فرشته وحی در قرآن کریم

محمدعلی کوشا
واژه «جبرئیل» عبری یا سریانی و کلمه ای غیر منصرف است که به صورت «جَبریل»، «جَبرائیل»، «جَبرین» و «جِبریل» مرکب از «جبر» به معنی عبد یا به معنی قوه و قدرت و نیرو و «ایل» به معنای «الله» است. پس این واژه به معنی «بنده خدا» یا «بنده مأمور نیرومند از سوی خدا» است. جبرئیل در ردیف میکائیل، اسرافیل و عزرائیل از فرشتگان مقرب الهی است. «جبرئیل» در معارف دینی به عنوان فرشته نزول وحی شناخته می شود که بر پیامبران نازل گردیده و و اسطه وحی از خداوند یکتا بر رسولان الهی است.
در قرآن، جمعا سه بار واژه «جبریل» تکرار شده است (بقره/97-98؛ تحریم/66). ولی در دیگر آیات با تعبیر «الروح الامین» (شعراء/193)، «شدید القوی» و «ذو مرّة» (نجم/5-6)، «رسول کریم»، «ذی قوة» «مکین»، «مطاع» و «أمین» (تکویر/21-19) و «الروح القدس» (بقره/ 87) از او یاد شده است. در میان فرشتگان الهی تنها نام چهار فرشته در قرآن ذکر شده است: جبرئیل، میکائیل، هاروت و ماروت. برخی نیز کلمه «الروح» در سوره قدر را بر اساس بعضی از رویات فرشته ای عظیم تر از جبرئیل دانسته اند. اوصافی که در قرآن کریم برای جبرئیل به عنوان فرشته نزول وحی یاد شده گویای عظمت و نقش او در جهان ماورای ماده و عالم معناست. « عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوَى وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلَی ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّى فَكَانَ قَابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَى فَأَوْحَى إِلَى عَبْدِهِ مَا أَوْحَى، او را آن موجود نیرومند (جبرئیل) آموزش داده است. توانای خردمندی که [به هیئت اصلی خویش] راست بایستاد. و او را در بالاترین افق برد. سپس نزدیگ شد و فروتر شد. تا آنکه در فاصله ای به قدر دو کمان یا نزدیک تر قرار گرفت. پس وحی کرد به بنده او آنچه که وحی کرد» (نجم/5-10).
«مرة» به معنی تأییده شده است و سپس در معانی قدرت و توانایی مادی یا معنوی به کار رفته است. «تدلَّی» از مصدر «تدلِّی» (بر وزن تجلی» بر اساس گفته راغب اصفهانی در کتاب «مفردات» به معنی نزدیک شدن است که تأکیدی برای جمله «دنی» است. نظر مشهور مفسران این است که جبرئیل امین، معلم پیامبر (ص) گاهی به صورت انسانی خوش چهره بر آن حضرت ظاهر می شده است. تعبیر «قاب قوسین» کنایه از نهایت نزدیک شدن به آن بزرگوار است. نخستین دیدار جبریئل با رسول خدا (ص) در غار حراء در جبل النور واقع شده است. «شدید القوی» که یکی دیگر از صفات جبرئیل است، گویای قوت و قدرت فوق العاده اوست. در آیه 30 از سوره تکویر نیز می فرماید: « إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ وَ مَا صَاحِبُكُمْ بِمَجْنُونٍ وَ لَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِين، این قرآن گفتار فرستاده ای گرامی است (گفتار جبرئیل از سوی خدا)، فرشته نیرومندی که نزد خدای صاحب عرش جایگاهی ویژه دارد، در آنجا مورد اطاعت (فرشتگان) و امین وحی است. و این یاور همراه شما (یعنی پیامبر اکرم (ص) دیوانه نیست و همانا او را (یعنی جبرئیل را) در افق روشن دیده است» (تکویر/19-22). بنابراین جبرئیل، کریم است یعنی دارای صفت کرامت و بزرگواری است و همچنین دارای مکانت و منزلت ویژه نزد خداوند متعال است. علاوه بر این، مورد اطاعت فرشتگان در آسمان هاست. او امانتدار بزرگ وحی الهی است. «نزل به الروح الأمین» (شعراء/193) او هرگز در ابلاغ وحی، خیانت نمی کند و آن را کم یا زیاد نمی گرداند. «قل نزّله روح القدس من ربّک بالحقّ، بگو قرآن را روح القدس (جبرئیل) از سوی پروردگارت به حق [وبراساس مصلحت] فرود آورده است» (نحل/102). «و أیّدناه بروح القدس» (بقره/ 87 و 253؛ مائده/110) با تأیید روح القدس بود که عیسی (ع) توانست در گهواره با مردم سهن بگوید: (مائده/110). دو تن از همسران پیامبر (ص) یعنی عایشه و حفصه در نافرمانی و آزار رسول خدا (ص) با یکدیگر به نوعی همکاری می کردند که این آیه نازل شد «... و إن تظاهرا علیه فإنّ الله هو مولاه و جبریل و صالح المؤمنین و الملائکة بعد ذلک ظهیر، اگر بر ضد او همدست شوید همانا خدا یار و کارساز اوست و جبرئیل و آن شایسته مرد مؤمنان (که بر اساس روایات مراد علی بن ابی طالب علیه السلام است) و فرشتگاه نیز پس از آن پشتیبان اند» (تحریم/66).
نقش روح القدس در داستان پیامبران در قرآن کریم بسیار پر رنگ و حائز اهمیت فراوان است از جمله: وساطت در وجود یافتن عیسی (مریم/19). ظاهر شدن او بر مریم و دمیدن روح الهی در او (تحریم/12؛ انبیاء/91؛ نساء/171). زنده کردن مردگان توسط عیسی (ع) با نفخ جبرئیل تحقق یافته است (آل عمران/49). جبرئیل بود که مریم را پس از زائیدن عیسی، آرامش و تسلّی داد (مریم/24). وتمثل او به صورت انسانی بر مریم (مریم/17؛ ص/21؛ ذاریات/24). یهودیان جبرئیل را از آن رو که به گمانشان نازل کننده جنگ و عذاب می دانستند او را دشمن می داشتند (بقره/97 و 98).
«روح القدس» به زبان عبری به معنی «مرد خدا» یکی از نام های جبرئیل است. روح القدس نزد ترسایان یکی از اقانیم ثلاثه است یعنی سومین فرد از اقانیم ثلاثه ارباب تثلیث است. ثالث ثلاثة نزد مسیحیان، أب، ابن و روح القدس است. در فرهنگ علوم عقلی آمده است که: آنچه را که فلاسفه جوهر عقلی نامیده اند، الهیون روح القدس می نامند. گویند: افلاطون جوهر عقلی را روحح القدس نامیده است. عرفا گاه از آن به «نفس رحمانی» تعبیر کرده اند. در قاموس کتاب مقدس آمده است: روح القدس اقنوم سوم را اقانیم ثلاثه الهیه می باشد، و آن را روح گویند، زیرا که مبدع و مخترع حیات است؛ و او را مقدس گویند، زیرا یکی از کارهای مخصوص او، این است که دل های مؤمنان را تقدیس می کند و به سبب علاقه ای که به خدا و مسیح دارد او را روح الله و روح المسیح خوانند.
در ادیان توحیدی، روح القدس رابط میان خداوند و پیامبران بوده و به شکل های مختلفی بر آنان نازل می شده است. در حدیثی از رسول خدا (ص) نقل شده است که «إنّ روح القدس نفث فی روحی إنه لن تموت نفس حتّی تستکمل رزقها فاتقوا الله و أجملوا فی الطلب، روح القدس در قلب من این معنی را دمیده که هیچ کس نمی میرد تا روزی خود را به طور کامل بگیرد، بنابراین از خدا پروا کنید و در طلب روزی حریص مباشید». (دائرة المعارف تشیع، ج 8، ص 345). در قرآن روح القدس به معنی روح انسانی نیز آمده است (سجده/32،9).
مآخذ:
1. قرآن کریم.
2. مفردات راغب
3. تفسیر المیزان
4. دائرة المعارف قرآن کریم، ج 9
5. دائرة المعارف تشیع
6. فرهنگ علوم فلسفی و کلامی