از سلسله یاداشت‌های اخلاق اجتماعی از منظر قرآن (قسمت هفتم)
محمدجعفر سعیدیان‌فر
سومین مورد از اخلاق اجتماعی تقوامحور که قرآن روی آن بسیار تأکید دارد، پایبندی به قراردادها و پایداری بر سر وفای به عهد است. آدمی باید پایدار بر عهد باشد حتی اگر حوادث خارجی چون جنگ یا حوادث طبیعی پیش بیاید.
در این قسمت نمونه هایی از آیات قرآن را می‌آوریم .
۱) لَیسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیوْمِ الاخِرِ ... والْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا وَ الصَّابِرِینَ فِی الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حِینَ الْبَأْسِ أُولئِكَ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ (سورة البقرة: 177): نیكى تنها این نیست كه [به هنگام نماز،] روىِ خود را به سوى مشرق و [یا] مغرب كنید؛ [و تمام گفتگوى شما، درباره قبله و تغییر آن باشد؛ و همه وقت خود را مصروف آن سازید؛] بلكه نیكى آن است كه به خدا، و روز رستاخیز، و فرشتگان، و كتاب [آسمانى] و پیامبران، ایمان آورده؛ و مال [خود]را، با همه علاقهاى كه به آن دارد، به خویشاوندان و یتیمان و زمین گیران و واماندگان در راه ونیازمندان ناگریز از خواهش و نیز آزاد سازی بردگان، انفاق مىكند؛ نماز را برپا مىدارد و زكات را مىپردازد؛ و [همچنین] كسانى كه به عهد خود- به هنگامى كه عهد بستند- وفا مىكنند؛ و در برابر محرومیت‌ها و بیماری‌ها و در میدان جنگ، استقامت به خرج مىدهند؛ اینها كسانى هستند كه راست مىگویند؛ و [گفتارشان با اعتقادشان هماهنگ است؛] و اینها هستند پرهیزكاران!
آیت‌الله طالقانی در تفسیر این آیه می نویسند: جوش و خروشى كه اهل كتاب پس از تحول قبله از خود نشان می‌دادند و اصل قبله را هدف نهایى آئین مینمایاندند، اثرى در تفكر نو مسلمانان گذارده بود. این آیه پس از بیان حكم تحول قبله و اسرار آن، مسلمانان را مورد خطاب قرار داده که چون دیگران دچار اشتباه نشوند و قبله و دیگر احكام و شعارها را هدف اصلى نپندارند (اینکه به شکل منا سک فقط اهمیت دهند و از محتوا غافل شوند) و بدانند كه اینها همه وسیله است براى تربیت عالى انسان آن چنان كه آماده نمودن خاك و بذر و نهال وسیله براى تربیت درخت و بوته و همه براى فراهم ساختن میوه و گل است. ( پرتوى از قرآن، ج2، ص49)
پیام اخلاق اجتماعی تقوا محوری که قرآن در این آیه بر آن تاکید می‌کند، این است که: «از نظر خدا و قرآن خوبی آن نیست که به امور فرعی بپردازید، بلکه خوبی آن است که ایمان به خدا و قیامت و… و فرشتگان و کتب آسمانی و انبیاء بیاورید و اموال مورد علاقه و دلبستگی خود را به نزدیکان و یتیمان و فقیران و در راه‌ماندگان و اسیران بدهید و نماز به پا دارید و زکوه تقدیم نمایید و آنهایی که چون عهد و پیمانی ببندند بدان وفادار باشند و آنهایی که در سختی و تنگی‌ها به هنگام جنگ، تحمل و پایداری دارند.»
اینها نمونه‌هایی از اخلاق و خصلت‌ها هستند که کارکرد اجتماعی دارند و موجب گشایش و بارش برکات از آسمان و زمین می‌شوند. اینها همه از موارد و مصادیق اخلاق اجتماعی تقوامحور هستند.
۲) خداوند در آیه‌ای دیگر می‌فرماید: «بَلى مَنْ أَوْفى بِعَهْدِهِ وَ اتَّقى فَإِنَّ اللَّهَ یحِبُّ الْمُتَّقِینَ (آل عمران: ۷۶)؛ آرى، كسى كه به پیمان خود وفا كند و پرهیزگارى پیشه نماید، [خدا او را دوست مىدارد؛ زیرا]خداوند پرهیزگاران را دوست دارد.»
آیت‌الله طالقانی در تفسیر این آیه می‌نویسد: هركه به عهد خدا یا خود، وفا كند و پروا گیرد از متقین است و خدا متقین را دوست مىدارد. وفاى به عهد، اگر از تقوى ریشه گیرد، ثبات و دوام و كمال مىیابد و جاذب محبت خدا مىگردد. ولی اگر از منشأ عادات و سنن و یا براى كسب اعتبار باشد، هرچه هم در تحكیم روابط اجتماعى مؤثر آید؛ چون فاقد شناخت و هماهنگى روحى است، موجب كمال شخصى و حركت و جاذب محبتخدا نمىشود. چون تقوا، به معناى شناخت و اراده ایمانى و تنظیم خلق و عمل، رابطه و پیوند خدا با خلق و گسترش دهنده مسئولیت‌ها و تعهدات است و این برترى روحى و خلقى، امتیازات قومى و نژادى و كتابى و حقوقى و هرگونه طغیان را از میان بر مىدارد. (پرتوى از قرآن، ج5، ص204)
آموزه اخلاقی اجتماعی تقوامحور که در این آیه بر آن تاکید شده، عبارت است از: 1) این که تقوا و پارسایی معیار دوستی باخداوند است 2) وفادارى نسبت به پیمان و امانتدارى از مصادیق تقوا و پارسایى است كه به خاطر اهمیتش، جداگانه در كنار تقوا ذكر شده است و نکته قابل توجه این که پیمان داراى اقسامى است و وفاى به عهد نیز مراحلى دارد:الف: عهد خدا از طریق فطرت یا از طریق پیامبران با انسان:«أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیكُمْ یا بَنِی آدَمَ» (سوره یس:60)؛ ب: عهد انسان با خدا: «وَ مِنْهُمْ مَنْ عاهَدَ اللَّهَ» (سوره توبه: 75)؛ ج:عهد مردم با یكدیگر: «وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا» (سوره بقره: 177»؛ د: پیمان پیشوا بامردم وبالعکس «الَّذِینَ عاهَدْتَ مِنْهُمْ ثُمَّ ینْقُضُونَ عَهْدَهُمْ» (سوره انفال:56) که در زمان ما به‌عنوان قانون اساسی شناخته می‌شود. وفاى به عهد در تمام اقسام و مراحل فوق لازم است.
۳) خداوند در آیه‌ای دیگر می‌فرماید «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ *...وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ (سورة المؤمنون، آیات 1-8)؛ همانا به فلاح رسیدند چنین دین باوران... و آنانی که به هر امانت وپیمان خود همچنان وفادارند.»
توضیح اینکه خداوند در آغاز سوره می‌فرماید: مؤمنان رستگار شدند و به هدف نهایى خود در تمام ابعاد رسیدند.«فلاح و رستگارى» معنى وسیعى دارد كه هم پیروزی‌هاى مادى را شامل مىشود، و هم معنوى را، و در مورد مؤمنان هر دو بُعد منظور است. و سپس باذکر ویژگی های اخلاقی عمدتا اجتماع محور این نکته را مطرح می‌کند که ایمان یک امر ذهنی نیست، بلکه تحقق عملی ایمان و دین باوری است. سبب فلاح و رستگاری است و در آیه هشتم به پنجمین و ششمین صفت برجسته مؤمنان اشاره كرده، مىگوید: و آنها كه امانت‌ها و عهد خود را رعایت مىكنند. حفظ و اداى امانت و همچنین پایبند بودن به عهد و پیمان در برابر خالق و خلق از صفات بارز مؤمنان است. در مفهوم وسیع، امانتهاى خدا و پیامبران الهى و همچنین امانتهاى مردم جمع است، نعمت‌هاى مختلف خدا هر یك امانتى از امانات او هستند، آیین حق، كتب آسمانى، دستور العمل‌هاى پیشوایان راه حق و همچنین اموال و فرزندان و پست‌ها و مقام‌ها، همه امانتهاى اویند كه مؤمنان در حفظ و اداى حق آنها مىكوشند. همچنین حكومت از مهمترین ودیعههاى الهى است كه باید آن را به اهلش سپرد و قبول مسئولیت در قبال تعهدها و در وقت مقرر انجام دادن آنها یکی از پایه اساسی در روابط اقتصادی سالم است. آمار زیاد چک‌های بی محل یکی از علائم دور شدن از سلامت اقتصادی و اخلاق اجتماعی تقوامحور است که سبب بی‌اعتمادی در جامعه و بر هم خوردن نظم و تعادل اجتماعی است.
