استاد صلواتی: در جامعه ما گرسنگی فکری و معنوی وجود دارد/ ما نمی توانیم با جهنم کردن زندگی افراد، خواستار بهشت در آخرت باشیم؛
یکی از دعاهای مشهور و رایج ماه مبارک رمضان که مومنان و روزه داران پس از هر نماز به آن مداومت دارند، دعایی است که با عبارت «ا اللهم أدخل على أهل القبور السرور، اللهم أغن كل فقير، ….» آغاز می‌شود. به جز فراز اول دعا، سایر فرازها به درخواست از خداوند متعال برای برطرف کردن مشکلات و گرفتاری های جمیع انسان‌ها اختصاص دارد. در این دعا می خوانیم:
اللهم أدخل على أهل القبور السرور، اللهم أغن كل فقير، اللهم أشبع كل جائع، اللهم اكس كل عريان، اللهم اقض دين كل مدين، اللهم فرج عن كل مكروب، اللهم رد كل غريب، اللهم فك كل أسير، اللهم أصلح كل فاسد من أمور المسلمين، اللهم اشف كل مريض، اللهم سد فقرنا بغناك، اللهم غير سوء حالنا بحسن حالك، اللهم اقض عنا الدين، وأغننا من الفقر، إنك على كل شئ قدير.
حجت الاسلام و المسلمین «محمود صلواتی» از پژوهشگران و محققان حوزه علمیه قم و مؤلف کتاب «نهج العباده» معتقد است این دعا به دلیل بیانهای کلی و آرزوهایی که برای کل جامعه بشریت دارد از یک نوع نگاه حقوق بشری برخوردار است. شفقنا همزمان با ماه مبارک رمضان با این پژوهشگر درباره ابعاد و ویژگی‌های این دعا به گفتگو نشسته است.
متن این گفتگو بدین شرح است:
ویژگی این دعا نسبت به سایر دعاها چیست؟
فرازهای این دعا به صورت جمع بیان شده و لذا مومن با قرائت این دعا همان خیری را که از خداوند متعال برای خود طلب می‌کند، برای سایر افراد جامعه نیز طلب می‌کند. این دعا وقتی که در یک جمع و یا یک مسجدی تلاوت می‌شود یک نوع هم بستگی و پیوند مبارکی را بین مومنان ایجاد می کند. وقتی همه با هم این دعا را می خوانند بین خود و افراد دیگر احساس پیوند می کنند.
قالب فرازهای این دعا شمول دارد و همه افراد انسانی در هرکجای دنیا و با هر نژاد و مذهب و قومیت را در بر می‌گیرد. لذا یکی از بارزترین و زیباترین دعاهای ماه رمضان است.
در دعا به موضوعاتی مانند اسارت، بیماری و فقر و دیگر گرفتاری های بشری اشاره شده است. بیان این موضوعات نشان دهنده چیست؟
این موضوعات مشکلاتی است که به صورت طبیعی برای هر انسانی ایجاد می شود. یعنی هر انسانی به طور طبیعی بیمار می شود و نیاز به شفا . عافیت دارد. این موضوعات البته به نیازمندی‌های ظاهری و روحی انسان‌ها اشاره دارد.
ممکن است خوراک و غذای افراد در ظاهر تامین باشد، اما از نظر روحی با فقر روحی و معنوی روبرو باشند. انسانی که از نظر روحی در فقر قرار دارد، نیازمند به آموختن معارف است. این فرد نیازمند معرفت است. دامنه دعاها را نباید به مادیات منحصر کرد. در جامعه ما گرسنگی فکری و معنوی وجود دارد و نشان می دهد که شناخت افراد نسبت به مسائل معنوی کم است.
روایتی از حضرت امیرالمومنین علیه السلام وجود دارد که می‌فرماید «النَّاسُ أَعْدَاءُ مَا جَهِلُوا»؛ مردم با آنچه که نسبت به آن نادانند دشمنند و از جهت این نادانی برخی موضع گیری‌های ناصواب را دارند. اللهم اغن کل فقیر، نیاز مادی و معنوی را شامل می شود و آرزوی جامعه خوداکتفا و غیرنیازمند را مطرح می کند و ماهیت این فراز از دعا، آرزوی تحقق عدالت اجتماعی است. اگر در جامعه ای عدالت اجتماعی و اقتصادی حاکم باشد، حداقل با فقر مفرط مواجه نخواهیم شد.
فرازهای دعا تا «اللهم فک کل اسیر» بیان عام دارد اما در فراز «اللهم اصلح کل فاسد من امور المسلمین» بیان دعا تغییر کرده و مقید به مسلمین شده است. تحلیل شما از این تغییر بیان چیست؟
اصلاح باید از فرد و از درون شروع شود. آرزوها و خواستها عمومی و نسبت به همه است. انسان در جریان عمل، باید از درون خود و خانواده خود شروع کند. جامعه اسلامی باید اصلاح را از خودش شروع کند. قرآن می‌فرماید « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا»؛ یعنی خود و خانواده را از آتش نجات دهید. این روند می‌تواند به همسایه و سایر آشنایان و افراد جامعه تسری پیدا کند.
اگر جامعه اسلامی جامعه بدون فساد باشد، می‌تواند بر سایر جوامع نیز تاثیر بگذارد.
این دعا روال اصولی خود را دارد. اصلاح جوامع اسلامی از درون است و می تواند الگو برای سایر جوامع باشد. البته این موضوع منحصر در مسلمین نیست و آرزوهای آغاز دعا برای همه مردم وجود دارد.
بیان دعا در فرازهای پایانی مجددا تغییر کرده و صیغه‌ها به صورت ضمیر متکلم مع الغیر آورده شده است. تحلیل شما از این تغییر بیان چیست؟ مراد از ضمیر «نا» چه کسانی است؟
آرزوها برای همه جهانیان است و نگاه حقوق بشری بر کل دعا حاکم است یعنی رفع گرفتاری را برای کل بشریت می‌خواهد. منتهی دگرگونی و تغییر و اصلاح از جزء شروع می شود. وقتی آرزوها را بیان می کند خطاب به صورت جزء است و وقتی کار به عمل می رسد به صورت جزء بیان می شود. وقتی که من دعا را می خوانم و از ضمیر «نا» استفاده می‌کنم، این دعا شامل من و اطرافیانم می شود. این ضمیر به تدریج گسترده شده و کل دنیا را در بر می گردد.
شیعه نیز که ظهور حضرت ولی عصر (عچ) را انتظار می کشد، در واقع یک صلح جهانی را آرزو دارد. آنچه که در این دعا بیان شده همان آرزوی شیعه بر تحقق یک صلح جهانی و خیر و خوبی برای همه است. به عبارت دیگر این فرازها مصداق همان «من اگر برخیزم، تو اگر برخیزی، همه برمی‌خیزند» است. وقتی که همه حرکت را شروع کردیم، به تدریج روی دیگران هم اثر گذاشته و تحول اجتماعی شکل می گیرد.
با توجه به آن که طبق تجربه بشری چه بسا رفع کامل بیماری و بدهکاری و فقر میسر نباشد، بیان چنین فرازهایی نشان دهنده چیست؟
آرزوها و تمنای خیر کلی و گسترده است. ما در دعا مصالح عموم جامعه را در نظر گرفته و برای همه آرزوی خیر و رفع مشکل می کنیم. برای تنظیم قانون نیز، مسائل ماندگار و جاودانه بر اساس کلیات تنظیم می شود. منتها در مرحله اجرا و عمل از یک نقطه شروع می شود. وقتی که مومن دعا می کند که اللهم اشف کل مریض، از محدودیت خارج شده و جهان شمولی و گستردگی دین را در او ایجاد می کند.
یک دفعه کل فقراء بی‌نیاز نمی شوند اما اگر نگرش ما سلامت کل جامعه باشد، روند حرکتی ما نیز در جهت سلامت کل جامعه خواهد بود.
فراز اول دعا به اهل قبور پرداخته و سایر فرازها برای افراد دارای حیات است. ایا فراز اول با سایر فرازها ارتباط منطقی دارد؟
بیان اهل قبور، پیوند دهنده گذشته و آینده است. آمرزش را برای گذشتگان و سلامتی را برای کسانی که الان زنده هستند و بهروزی را برای کسانی که در آینده خواهند بود می‌خواهد. یعنی ما در یک محدوده تاریخی زندگی می کنیم. امیرالمومنین علیه السلام نیز همین جهان بینی را در این بیان نورانی که می فرمایند: «رَحِمَ اللّهُ اِمْرَاً عَلِمَ مِن أینَ وَفی أینَ وَ إلی أینَ» بیان داشته‌اند. یعنی خدا کسی را که می داند کجا بوده، کجا هست و کجا خواهد رفت رحمت کند. ما اگر به این سه «این» توجه کنیم، جهانمان به اندازه تاریخ گسترده می‌شود. گذشتگان ما ریشه های جامعه امروز هستند. هیچ جامعه‌ای بدون گذشتگان خود نمی تواند هویت تاریخی داشته باشد. الزاما باید گذشتگان را در نظر داشت چرا که حیات فعلی برگذشته استوار است.
در اینجا نیز برای اهل قبور رحمت الهی را می خواهد و این هم نکته ای است که جهان و زندگی را به جهان ماده نمی داند. جهان ماده مقطع کوچکی از زندگی است و ما باید به جهان جاودانه برسیم. در دعاهای توحیدی به این نکته اشاره شده است.
موضوعاتی که در دعا به آن پرداخته شده اکثرا مرتبط با زندگانی دنیوی بشر است. بیان این موضوعات نشان دهنده چیست؟
این دنیا با آخرت پیوند دارد و ما فعلا موظف به اصلاح این دنیا هستیم. خواجه عبدالله انصاری می گوید خدایا به من سینه گشوده ده که اگر به من شرح صدر بدهی از آن بهشت می سازم. ما نمی توانیم با جهنم کردن زندگی افراد، خواستار بهشت در آخرت باشیم. کسی که در آخرت برای خود بهشت را مطالبه می کند باید سعی کند که دنیا خود را نیز برای خود و دیگران بهشت کند. این امور دنیایی مقدمه امور آخرتی است. فقر و بدبختی زمینه ساز کفر است و با فقر نمی‌توان انتظار بهشت داشت.
