دکتر یوسفی: اللهم سد فقرنا بغناک یعنی اگر درون ما از خدا پر شود تحمل ما زیاد می شود.
حجت الاسلام و المسلمین دکتر «محمدرضا یوسفی» استاد دروس خارج حوزه علمیه قم و عضو دپارتمان اقتصاد دانشگاه مفید تاثیر فقر بر دینداری جامعه و گسترش فساد را یکی از دلائل بسامد بالای این موضوع در دعاهای ماه مبارک رمضان دانست و گفت: پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در آخرین منبر خود در مسجد به حکومت و زمامداران پس از خود توصیه می کنند سیاستی را که منجر به فقر است اتخاذ نکنند چرا که وقتی فقر آمد معنویت از بین می رود. با ورود فقر به زندگی، برخی از انسانها اعتقادات خود را از دست داده و برخی مبتلا به فحشا و دزدی می شوند. امام علی علیه السلام نیز به امام حسن علیه السلام توصیه می کنند کسی را که به خاطر نان خود را به آب و آتش می زند، ملامت نکن؛ چرا که اگر کسی دچار فقر باشد خطاهایش زیاد می شود.
این استاد حوزه در گفتگو با شقفنا تصریح کرد: گسترش فقر به سقوط اخلاق و گسترش آسیب‌های اجتماعی منجر می شود. در سال ۹۰ وقتی به خاطر تحریم ها، افزایش قیمتها را داشتیم، نیروی انتظامی آمار داد که در یک ماه اول، دزدی‌های کوچک یعنی دزدی‌های زیر صد هزار تومان، صد در صد افزایش پیدا کرده است. دزدی زیر صد هزار تومان به این معنا است که این فرد یا نان می دزد یا به دنبال سرقت برای سیر کردن شکم خود است.
تاکید بر رفع مصادیق فقر مطلق
یوسفی گفت: اگر فقر در جامعه‌ای گسترش پیدا کند آسیب‌های جدی معنوی و اجتماعی ایجاد می‌شود و لذا در دعای «اللهم ادخل علی اهل القبور السرور» که از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله به ما رسیده دو بار بر موضوع فقر تاکید شده است. البته فقر درجات دارد که شدیدترین آن مسکنت است. به فردی که دچار چنین فقری می‌شود مسکین می‌گویند. در ادبیات اقتصادی امروز به این نوع فقر، فقر مطلق گفته می‌شود. در فقر مطلق، فرد مسکن، خوراک و پوشاک ندارد. مسکن در صدر اسلام مساله اول افراد نبوده و هرکسی سایه‌بانی داشته است؛ ولی خوراک و لباس مساله بوده است. لذا در این دعا یکبار بحث گرسنگی را مطرح می کند که جزء مصادیق فقر مطلق است و در قسمت بعد سخن از لباس به میان می‌آید؛ این دو مظهر شدت فقر در یک جامعه است.
فقر فردی و فقر اجتماعی
این استاد دانشگاه ادامه داد: این دعا هم فقر کلی و هم به طور خاص فقر مطلق را مورد توجه قرار می دهد. گاهی فرد به هر دلیلی ممکن است دچار فقر شده و برای او مشکل ایجاد شود. یک نفر ممکن است در غربت گرفتار شود و مشکلات زیادی به خاطر قطع شدن ارتباط با خانواده برای او ایجاد شود.
وی افزود: از سوی دیگر گاهی مسائل جنبه فردی و گاهی جنبه اجتماعی دارد. اگر در یک جامعه ای برخی از افراد فقیر باشند، می‌گوییم که فقر جنبه فردی داشته و مساله این گروه است. اما اگر تعداد زیادی از افراد دچار فقر شوند و برای رفع فقر دست به دزدی زده و ایجاد ناامنی کنند اینجا فقر هویت فردی ندارد بلکه هویت اجتماعی هم پیدا می کند. برخی از بیماری‌ها هم گاهی هویت فردی دارد ولی اگر شیوع پیدا کند هویت اجتماعی خواهد داشت. لذا قسمت اول این دعا که می فرماید « اَللّهُمَّ اَغْنِ کُلَّ فَقیرٍ اَللّهُمَّ اَشْبِعْ کُلَّ جایِعٍ اَللّهُمَّ اکْسُ کُلَّ عُرْیانٍ» به فقر فردی توجه دارد. هرکسی ممکن است فقیر یا اسیر یا گرسنه شود. ما برای تک تک اینها دعا می کنیم. اما زندگی ما یک هویت جمعی نیز دارد. ما با هم پیوند خورده ایم.
استاد دروس خارج حوزه علمیه قم ادامه داد: در فراز بعدی دعا که می فرماید: « اَللّهُمَّ اَصْلِحْ کُلَّ فاسِدٍ مِنْ اُمُورِ» مومن از خداوند می خواهد هر اختلالی را که مربوط به کلیت جامعه می شود اصلاح کند. یعنی ممکن است فساد، فقری باشد که برای جامعه مساله شده است. شبیه جامعه کنونی که دولت خودش مدعی است می‌خواهد به پنجاه درصد جامعه یارانه بدهد. یعنی در اینجا فقر دیگر حالت فردی ندارد بلکه ۵۰ درصد جامعه فقیر هستند و اگر از نظر فقر مطلق نگاه کنیم ۳۰ درصد دچار این مشکل هستند. فساد در اینجا به معنای اختلال در نظام اجتماعی است.
یوسفی گفت: ممکن است در جامعه ای دو نفر اختلاس کنند. این امر مختص به مسلمین نیست و در همه جوامع هست. اما اگر پدیده اختلاس یک امر رایج شد به هویت جامعه بر می‌گردد و جامعه باید برای آن راه حل داشته باشد. یا اینکه ممکن است در یک سیستم مدیریتی قرار بگیریم که در آن سیستم، آدمهای سالم در مسند قرار نگیرند، بلکه افراد ناسالم قرار بگیرند. این موضوع اگر موردی باشد مشکل اجتماعی نیست و در همه جوامع ممکن است یافت شود اما اگر پدیده بدمدیریتی رایج شد مساله اجتماعی است. بنابراین این فراز از دعا به هویت جمعی اختلالات در زندگی اجتماعی به عنوان هویت واحد اشاره می کند.
وی در پاسخ به این پرسش که چرا در فراز بعدی اصلاح فساد به جامعه اسلامی مقید شده است گفت: اما آنجا که می‌گوید اللهم اصلح کل فاسد من امور المسلمین، به خاطر این است که دعا در یک جامعه اسلامی بیان شده است. اکثریت قاطع آن دوره را در جامعه، مسلمانان تشکیل می دادند. و این دعا هم در آنجا بیان شده است.اما وقتی سخن از کل فقیر می کنیم صحبت از مسیحی و مسلمان هست.
تقویت تامین اجتماعی برای مبارزه با فقر مطلق
عضو دپارتمان اقتصاد دانشگاه مفید گفت: برای اینکه اتفاقات مثبت در اقتصاد رخ دهد؛ باید بحث را موردی پیش ببریم. برای فقر مطلق یک نگاه کوتاه مدت وجود دارد؛ اینجا شما یک عده گرسنه دارید که باید آنها را سیر کنید. باید تامین اجتماعی تقویت شود. یعنی یک درآمدی را برای اینها در نظر بگیریم. در ادبیات دینی زکات و خمس را برای رفع فقر در نظر می گیرند؛ چه فقر مزمن و چه فقر گذرا. اما این موضوع ریشه ای حل نمی کند.
وی افزود: همواره در جامعه کسانی هستند که به لحاظ معلولیت نمی توانند کار کنند. اینها در معرض فقر هستند. افراد بی سرپرست مصداق دیگری از افراد در معرض فقر هستند. سوم گروهی هستند که کهولت سنی دارند. این گروه ها در همه جوامع در معرض فقر هستند. باید به اینها یارانه ای داده شود تا از فقر نجات پیدا کنند. درصد اینها هم طبیعتا نباید بالا باشد. در نظامهای جدید قانون بازنشستگی داریم و موضوع کهولت سنی را جدا می کند.
این استاد دانشگاه ادامه داد: بخشی نیز به دلیل شرایط اقتصادی و سیاسی دچار فقر شوند. مثلا دولت سیاستی را اتخاد می‌کند که نتیجه آن تحریم است و به دنبال آن فقر ایجاد شود. در دهه نود وقتی که درآمد سرانه ما صفر شد و از طرفی جمعیت افزایش پیدا کرد مردم دچار فقر شدند. اینجا باید سیاست‌هایی مانند رونق اقتصادی را دنبال کنیم. در جامعه ای که رونق و ثبات باشد سرمایه گذاری و اشتغال بیشتر می شود و مردم کمتر در معرض فقر قرار می گیرند. برخی از این موارد هم به نظام آموزشی و سلامت بر می گردد. بسیاری از کشورهای دنیا وقتی با جمعیت فقیر روبرو می شوند سعی می کنند با آموزش موثر برای فرد ایجاد اشتغال کنند تا برای خود شغلی تهیه کند و دیگر فقیر نباشد.
حال معنوی خوب می تواند تبعات فقر را کم کند
یوسفی درباره سه فراز پایانی این دعا گفت: سد فقرنا بغناک به نظر می رسد که فقر معنوی را بیان می کند و با فقری که بعدا بیان می شود متفاوت است. اما اللهم سد فقرنا بغناک تهی بودن انسانها است اینکه انسانها به خدای خود برگشته و به غنای او تمسک داشته باشند. در دنیا با مشکلات زیادی روبرو هستیم و فرقی بین فقیر و غنی در این زمینه نیست. در مجموع اگر همه غنای درونی نداشته باشند آسیب می بینند. یعنی انسان غنی هم ممکن است سر از افسردگی در بیاورد. پس سد فقرنا بغناک یعنی غنای درونی به من بده که اگر این غنا داده شد درک بهتری از مشکلات خواهیم داشت و اگر فقر اقتصادی پیدا کردیم منجر به بی اعتقادی نمی شود. فقرنا بغناک ناظر به غنای معنوی است. اگر درون ما از خدا پر شود تحمل ما زیاد می شود.
وی افزود: غیر حالنا بحسن حالک نیز همان است که گفته می شود «حالمان بد است». یعنی ما از درون احساس خوبی نداریم. این موضوع ممکن است به خاطر معضلات زندگی یا مشکلات دیگران باشد. به خاطر اینکه دیگران زندگی بدی دارند حالمان بد می شود. گاهی هم نوع نگرش ما زندگی ما را بد کرده است. یعنی وقتی مثبت اندیش نباشیم و به همه چیز نگاه منفی داشته باشیم حالمان بد است. اینجا از ما می خواهد که مثبت اندیش باشیم. حضرت زینب در حادثه کربلا می فرماید ما رایت الا جمیلا. یعنی حال درونی حضرت خوب است. مشکلات هست اما حال درونی او خوب است. در جامعه قرض و فقر ممکن است حال خوب ما را به هم بزند. این دو مورد را قبلا کلی بیان کرده است. یعنی خدایا هر فقیری را بی نیاز کن. اما این چند تعبیر دیگر دعایِ برای خود بعد از دعای برای دیگران است. اول می گوید خدایا درونم را پر کن و حالم را خوب کن و اگر چنین شد مشکلات قابل تحمل می شود. اما در زندگی های گذشته دیَن و قرض می توانسته به حال خوب ضربه بزند. می گوید خدایا مرا از اینها نجات بده.
وی تصریح کرد: این دعا سه فراز به صورت کلی دارد. در فراز اول برای تک تک آدمها دعا می کنیم. بعد راجع به اصلح کل فاسد صحبت می کنیم و به هویت جمعی توجه می کند. الهم اشف کل مریض هم جنبه فردی دارد. ما برای تک تک دعا کرده و بعد برای هویت جمعی دعا کرده و بعد نوبت به خودمان می رسد که اینجا نیز اول به معنویت و حال خوب دعا می کنیم. در اینجا در دو بخش اول برای جامعه و تک تک انسانها دعا می شود و در بخش سوم برای خودش نیز دعا می کند.
