
[2].ر. ک: ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق 29 / 34، احوال عبد الله بن سعد بن ابی سرح (3310) و به نقل از ابن عساکر؛ المتقی الهندی، کنز العمال 3 / 445 (7370) و 10 / 498 - 499 (30160 ) در ذکر اسناد به همین ترتیب پیش رفتهایم که برای دوری از اطناب، پس از نام نویسنده و عنوان کتاب، به شماره جلد و صفحه و سپس به شماره حدیث یا شماره مترجم - پس از نام مترجم - بسنده کرده ایم و اگر کتاب مورد استناد، شماره حدیث یا مترجم نداشت دیگر آگاهیهای کتابشناختی را نیز آوردهایم تا مراجعه کننده بتواند به سهولت به مآخذ ومنابع، مراجعه کند.
[3]. ر.ک : حسین بن محمد حلوانی ، نزهه الناظر و تنبیه الخواطر ، ص 55 – 56 (39) ؛ ابو الحسن دیلمی، اعلام الدین فی صفات المؤمنین ، ص 292 ، قم ، مؤسسه آلالبیت ، چاپ دوم ، 1414 ق؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة 1 / 219 در شرح خطبه پنجم ؛ محمد باقر مجلسی، بحارالانوار28 / 328 (54) ؛ محمد باقر محمودی ، نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغة 1 / 53 (11) .
[4]. ر. ک: ابو محمد عاملی نباطی ، الصراط المستقیم ، ص 11 ، تحقیق محمد باقر بهبودی ، اعداد مرکزالابحاث العقائدیة ونیز همو ( محمد باقر بهبودی) در تعلیقاتی که بر بحار دارد ، ر.ک : بحار الانوار 50 / 169 ، چاپ تهران ، المکتبة الاسلامیة ،چاپ دوم ،1362 شمسی . و قاتل زبیر در جنگ نهروان به روی امام علی (ع) شمشیر کشید تا خود به جزای عملش رسید وکشته شد. ر. ک : ابن الحدید، شرح نهجالبلاغه 1 / 236.
[5]. محقق شوشتری ،قاموس الرجال 8 / 82 (5473 )
[6]. همان ، ص 87 .
[7]. قاضی قضاعی، شرح فارسی شهاب الاخبار، ص 59 ، حدیث 136 .
[8]. یونس : 25.
9. ر. ک "مجلسی، ملاذ الاخیار 16 / 449 – 452 ( 47) .
10. نهج البلاغة ، خطبه 41 .
11 . مراجعه شود به کتاب شریف الکافی از کلینی رازی که ایشان فصل اول از آن را «کتاب العقل والجهل » نامیده است تا تفاوت جهل و نادانی ٰ از تفاوت عقل وسلم به دست آید.
[12]. برای نمونه به خطبه اول از نهج البلاغه مراجعه شود که امیر دادگران و پیشوای خرد ورزان در فلسفه و حکمت نبوّت عامه می فرماید : « لیشتروا لهم دفائن العقول » یعنی خداوند پیامبرانش را پشت سر هم می فرستاد تا « گنچینه های عقل و خرد ورزی را از نهاد انسان ها فراکشند و به آنان آشکار سازند .» به عبارت دیگر : قوّه تعقلشان را به فعلیّت رسانند.
13. نهج البلاغه، حکمت 327، غررالحکم، حکمت 1914 و 8347 .
14. شیخ صدوق، معانیالاخبار، ص170، باب معنی الاغلب والمغلوب و به نقل از آن، بحارالانوار72: 275.
15. «و مؤمن مقیَد است» یعنی : انسان باورمند و مطمئن، به ایمان و اندیشه خویش پایبند است، به راه درست، اعتماد دارد و نمیتواند راه و اندیشه خود را نادیده بگیرد تا بگوید: «هدف، وسیله را توجیه میکند»!
16 . رجال النجاشی/ 372 (1018 ) ، به تصحیح سید موسی شبیری زنجانی.
17. درباره نیرنگها و نقش زیرکانه وی در تحکیم حکومت ابن زیاد و .... ر. ک محمدعلی عابدین، مبعوث الحسین(ع)، ص 188-171
[18]. صفایی حائری، تاریخ سید الشهداء، ص 303، انتشارات مسجد جمکران، قم، چاپ اول، 1379.
19. همان ، ص 303 – 308 .
20. ابن سلامه ، مسند الشهاب 1 / 130 (164) .
21. زرگری نژاد ، نهضت امام حسین (علیه السلام) و قیام کربلا ، ص 156 ، تهران ، سمت ، چاپ اول ، 1383 ش.
22. محدث نوری، لؤلؤ و مرجان ، ص 178 ، قم ، دار الکتب الاسلامیه ، چاپ اول ، 1375 ش .
23. عابدین ، مبعوث الحسین (علیه السلام)، ص 151، عباس محمود العقاد، ابو الشهداء الحسین بن علی، ص21، منشورات الشریف الرضی، قم، چاپ اول، 1413 ق، چاپ المجمع العالمی، للتقریب، ص 61 .
24. نهج البلاغه ، خطیه ی 200 .
25. مسعودی ، مروج الذهب 3 / 58 – 59 ـ تاریخ الطبری 5 / 374 ، دو سه بیت و با اختلاف برخی وازگان .
26. مقتل الحسین (علیه السلام) به روایت شیخ صدوق ، ص 154 .
27. ترجمه ی کامل، رجز حضرت مسلم به روایت تاریخ طبری 5 / 374 و به تصحیح علامه سماوی در ابصارالعین، ص 82 – 89 که به جای « ردَ شاع الشمس» ، «ردَ شعاع النفس» را در متن بیت سوم ، صحیح می د اند .
