ابعاد حرکت عاشورا

محمدعلي ايازي در گفت وگو با شفقنا تشریح کرد: مبارزه با استبداد، تن به ذلت ندادن و حريت، موارد عقلانی حماسه حسيني
قرآن پژوه معاصر با اشاره به هدفمند بودن و معنا بخشي حوادث كربلا پيام قيام امام حسين(ع) را پيامي فرامذهبي و فرامليتي دانست كه روح و كل انسانيت را در همه زمان ها مخاطب قرار مي دهد و گفت: مبارزه با استبداد، تن به ذلت ندادن و حريت، موارد معقول مشاهده شده در حماسه حسيني هستند اما اينكه چگونه بتوان ديگران را به سمت آن جلب كرد به چيزي افزون برعقلانيت نيازمند است و آن برانگيختن عاطفه انساني است. بسياري از مسايل از نظر عقلاني قابل درك هستند اما به دليل بي بهره بودن از وجه عاطفي به آن توجه نمي شود در صورتي كه حادثه كربلا هر دو اين ابعاد را به كمال در خود جاي داده است.
سرعت بالاي رخ دادن حوادث در آستانه كربلا و عاشورا
حجت الاسلام والمسلمين سيد محمدعلي ايازي، استاد حوزه و دانشگاه در گفت وگو با خبرنگار شفقنا(پایگاه بین المللی همکاری های خبری شیعه)، سرعت رخ دادن حوادث در آستانه كربلا را بسيار بالا دانست و افزود: برخي قضاياي تاريخي، بسيار كند و به تدريج صورت مي گيرند اما حوادث عاشورا بسيار سريع اتفاق افتاد. هرچند حدود بيست سال از زمان شهادت اميرمومنان(ع) تا وقوع حادثه كربلا و ايجاد آن شرايط طول كشيد اما از زماني كه نماينده حكومت يزيد در مدينه، طي نامه اي از امام(ع) درخواست بيعت كرد تا هنگامي كه حضرت به شهادت رسيد، بيشتر از دو- سه ماه نشد.
او با بيان اينكه اتفاقات ايجاد كننده حادثه كربلا تا اندازه اي سريع رخ مي داد كه بسيار عجيب، پيچيده و حتي براي برخي غيرمنتظره بود، اظهار كرد: امام حسين(ع)، خانواده و اطرافيان ايشان، دورنما را مي ديدند يعني متوجه بودند كه اوضاع، به سامان نيست بنابراين بسياري از اطرافيان حضرت، كوفه را مكان مطمئني براي او نمي دانستند و به ايشان توصيه مي كردند به كوفه نرود. با وجود اين وضعيت، امام(ع) بر مبناي دعوت مردم كوفه و لزوم نماندن حضرت در مدينه و مكه، رفتن را انتخاب كرد.
عبور كاروان هاي حجاج، ايجاد فرصت گفت وگو براي امام
اين استاد دانشگاه با اشاره به موقعيت حج و حضور كاروان هاي عبوري در مسير حركت امام حسين(ع)، گفت: ايشان در مسير حركت خود به دليل عبور كاروان هايي كه به مكه مي رفتند يا از آنجا باز مي گشتند، فرصت بسيار خوبي براي گفت وگو و ملاقات با اين افراد داشتند؛ هرچند اين خطر، محتمل بود كه نقشه اي براي ترور و قتل ايشان، حتي در مكه كشيده شود، از اين فرصت بهره برداري كردند.
هدفگذاري و معنابخش كردن حماسه عاشورا
او با تاكيد بر توجه به هدف گذاري و معنابخش كردن حماسه عاشورا، آن را نكته اي مهم خواند و تصريح كرد: در زمان هاي گذشته - حدود قرون پنج و شش- افرادي حماسه و داستان كربلا را رابطه اي بين امام حسين و خدا می دانستند و خود را از فهم دليل و هدف بروز آن عاجز مي دانستند. براساس اين اعتقاد و استناد به احاديثي كه به حزن و عزاداري در عاشورا توصيه مي كنند، خود را از هر وظيفه اي جز گريه و عزاداري مبرا مي كردند در حالي كه گروه ديگري معتقد بودند كه اين رفتار و قيام امام حسين(ع)، عملي هدفمند است.
ايازي با بيان اينكه چهار معيار براي بررسي هدفمند بودن يا نبودن قيام امام(ع) وجود دارد كه اولين معيار را شناخت اجزا و خصوصيات اين حركت دانست و تصريح كرد: قابل درك بودن پيام ها و سخنان امام حسين براي مردم، معيار دوم سنجش هدفمند بودن اين قيام است كه با توجه به برخي سخنان ايشان، قابل تفسير بودن پيام ها تاييد مي شود. به عنوان نمونه امام در جايي مي فرمايد " اني لا اري الموت الا السعادة"، من مرگ را نمی بینم جز سعادت، يا ساير تعبيراتي كه ايشان دارند، مواردي ناشناخته و غير قابل فهم نيستند.
او ادامه داد: سوم اينكه آن پيام ها معقول و براي ديگران نيز قابل اقتدا باشد، به عنوان مثال مواردي مانند جايگاه انسانيت، كرامت انساني، مبارزه با استبداد، تعالي اخلاقي و ...كه در سخنان امام بر آنها تاكيد مي شود كه با روح انسانيت ارتباط دارد و براي همه قابل استفاده است. اين معيار، شاهدي است بر تضمين معيار چهارم ارزيابي هدفدار بودن اين قيام يعني فرامذهبي و فرامليتي بودن پيام هاي جرياني كه در كربلا اتفاق افتاد.
ايازي با اشاره به تلاش برخي افراد با انجام حركاتي ضد وحدتي در نشان دادن قيام امام در انحصار شيعه افزود: گرچه امروز ما سعي داريم به عاشورا و كربلا تنها هويت ديني مذهبي دهيم، اما با توجه به استفاده ديگراني كه علاوه بر شيعه نبودن برخي حتي مسلمان نيز نبودند، مي توان دريافت كه آنها معنايي فرامذهبي و مرتبط با روح انسان از آن درك كرده اند.
اين قرآن پژوه با اشاره به سخنان امام در طول مسير حركت به سمت كوفه تصريح كرد: دليل صحبت هاي امام حسين(ع) با ديگراني كه حتي مي دانست برخي از آنها از كساني نيستند كه با او همراه شوند، بيان اين مطلب بود كه اين سخنان را براي خود نمي زند بلكه مخاطب او ديگران هستند؛ با تثبيت اين سخنان در نوشته ها نسل هاي آينده را نيز مخاطب سخنان خود قرار مي دهند.
توجه مبارزان و حتي شخصيت هاي غير ديني تاريخ به حوادث كربلا به عنوان يك قيام آزادي خواه در برابر استبداد
او با بيان اينكه سخنراني هاي امام حسين(ع)، در طول تاريخ بسيار مورد توجه قرار گرفته است، ادامه داد: اين توجهات، اختصاص به مذهب يا دين خاصي ندارد حتي شخصيت هاي غير ديني مانند گاندي يا كساني كه در طول تاريخ از مبارزان بوده اند به اين پيام ها توجه بسياري كرده اند به عنوان مثال كتابي به نام "ابوالشهدا" توسط عقاد در مصر در اين ارتباط نگاشته شد. براي قيام امام به عنوان يك قيام آزادي خواهانه و در برابر استبداد، معنا و مفهوم ايجاد كرده اند.
پيام فرا مذهبي و فرامليتي قيام امام حسين(ع)
ايازي با يادآوري اينكه پيام حركت امام حسين، پيام هايي معقول بوده است، به شكل ايجاد شده درعزاداري هاي فعلي اشاره كرد و گفت: متاسفانه مدلي كه در خال حاضر براي عزاداري هاي عاشورايي ايجاد شده است تنها براي خود ما استفاده دارد در صورتي كه با مورد توجه قرار دادن ايده ها، آرمان ها و سخنان امام در اهداف اين حركت، مشاهده مي شود كه اين جريان، نه فقط براي شيعيان و حتي تنها براي مسلمانان بلكه پيام هايي براي كل انسانيت دارد.
رشد متوازن ابعاد عقلاني و عاطفي هر حركت اجتماعي موجب دوام تاريخي آن
او استمرار هر حركت اجتماعي را وابسته به شكل گيري متوازن آن از دید دو نظام عقلاني و عاطفي دانست و تصريح كرد: نظام عقلاني اين است كه آن حركت را جرياني معنابخش و قابل تفسير كند و ديگران نيز به آن علاقه نشان دهند، در بعد عاطفي نيز بايد عاطفه انسانيت را به آن جهت توجه دهد. مبارزه با استبداد، تن به ذلت ندادن و حريت، موارد معقول مشاهده شده در حماسه حسيني هستند اما اينكه چگونه بتواند ديگران را به سمت خود جلب كند به چيزي افزون برعقلانيت نيازمند است و آن برانگيختن عاطفه انساني است. بسياري از مسايل از نظر عقلاني قابل درك هستند اما به دليل بي بهره بودن از وجه عاطفي به آن توجه نمي شود در صورتي كه حادثه كربلا هر دو اين ابعاد را به كمال در خود جاي داده است.
اهميت تقويت وجه عاطفي اين قيام، افزون بر تاكيد بر بعد مبارزاتي آن در برابر استبداد براي ائمه
اين استاد دانشگاه با بيان اينكه تقويت وجه عاطفي اين قيام، افزون بر تاكيد بر بعد مبارزاتي آن در برابر استبداد و ستم بني اميه براي ائمه داراي اهميت بود، ادامه داد: اين وجه مي توانست با تبيين مظلوميت امام حسين همراه باشد به اين معنا كه ماجراي اتفاق افتاده و نحوه شكل گيري آن را شرح دهند و هدف از عزاداري براي امام حسين و توصيه به حزن در اين مورد، همين مطلب است. اينها مواردي بود كه امام سجاد، حضرت زينب و بعدها امام باقر و امام صادق(ع) نيز نسبت به آن عنايت داشتند، بنابراين اصل فلسفه عزاداري در جنبه عقلاني آن و براي زنده نگاه داشتن و دائمي كردن اين حركت و اين انديشه بود.
نقش بارز تاريخي سياست در كم توجهي به بعد عقلاني قيام امام حسين
او با اشاره به اين اصل كه اگر توازن و تعادل جنبه هاي مختلف يك انديشه متزلزل شود به افراط و تفريط تبديل خواهد شد، بيان كرد: اگر عزاداري، متاثر شدن و گريه كردن ها در مورد حوادث كربلا با بيان فلسفه اين حماسه و درس هاي تربيتي آن همراه نشود و جنبه اي از آن مورد غفلت قرار گيرد، با مشكل در انتقال صحيح به نسل هاي آينده مي شود. جدا از حركت هاي عاميانه و سنت گرا، سياست داراي نقشي بارز در مغفول كردن بخشي از داستان و توجه به يك جنبه آن است يعني خصوصا حكومت ها به دليل بي خطر بودن آن و احساس رضايت مردم به دنبال اين حالت، تمايل دارند تنها وجه عاطفي آن برجسته شود تا ديگر مشكلي براي آنها ايجاد نكنند.
ايازي با اعتقاد بر اينكه در طول تاريخ به ويژه در دوره صفويه اين تلاش حكومت ها در تقويت بعد عاطفي ماجراي كربلا به خوبي مشاهده مي شود، اظهار كرد: در راستاي ايجاد اين اغفال از جنبه عقلاني، حكومت ها جريان ها و افرادي را حمايت مي كردند كه مطلب مورد نظر آنها را گسترش مي داد. اين آفت به وجود آمده به طور طبيعي موجب بدبيني و ايجاد نوعي فاصله و زدگي مي شود؛ اگر افرادي جداي از تمايلات مذهبي مي خواستند با اين ماجرا همراهي كنند به دليل شكل گيري اين روش ها و كاركردها، خود را از اين حركت جدا مي كردند. در دهه هاي متمادي در كنار اين كاركردها، موارد وحشتناكي مانند قمه زدن و اتفاقات مشابه شكل گرفته است كه هيچ ارتباطي با اصل اين واقعه و اهداف و پيام هاي آن ندارد.
تاريخ توسعه شكل هاي مختلف عزاداري در جوامع شيعي
او با اشاره به روند تاريخي در شكل گيري مدل هاي مختلف عزاداري افزود: نحوه عزاداري در جوامع شيعي تنوع بسياري دارد به عنوان مثال خود سينه زني در طول زمان مدل هاي مختلفي پيدا كرده و شكل آن توسعه يافته است. اين مسير ادامه يافته است تا به زنجيرزني، تيغ زني، قمه زني و موارد متفاوت اين چنيني در مناطق مختلف كه فاصله بسياري از اصل ماجرا دارد رسيد. در دوره صفويه به اين مسايل نيز راضي نشدند و با توجه كردن به سوگواري در اديان ديگر به ويژه مسيحيت، علم و كتل ها وارد عزاداري هاي حسيني شد.
اين قرآن پژوه افزود: به طور كلي اعمال عجيبي مانند روي آتش حركت كردن در سوگواري هاي شبه قاره هند براي امام حسين(ع) به اصل موضوع افزوده شد. مي توان گفت برخي افراد با انجام اين اعمال به نوعي ارضاي ديني مي شوند؛ يعني كساني هستند كه در طول سال هر نوع عملي را كه در ذهن خود با دين ناسازگار مي دانند، انجام مي دهند و براي رسيدن به رضايت دروني و جبران يك باره همه كارهاي خود اين اعمال عجيب را صورت مي دهند.
الگوي عزاداري منطبق با فرهنگ ديني و سيره اهل بيت(ع)
او در بيان نحوه عزاداري در فرهنگ ديني، سنت و سيره اهل بيت(ع) توضيح داد: اين عزاداري ها اين گونه بود كه فردي صاحب علم براي شرح معارف دعوت مي شده است و پس از آن اشاراتي به مظلوميت امام حسين(ع) مي شده است و با تاثر و اظهار اندوه حاضرين در آن مجالس به پايان مي رسيد. اين نحوه عزاداري مي تواند براي مجالس امروزي الگو قرار گيرد كما اينكه در مجالس تشكيل شده در محافل علما و فرهيختگان، همين حالت صورت مي گيرد.
ايازي با اشاره به برخي مجالس عزاداري كه امروزه برگزار مي شود تصريح كرد: در مجالس اشاره شده با حضور مداحان معروف از وجود جمعيت چندهزار نفري جوان كه در طول سال نمي توان به سادگي اين اجتماع را ايجاد كرد، زماني مي گيرند كه تنها در تكرار متوالي كلماتي خلاصه مي شود؛ در حالي كه از فرصت به دست آمده و پتانسيل ايجاد شده مي توان براي بيان مسايل اخلاقي، اعتقادي، اجتماعي و نيازمندي هاي امروز جوان استفاده كرد اما متاسفانه اين فرصت ها با انتخاب غلط روش عزاداري در اين مجلس ها از دست مي روند.
او افزود: آنچه در مجالس اهل بيت(ع) اتفاق مي افتاده است بايد الگوي عزاداري در عصر حاضر قرار گيرد؛ به عنوان مثال كميت شاعر چه مي كرده؟ مجالس خود امام باقر(ع) چگونه برگزار مي شده است؟ زنجير زدن، قمه زدن، تكرار كلمات يا جملاتي در زماني طولاني و موارد مشابه، ارتباطي با اصل ماجراي عزاداري حسيني و الگويي كه اهل بيت(ع) به ما داده اند، ندارد. آنچه در حقيقت وجود داشته، بيان معارف قرآن، شرح مظلوميت ايشان و در آخر نتيجه گيري از درس هاي عاشورا براي استفاده در زندگي امروزي بوده است؛ در كنار عنصر عاطفه با حفظ بعد عقلاني قضيه مي توان نهضت عاشورا را زنده و قابل بهره برداري براي همه نگه داشت.
نمايش الگوهاي صحيح منجر به اصلاح عزاداري هاي حسيني
ايازي با تاكيد بر اينكه به وجود آوردن الگوهاي صحيح، منجر به اصلاح عزاداري هاي حسيني خواهد شد، ادامه داد: گاهي مواردي از برخوردهاي نظامي و انتظامي با حركت هايي ماند قمه زدن مشاهده مي شود كه برخورد صحيحي و نتيجه بخشي نخواهد بود. به اعتقاد من با كار انتظامي نمي توان با قمه زدن و امثال آن برخورد كرد زيرا در نهايت پنهان از ديد انظار و در خفا اين اعمال صورت مي گيرد. براي حل اين مشكل بايد با برنامه ريزي طولاني مدت، كاري فرهنگي انجام شود. مسووليت اول يعني نشان دادن و بيان الگوي يك عزاداري كامل و صحيح بر دوش فرهيختگان، عالمان و روحانيان است. در مرحله دوم بايد افراد را بر زشتي برخي اعمال مانند دروغ ها و خرافاتي كه وارد مطالب عاشورا مي كنند يا به عنوان مثال در زمان نماز كه به وضوح بر عزاداري ارجح است، با بي توجهي عزاداري برگزار مي شود، هشيار و از وقوع آن جلوگيري كرد، سومين موردي كه مي توان انجام داد تشكيل گروه هاي خودجوش مردمي است.
بسياري از مداحان گذشته خود، نویسنده، محقق، شاعر، ادیب و اهل معنا بودند
او افزود: به تازگي صحبت از تشكيل دانشگاه مداحي مي شود، در حال حاضر نمي دانيم كه در اين دانشگاه چه مي خواهند انجام دهند و چه چيز به ورودي هاي خود ياد دهند. به اعتقاد من بايد بر محتواي آموزشي و استفاده از مشاوران اين امر بسيار توجه شود. اولين مشكل برخي از مداحان امروزي اين است كه متاسفانه برخلاف بسياري از مداحان گذشته كه خود، نویسنده، محقق، شاعر، ادیب و اهل معنا بودند، جدا از اين كه سواد و معلومات کافی ندارند، گاهي مداحي و آن جلسات كه بايد زماني براي آموزش و انتقال مفاهيم قرآن و عاشورا باشد تبديل به دعواي سياسي مي شود كه متاسفانه در رسانه هاي ملي نيز تبليغات گسترده اي از مجالس آنها صورت مي گيرد.
اين استاد دانشگاه با تاكيد بر اينكه مداحان بايد از سواد و معلومات برخوردار بوده و اهل مطالعه باشند، ابراز تاسف كرد: در حال حاضر به اين موضوع، كم توجهي مي شود. اگر قرار است کلاس هايی و دانشگاهي براي مداحی ايجاد شود، اولین موضوعي كه بايد به آن اهميت داد، اين است كه اين عزيزاني كه مي خواهند براي مردم از اهل بيت بگويند در ابتدا علم، فضل، اخلاق و ادب این کار را داشته باشند، سپس وارد اين مرحله شوند. صدا، نت و دستگاهی كه در آن مي خوانند در مراحل بعدي ماجرا قرار دارد.
لزوم پرداختان به توليد اشعار حاوي نکات اخلاقی، تربیتی و آموزه های دینی در مداحي ها
او با تقدير از عده اي از مداحان که حقیقتا انسان هايی فرهیخته هستند، بيان كرد: در توليد اشعار استفاده شده در مجالس عزاداري بايد توجه كرد بخشي از آنها حاوي نکات اخلاقی، تربیتی و آموزه های دینی باشد و بياموزد كه حسين چگونه بود و چه منشي داشت. بايد در مراسم هاي ايام محرم در كنار پرداختن به بخش عاطفي، اين الگوها به گونه اي ارائه شود كه جوان حاضر در مجلس، شوق چون حسين انسان و آزاده بودن، عاشورايي زندگي كردن و در مسير حسين گام برداشتن را بيابد نه اينكه از ابتدا تا انتهاي مجلس با تكرار شعري كه از روي كاغذ خوانده مي شود و استفاده از صدا، مراسم برگزار شود.
ايازي با اشاره به برخي سخنان امام حسين(ع) مانند " ان لم يكن لكم دين و لاتخافون المعاد فكونوا احراراً في دنياكم " ، اگر دین نیز ندارید حداقل آزادمرد باشید، ادامه داد: به اعتقاد من اين جمله، ماهيت و مفهومي فرامليتي دارد كه روح و كمال انسان را مورد توجه قرار مي دهد. در جايي ديگر كه امام مي گويد " انی لا اری الموت الا السعاده و الحیاه مع الظالمین الا برما "، من حیات و زندگی را برای چه می خواهم؟ من زندگی با ذلت و در کنار ستمکاران و تایید ظلم را برای چه می خواهم؟
او افزود: در جمله اي ديگر ايشان، مرگ در برابر ستمگران را براي خودبه زيبايي گردنبندي بر گردن دختري جوان مي دانند. گردنبند در گردن دختر جوان چه قدر زیباست! امام در تشبيهي عاطفي و انساني، زيبايي مرگ در برابر ظالمان را به آن تشبيه مي كنند. سخناني که امام حسین در مورد انسانیت، حریت و مبارزه با استبداد و ستم دارد، همه داراي پیام های جاودانی هستند که نه اختصاص به زمانی تاریخی دارد و نه به یک ملت و یک جمعیت؛ اين آموزه ها همواره و براي همه انسان ها می تواند الگو باشد.
درس هاي عاشورايي
اين استاد دانشگاه اولين درس از حماسه حسيني را داشتن هدف در زندگی به مفهوم عام دانست و گفت: انسان بايد در زندگی خود هدفی داشته باشد. معنابخش بودن حیات و مرگ انسان، درس ديگري است كه از اين واقعه گرفته مي شود. هم زنده بودن و هم مرگ آدمي، معنابخش باشد؛ هنگامي که مرگی را انتخاب می کند مرگی باشد که خاصیت و کاربرد داشته باشد. نکته سومی که بايد به آن اشاره كرد، جایگاه کرامت انسان است. اين توجه امام به كرامت انسان در جايي كه به لشكر حر كه راه آنها را بسته بودند و آب نداشتند، آب مي رسانند، بروز ويژه دارد.
مبارزه با ستمگران، پيام جاودانه امام
او ادامه داد: چهارمين درس، تاكيد بر مبارزه با ستمگران است. مبارزه با ستمگر، پیامي بسيار جاودان است که می تواند متناسب با شرایط مختلف، تغيير شكل دهد. مساله مهم این است که انسان با ظالم از در سازش وارد نشود و ظلم او را پوشش ندهد. آزادگی و به تعبیری جوانمردی از مواردي است كه از حوادث كربلا و پيش از آن استفاده مي شود.