میراث شهید محمد منتظری

رضا احمدی

مقدمه

محمد منتظری ازمبارزین فعال، صاحب اندیشه و دارای استراتژی و طرفدار تشکیل جمهوری اسلامی بود. او طرفدار جهان وطنی یا انترناسیونالیسم بود. پیش از وی نیز سید جماالدین اسدآبادی مبدع ایده اتحاد اسلام طرفدار نوع دیگری از جهان وطنی بود.

پس از واقعه 15 خرداد سال 42 عده ای از شاگردان امام خمینی وارد مبارزه مستقیم با رژیم پهلوی شدند. محمد نیز به همراه پدر و استاد خود وارد فعالیت های مبارزاتی شد. ورود روحانیت به مبارزه علیه سلطنت در دهه چهل، آغاز دوره جدید در حیات سیاسی، اجتماعی جامعه ایران و نهاد مذهب و بالطبع روحانیت است که اسلامی سازی و عدالت خواهی آرمان اصلی آنها بود.

شهید محمد از ضریب هوشی بالایی بهره مند بود و توانمندی تشکیلاتی، استعداد شناسی و جدیت، از او شخصیتی خاص می‏ساخت. او جزء شخصیت های تاثیرگزار مبارزه علیه رژیم شاه در حوزه علمیه قم بود چون استراتژیک می اندیشد و پس از شهادتش نیز ایده های وی در جمهوری اسلامی مورد توجه بود. این مقاله در پی واکاوی اندیشه های استمرار یافته شهید محمد منتظری پس از شهادتش در ایران است.

حوزه علمیه قم و مبارزه:

حوزه علیمه قم پس از درگذشت آیت الله بروجردی مستعد تحولاتی ژگرفی بود. ورود آیت الله خمینی به صحنه مبارزه، معادلات و رابطه روحانیت و رژیم پهلوی را به صورت اساسی تغییر داد. واقعه پانزده خرداد 1342 نقطه عطفی در جامعه ایران بود و رژیم اقتدارگرای شاه ثابت کرد به دنبال تعامل و حل مسئله­ به صورت مسالمت آمیز نیست در نتیجه بسیاری را وارد صحنه مبارزه با حکومت کرد. محمد نیز با حضور در حرکت اعتراضی پانزده خرداد اولین تجربه سیاسی خود را تجربه نمود.

شاه، دربار، ارتش و سازمان امنیت ساختار نظام پهلوی را تشکیل می­دادند. پس از سرکوبی روحانیت مبارز در قم ،اعتراض­هایی پراکنده در دانشگاه تهران به وقوع پیوست. از جمله سران نهضت آزادی در یک حرکت اعتراضی نامه ای به شاه نوشتند و به رفتارهای خلاف قانون او در سرکوب مردم و روحانیت اعتراض کردند.

بعد از دستگیری های گسترده در آن سال ها، مهندس بازرگان در دادگاه تجدیدنظر گفت ما آخرین گروهی هستیم که از قانون‌اساسی دفاع می‌کند و مهندس سحابی می‌گفت آنچه مهندس گفت به واقعیت پیوست و پیش‌بینی او درست درآمد. چنان‌که مؤتلفه در سال ۱۳۴۳، حزب اسلامی ملل در سال ۱۳۴۴، جاما، گروه جزنی، سازمان مجاهدین و سازمان چریک‌های فدایی همه خط‌مشی‌های دیگری را شروع کردند. (چشم انداز ایران ۸۳ .)

در این سال ها آیت الله خمینی در تبعید به سر می‏برد و در فضای امنیتی و رعب آور حاکم تعداد انگشت شماری از روحانیون مرعوب جو اختناق آور نشده بودند و به مبارزه ادامه دادند که از جمله شهید محمد در تاریخ 1/1/ 1345 هنگام تحویل سال در حین پخش اعلامیه «خطر» در حرم حضرت معصومه دستگیر شد. (یاران امام به روایت ساواک شهید محمد منتظری، ص9 .) او به زندان محکوم و پس از تحمل شکنجه و حبس در دی ماه 1347  آزاد شد و به این نتیجه رسید که ساواک جزء به نابودی مخالفین و منتقدین فکر نمی­کند.

تجربه های نو:

پس بازگشت دوباره به حوزه علمیه قم، ابتدا به سازماندهی طلاب پرداخت. جنبش آگاهی بخشی طلاب و روحانیون اولین گام او بود و اعتقاد داشت درصورت آگاه شدن این گروه اجتماعی زمینه برای آگاه سازی جامعه فراهم می گردد و برای این منظور یک برنامه چند مرحله ای تدوین کرد.

1-    تشکیل کتابخانه سیار: به خاطر فضای امنیتی امکان تشکیل کتابخانه ثابت نبود بنابراین محمد کتاب های سیاسی، اقتصادی و تاریخی تهیه و در اختیار یک رابطه می گذاشت تا به طلاب امانت داده شود.

2-     آشتی با روزنامه : فضای حوزه ها در دهه چهل با روزنامه زاویه داشت و کسی که اهل روزنامه بود به دید مناسب به او نمی نگریستند ولی محمد روزنامه را کانال آگاهی می دانست. او برای آشتی طلاب و روحانیون با روزنامه، تعداد از طلاب جوان را مسئول خرید روزنامه و گذاشتن آن در محل های تجمع طلاب و روحانیون کرد تا به مرور طلاب به خواندن روزنامه رو آورند.

3-    استفاده از رادیو: تا این دوره استفاده از رادیو در حوزه ها مرسوم نبود حتی خرید و فروش آن را حرام می دانستند. (خاطرات علی جنتی، 59) محمد دسته ای از طلاب را مسئول تهیه رادیو و قرار دادن در اختیار طلاب و روحانیون مستعد کرده بود. آشتی با رادیو در آگاهی بخشی روحانیت بسیار موثر بود.

4-    تشکیل درس اقتصاد: محمد برای اینکه طلاب جوان با علوم جدید آشنا شوند در مدرسه فیضه درس اقتصاد آغاز کرد. ( همان، ص 99)

فعالیت­های جدید محمد و گسترش آن موجب حساسیت بیشتر ساواک گردید و در پی دستگیری دوباره او بر آمد ولی شهید محمد توانست از محاصره ساواک فرار و زندگی مخفی در تهران و شهرهای دیگر را آغاز کند اما فضای امنیتی دهه 50 و حساسیت های ویژه ساواک، او را مجبور به مهاجرت از ایران کرد.

هجرت از ایران

افغانستان

 محمد با مطالعه راه های خروج، مرزهای شرقی را انتخاب کرد و با همکاری تعدادی از طلاب افغانی به افغانستان رفت. زندگی در محیط جدید و عدم امکان تماس با خانواده مشکلات مهاجرت را دو چندان می‏کرد ولی این دوره فرصت مناسبی برای شناخت آن کشور بود. محمد با شناسایی و جذب نیروهای مستعد افغانی جمعیتی  را تشکیل داد.

پاکستان

پس از مدتی سکونت در افغانستان خود را به کویته پاکستان رساند. کویته در مرز پاکستان محیط مناسبی برای برقراری ارتباط با افراد، احزاب و شخصیت­های پاکستانی بود در حالی که وضع بد مالی و تنگدستی آزار دهنده شرائط را سخت تر می‏کرد. (شهید محمد منتظری، ص 46 ) در پاکستان علاوه بر فعالیت های سیاسی و تشکیلاتی، به یاد گیری زبان اردو و تکمیل یادگیری زبان انگلیسی پرداخت. بعد از مدتی محمد برای توسعه ارتباط های خود به بندر کراچی رفت که سر پل ارتباط با کشورهای دیگر بود.

پیوند با فلسطین

محمد در پاکستان با سازمان« الفتح » ارتباط برقرار کرد. هدف از این ارتباط استفاده از تجربه های آنها در مبارزه بود زیرا ناکامی مبارزه های قانونی در ایران موجب شکل گیری جنبش های مسلحانه شده بود. در دهه پنجاه شعار مبارزه مسلحانه بسیار پر جاذبه بود و محمد هم برای اینکه نیروهای طرفدار آیت الله خمینی از این روند عقب نمانند زمینه آموزش های نظامی را برای علاقه مندان آماده می‏کرد در حالی که تا این زمان تعلیمات نظامی و آموزش دوره های چریکی در پایگاه های فلسطینی یا اصلا برای مبارزین ایرانی مطرح نبود و یا بسیار محدود بود. شهید محمد از طریق نمایندگی سازمان آزادی بخش فلسطین در کراچی مقدمات اینگونه تعلیمات را برای مبارزین ایرانی فراهم کرد و به این ترتیب در میان برادران فلسطینی محبوبیت  زیادی بدست آورد. (همان، ص 43)

عراق

بعد از این محمد از کراچی به عراق مسافرت کرد. روابط نامناسب ایران و عراق فرصت مناسبی برای ناراضیان و مبارزان ایرانی بود. اگرچه آیت الله خمینی و عده ای از روحانیون مبارز در نجف حضور داشتند ولی حوزه نجف فضای مناسب برای حضور آیت الله خمینی نبود و جو حاکم بر آن همراهی و همدلی با مبارزه نداشت با این حال با حضور شهید محمد در عراق مشکلات مالی  او مرتفع شد و در عراق تشکیلات مبارزه اتی خود را گسترش داد.

سوریه و لبنان

اختناق، فضای امنیتی و بی تفاوتی جامعه ایران موجب می‏شد تا عده ای از مبارزان ایران را ترک کنند. مقامات عراقی می‏خواستند بیشتر از وجود آنها جهت تبلیغات ضد شاهی و بهره برداری های سیاسی استفاده کنند که این کار با خط مشی اکثر مبارزان و محمد سازگار نبود لذا به فکر هجرت به سوریه و لبنان افتاد تا بتواند در آنجا آزادانه به نشر افکار و اندیشه های امام و همچنین نوشته های اسلامی و مبارزاتی بپردازد. (همان، ص 49) با حضور محمد در لبنان پایگاه­های آموزشی فلسطینی بر روی مبارزین بیشتری گشوده شد. محمد همچنین برای پیشبرد برنامه هایش مدتی در کشور های خلیج فارس ساکن شد.

اروپا

حضور دانشجویان و نیروهای تحصیل کرده ایران در کشورهای اروپا فرصتی مناسب برای بهره گیری از این استعدادها بود لذا محمد برای تماس و ارتباط با این نیروها به اروپا سفر کرد. یکی از مشکلات دانشجویان مسلمان ایرانی در اروپا و امریکا  این بود که آنها نمی توانستند با گذرنامه های اصلی و رسمی به لبنان مسافرت کنند زیرا لبنان مرکز آموزش های نظامی بود و سفارت خانه­ها بر مسافرت به لبنان حساسیت داشتند ولی این مشکل را محمد منتظری حل کرد و دانشجویان را به لبنان می‏فرستاد و پس از آموزش های لازم به اروپا و آمریکا برمی گرداند. (زندگی شهید محمد منتظری ص 52)

تشکیلات نامنظم وی هر چند اسم و رسم مشخصی نداشت اما با استقرار در دمشق به عنوان پایگاه اول، ارتباط با عراق، لبنان و نیز پاکستان جمعی از مبارزان را اطراف خود گرد آورد. این تشکیلات از شماری از روحانیون جوان ایرانی تشکیل شده بود که از قبل با محمد در ارتباط بودند و به تدریج به عراق و سپس به دمشق رفته بودند و برای فراگیری دوره های نظامی به سوریه می‏آمدند.(جعفریان رسول، جریان و سازمان های مذهبی ... ایران ص 612.)

واکاوی اندیشه

عمر محمد بعد از پیروزی انقلاب کوتاه بود ولی طی همین دوره مباحثی را مطرح کرد که تا به امروز شاهد آثار دسته ای از آن در جامعه ایران هستیم . منابع مکتوب و صوتی از آن شهید بجا مانده است که گویای ایده ها و افکار  وی می باشد.

انترناسیونالیسم اسلامی

انترناسیونالیسم در زبان فرانسه به معنای بین­الملل است و در معانی بسیاری به کار می رود. در مفهوم کلی آن بر عقائد و سیاست های مبتنی بر منافع مشترک اقوام و ملت­های مختلف تأکید می‏شود. انترناسیونالیست­ها معتقدند که همکاری مسالمت آمیز اگر میان دولت­ها ممکن نباشد میان ملت­ها ممکن است. این اندیشه بیشتر مورد توجه نیروهای چپ است. (فرهنگ سیاسی، ص 33 )

از منابع مکتوب به جا مانده از آثار شهید محمد که صریحا به انترناسیونالیسم اشاره دارد، اعلامیه تظاهرات آبان 1357 در لندن در اعتراض به رژیم پهلوی به نام روحانیون مبارز ایران است؛ در این اعلامیه آمده است:

زنده باد انترناسیونالیسم اسلامی در راه تحقق آزادی، عدالت؛ مستحکم باد همبستگی اسلامی، خلق­های مستضعف جهان، آزادی خواه انسان دوست؛ پیروز باد اتحاد جنبش­های ایران، فلسطین، اریتره، فیلیپین، پاکستان، تایلند و افغانستان و ...  (فرزند اسلام و قرآن، ج 1 ص 144 .)

او پس از ورود به ایران این ایده انترناسیونالیسم را مطرح و توضیح داده است. «ما مسئولیم که به کل دنیا کمک دهیم. نمی توانیم بگوییم ایران و ایران. ما باید بگوییم اسلام و انسان یعنی دنیا، اگر هم در گذشته ناقص کمک داده اید برای این است که ناسیونالییسم وارداتی وارد کشورهای ما شده و هر کسی آمد، گفت تو ایرانی، تو افغانی، تو پاکستانی و تو اروپائی هستی و نه با هم برادر. «یا أیها الناس انا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا ان أکرمکم عند الله أتقاکم» (حجرات / . 13). یعنی به همه بشریت کمک کرده و ما هم به کل بشریت کمک می‏دهیم.» (فرزند اسلام و قرآن، ج 1 ص 657)

اندیشه صدور انقلاب

صدور انقلاب از تراوشات اندیشه انترناسیونالیسم او بود. محمد با حضور در تعدادی از کشورها اسلامی نسبت به آن کشورها آشنایی داشت. نیروشناسی مهم ترین ویژگی محمد به حساب می‏آمد. او به هر منطقه که وارد می‏شد، نیروهای مستعد و با انگیزه آن را شناسائی می‏کرد و با آنها ارتباطات برقرار می‏نمود. او هر نیروی بومی را یک پایگاه و تشکیلات در آن منطقه می‏دانست و به عبارت دیگر او حلقه وصل بین نیروها با ملیت­های مختلف بود.

انترناسیولیسم مسائل را محدود در مرزهای ملی نمی دید. بلکه خود را در دنیایی بزرگتر، که انسان ها در آن زندگی می‏کنند، می‏بیند و همه را در یک جامعه می‏دید؛ مشکلات و مسائل آنها را مسئله خود می‏دانست که باید به آن بپردازد. (زندگی نامه شهید محمد، ص 78)

او هیچگاه مبارزه را قومی و ناسیونالیستی نمی دانست و آن را محدود در مرزهای قومیت، نژاد و جغرافیا نمی کرد. او مبارزه را اسلامی و اسلام را از آن همه مسلمانان بلکه حق همه ملل در بند و مستضعفان می‏شمرد. محمد منتظری با همه وجود می‏کوشید که همه محرومان را با جاذبه اسلام تحت لوای دین علیه همه مستکبران جهان برآشوبد. (شهید محمد منتظری به رویات اسناد ساواک، ص 56)

 محمد در چنین فضایی به اندیشه انترناسیونالیسم اسلامی ایمان می‏آورد. «آری ما چون مسلمان هستیم و به اسلام پایبندیم، نمی توانیم ایرانی فکر کنیم و یا عربی فکر کنیم و یا منطقه ای، ایالتی و در چهارچوب کشورهای اسلامی ما در رابطه با انسان گام بر می داریم و انسان همه جا هست و در سطح جهانی نیز هست. ما در چارچوب انترناسیونالیسم اسلامی مستضعفین عمل کرده و خواهیم کرد و از هیچ کس جز خدا نخواهیم ترسید». (زندگی نامه شهید محمد منتظری، ص 266.)

مبانی انترناسیونالیسم اسلامی

جنبش های اجتماعی دارای اهداف مشخص هستند و انترناسیونالیسم اسلامی نیز بنابر اقتضای خود دارای ویژگی ها و اهداف معین می‏باشد.

أ‌-      انسانی اندیشیدن: «رسالت بین الملل، اسلامی و انسانی است.مستضعفین جهان یا برادر دینی ما هستند و یا همچون ما انسان اند و بر این محور بایستی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ما پایه گذاری گردد.» (زندگی نامه شهید محمد منتظری، ص 183)، هدف انترناسیونالیسم اسلامی نجات انسان از استبداد، استعمار و استثمار و اقتدارگری است و ساخت جامعه­ای آزاد و آباد برای همه انسانها  آرزو می­کند.

ب‌-  جهانی اندیشیدن: این واژه در ماهیت مفاهیم و مبانی اسلامی وجود دارد. اسلام یعنی هدایت بشر، خدا و اسلام مربوط به کل جهان بشریت است و انقلاب در ایران پیروز گشت نه «انقلاب اسلامی ایران» بلکه انقلاب اسلامی در ایران بود که به نتیجه رسید و این انقلاب نه متعلق به کل کشورهای اسلامی بلکه متعلق به کل مستضعفان است. (زندگی نامه شهید محمد منتظری، ص 280)

اهداف انترناسیونالیسم

أ‌-      انقلاب جهانی: محمد معتقد بود ما نباید صبر کنیم تا آنها بیایند و ایران را بگیرند، اشغال کنند. حتی شهید منتظری این طرح را می‏داد که: «امام باید بروند به یک کشور دیگر، چرا که ایشان ایران را آزاد کرده اند و در ایران تمام شده است. و حق این است که تو (بنده) و امام و بقیه دوستان به یکی از کشورهای مرتجع منطقه رفته و با گفتن بسم الله الرحمن الرحیم، از آنجا شروع کنید». (زندگی نامه شهید محمد منتظری ص 69)

ب‌-  بین المللی عمل کردن: محمد معتقد بود. « ما باید روی استعداد و سرمایه نیروهای بین الملی حساب کنیم و از آنها در پیشبرد اهداف انقلاب استفاده نمائیم. شناسائی برادران اسلامی در دیگر کشورهای و علیرغم قومیت ها و جغرافیای گوناگون، آنان را در کنار برادران اسلامی ایرانی قرار دهیم و براساس لیاقت تقوی به آنان مسئولیت های اجرایی بدهیم. بسیار هستند کسانی که آماده اند بر اساس اسلامیت جمهوری اسلامی را در کلیه زمینه های یاری کنند. همان حقوق و مسئولیت هایی که برای ایرانیان هست، درست برای برادران اسلامی غیر ایرانی وجود داشته باشد. (همان ص 186)

ت‌-  ارشاد و حمایت: محمد می آورد: «براین اساس ما معتقدیم که بایستی در سراسر جهان توده ها و مستضعفین را ارشاد و حمایت کنیم. در وهله اول ارشاد و بعد حمایت مادی و معنوی نماییم. گام بعد کمک به جنبش های رهایی بخش اسلامی و ملی است تا آنها بتوانند مردم خود را از شر ابرقدرت ها نجات بخشند. (زندگی نامه شهید محمد منتظری ص 275) ما همواره آماده­ایم تا فلسطینی ها را با گفتار، پندار و کردار و در تمام زمینه های نظامی، مالی، انسانی، و تبلیغاتی کمک کنیم. (همان ص 303 .)

عملیاتی کردن اهداف

أ‌-      اولین گام تاسیس ساتجا: شهید محمد سازمانی را برای پیشبرد اهداف خود تأسیس کرد، این سازمان انقلابی توده های جمهوی اسلامی «ساتجا» بود. سازمان در آبان 1358 به وسیله محمد منتظری اعلام موجودیت کرد و معتقد بود که انقلاب ما نه فقط برای ایران و کشورهای اسلامی که برای کل مستضعفین جهان می‏باشد و در این راه معتقد به یک انقلاب مداوم بین المللی است. (فرزند اسلام و قرآن، ج 1 ص 253) حزب از ابزارهای جوامع مدرن برای پیشبرد اهداف، تربیت کادرهای مورد نیاز جامعه و مهار قدرت است. ساتجا هم مثل ده­ها گروهی است که ابتدای انقلاب راه اندازی شد، شکل گرفت ولی به علت طی نکردن فرایندهای مقدماتی تشکیل حزب از ادامه راه بازماند. 

ب‌-  راه ندازی ارگان رسانه­ای: محمد  به حساسیت نقش رسانه واقف بود. او جریان اطلاع رسانی را در حوزه علمیه قم در بین طلاب جوان و روحانیون عمومی کرد. در فضای خاص و بسته حوزه­های علمیه در دهه چهل و پنجاه که با روزنامه و رادیو، کتاب­های غیر درسی زاویه داشتند، جنبشی آغاز کرد تا طلاب و روحانیون جوان را با این رسانه­ها آشتی دهد که این جنبش اطلاع رسانی،  فضای سخت حوزه  را شکست. در همین راستا مجله شهید و پیام شهید و بین الملل اسلام را به فارسی منتشر می‏کرد و مجله الشهید با همکاری او منتشر می‏شد.

ت‌-  واحد نهضت­ها: تجربه انقلاب­های مختلف این نظریه را به اثبات ‏رسانده بود که انقلاب­ها بدون بازوی نظامی آسیب پذیرند. دولت دکتر مصدق نیروی نظامی منسجمی برای پاسداری از دستاوردهای نهضت ملی نداشت که در مواجهه با کودتاگران به مقابله برخیزد. محمد طرح تأسیس سپاه پاسداران را با آیت الله مطهری در میان گذاشت. مطهری نیز طرح را به اطلاع امام رسانده بود که با موافقت روبرو شده بود. (همان، ص 189.) همچنین شهید محمد پیشنهاد تشکیل نیروی مسلح انقلابی را به شهید بهشتی داد که ظاهرا آن را در شورای انقلاب مطرح کرده و تصویب می شود. (خاطرات علی جنتی، ص 168.) پس از تاسیس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در هنگام نوشتن اساسنامه سپاه واحد نهضت ها برای آن پیش بینی شد. این واحد مستقل از فرماندهی سپاه بود که مأمور شناسایی و کمک به جنبش­های آزادی بخش بود. (شهید محمد منتظری به روایت اسناد ساواک، ص 63)

انترناسیونالیسم عمل کردن

أ‌-      دعوت از یاسر عرفات: پس از پیروزی انقلاب اسلامی اولین شخصیت بین المللی که با رهبران جدید ایران دیدار کرد، یاسر عرفات بود و محمد بود که یاسر عرفات را با زحمت فراوان به ایران آورد.

ب‌-  تأسیس سفارت فلسطین: با پیروزی انقلاب و پایان روابط استراتژی بین ایران اسرائیل روابط ایران و اسرائیل قطع شد و سفارت اسرائیل به سفارت فلسطین تبدیل گردید. هانی الحسن اولین سفیر فلسطین در ایران تعیین گردید.

ت‌-  اعزام نیرو به لبنان: اولین گام عملی که محمد در حمایت از نهضت مطرح کرد، اعزام نیرو به لبنان جهت کمک به فلسطینی ها بود.  محمد می آورد: «برادران و خواهران ایرانی، جنوب لبنان را دریابید و انقلاب فلسطین را در چنین شرائط سختی کمک رسانید. انقلابیون اسلامی ایران نقش آزادیبخش خود را بخوبی ایفا کنند تا بین الملل اسلامی و مستضعفین در صفوف فشرده بتواند به امپریالیسم و صهیونیسم بین المللی ضربه های تعیین کننده در سرنوشت بشریت وارد آورند». (زندگی نامه شهیدمحمد منتظری،ص 78.)

ساتجا با ثبت نام از داوطلبان اعزام به لبنان و هماهنگی با فلسطینی­ها زمینه اعزام نیروها را فراهم  نمود. اعزام نیرو به لبنان با مقاومت های جدی داخلی روبرو بود ولی داوطلبان با تحصن در فرودگاه تهران و اشغال وزارت خارجه اجازه خروج از ایران را کسب کردند و اولین گروه داوطلب 1 /10/1358 به دمشق اعزام شد. در بین اعزام شدگان بسیاری از فرماندهان آینده سپاه از جمله شهید احمدکاظمی و... حضور داشتند.

تقویت فرهنگ انترناسیونالیسم

سید جمال الدین اسد آبادی از طرفداران اتحاد اسلام بود و محمد منتظری نیز اندیشه جهان وطنی و انترناسیونالیسم را در بین ایرانیان مطرح کرد. او از هر فرصتی جهت گسترش و نفوذ این ایده استفاده می‏کرد که نتیجه آن قرار گرفتن ایران پس از انقلاب تحت تأثیر اندیشه انترناسیونالیسم اسلامی بود. محمد منتظری برای نهادینه سازی ایده بین الملل اسلام اقداماتی چند انجام داد.

أ‌-      کنفرانش نهضت های آزادی بخش: با تلاش و کوشش محمد و نفوذ او در بین نهضت های آزادیبخش، اولین کنفرانس با شرکت نمایندگان جبهه آزادی بخش در تهران برگزرا شد. کنفرانس بیشتر جنبه تبلیغاتی داشت تا افکار عمومی در ایران و کشورهای دیگر را تحت تأثیر قرار دهد. شرکت کنندگان از کشورهای مختلف مسلمان و غیر مسلمان بودند و سرخ پوستان معترض امریکا نیز به این کنفرانس دعوت شدند.

ب‌-  اعلام روز قدس: فرهنگ عمومی حمایت از فلسطین در بین ایرانیان موجب شد تا زمانی به عنوان روز قدس تعیین شود. این پیشنهاد ابتدا توسط دکتر ابراهیم یزدی به آیت الله منتظری منتقل می­شود و با حمایت ایشان و تأیید امام خمینی جمعه آخر ماه رمضان به عنوان روز قدس تعیین شد که در این روز به حمایت از آزادی قدس راهپیمای صورت می‏گیرد.

ت‌-  هفته وحدت: سالروز ولادت پیامبر اسلام به روایت اهل سنت و شیعه به پیشنهاد آیت الله منتظری به عنوان هفته وحدت تعیین شد. پس از سی سال این ایده مورد توجه است ولی هنوز نتوانسته است جایگاه خود را پیدا کند و بیشتر جنبه دولتی و شعاری یافته است.

ث‌-  شرکت در کنفرانس­ها: محمد منتظری برای برقراری ارتباط با نهضت و شناسایی نیروهای مبارز در کنفرانس های زیادی در کشورهای مختلف شرکت می‏کرد. (فرزند اسلام و قرآن، ص 305)

ایده های تاثیرگزار

ایده بین الملل اسلامی بر ادبیات، شعارها و اهداف و رفتار انقلاب مؤثر بود. حمایت از آرمان فلسطین و حمایت از دیگر مسلمانان از روزهای اول در برنامه انقلاب قرار گرفت. شعار صدور انقلاب حمایت از نهضت های آزادی بخش، تأسیس واحد نهضت های سپاه پاسداران، اعزام نیرو به جنوب لبنان و اعلام روز قدس و هفته وحدت جلوه هایی از تأثیر ایده انترناسیونالیسم بر رفتار جمهوری اسلامی است.

صدورانقلاب

اندیشه صدور انقلاب، از ابتدا مورد توجه رهبران انقلاب بود. حال سوال مهم در این رابطه این است چه مفهومی از صدور انقلاب در ذهن آنان بود در حالیکه هنوز تصویری واضح از جمهوری اسلامی در اذهان وجود نداشت؟ به نظر چند تفسیر از صدور انقلاب مورد توجه بوده است: عده ای بهره گیری از تجربه پیروزی انقلاب ایران را مدل مناسب بسیج مردمی می‏دانستند تا در سرزمین های دیگر به اجرا در آید. از طرف دیگری تشکیل جمهوری اسلامی در سرزمین های دیگر مورد نظر بود. البته این ایده صدورانقلاب از چند منظر قابل نقد است: جمهوری اسلامی با قرائت ایرانی شیعی، تا آن زمان مورد تجربه و آزمون قرار نگرفته بود و مشخص نبود آیا این مدل حکومت کارآمدی لازم  جهت حل مشکلات و توسعه را دارست یا نه؟ پس چگونه برای ملت های دیگر تجویز می‏شد.

حمایت از نهضت ها

حساسیت های شهید محمد نسبت به نهضت های آزادی بخش موجب توجه خاص آیت الله منتظری نسبت به نهضت شده بود. آیت الله منتظری عنایت و علاقه خاصی را نسبت به جریان آزادی خواهانه مسلمانان خارج از کشور داشته و در هر فرصتی تلاش خود را در راه کمک به نهضت های رهایی بخش دنیا به کار برده است وی سمبل پشتیبانی از مبارزان جهان گشته و به نظر می‏رسد که همه نیروهای انقلابی جهان که پشتوانه الهی برای مبارزاتشان دارند، آیت الله منتظری را یار باوفای خود در انقلاب اسلامی ایران یافته اند. (فقیه عالیقدر ج 1، ص 210.)

حمایت­ها و تقویت از اندیشه نهضت ها توسط آیت الله منتظری در رشد و توسعه آن تأثیر گذار بود. ایشان در مصاحبه­ها و نماز جمعه مردم را به حمایت و توجه به نهضت ها فرا می‏خواند. مسائل و مشکلات ملت های مسلمان را مطرح می‏کرد و دائما در نماز جمعه مسلمین جهان را به وحدت اسلامی و حمایت از نهضت ترغیب و تشویق می‏کرد. بدین منظور حسابی به نام آنان (حساب 7100 بانک ملی قم) افتتاح نمود.

فرجام ایده انترناسیونالیسم

در ایران معمولا اندیشه ها متکی به فرد است؛ همه چیز به اشخاص شناخته می‏شود. ایده اتحاد اسلام سید جمال الدین اسد آبادی و انترناسیونالیسم اسلامی محمد منتظری، تئوری هایی بودند که نگاه جهانی داشتند ولی هر دو به یک سرنوشت مبتلا شدند.

محمد 1360 به شهادت رسید. پس از او ساتجا که فاقد قابلیت حزبی بود نتوانست این راه را ادامه دهد. در ایران همان گونه که ایده ها متکی به شخص است. تشکیلات و احزاب هم متکی به فرد است. ساتجا در شخصیت محمد منتظری خلاصه می‏شد. با شهادت محمد ساتجا نیز از میان رفت.

پس از شهادت محمد واحد نهضت های سپاه متولی جریان صدور انقلاب و حمایت از نهضت ها شد. واحد نهضت های سپاه توسط سید مهدی هاشمی اداره می‏شد ولی به دلیل تعارض بین سیاست­های رسمی دولت و استراتژی نهضت­ها از سویی، و مخالفت و تعارض های جناحی این واحد نیز منحل شد.

 فعالیت نهضت­ها خارج از سپاه با حمایت های آیت الله منتظری و مدیریت سید مهدی هاشمی ادامه یافت. آیت الله منتظری پدر معنوی نهضت­ها از فعالیت­های سید مهدی هاشمی در راستای نهضت­ها حمایت می‏کرد ولی اتفاق های سال 65 و اعدام سید مهدی هاشمی موجب تعطیلی کامل جریان نهضت ها در ایران گردید.

پس از اعدام سید مهدی هاشمی اعضای نهضت های رهایی بخش ایران را ترک کردند و با برکناری آیت الله منتظری در سال 1368 اندیشه حمایت از جنبش­ها و انترناسیونالیسم اسلامی در خارج از سیستم حکومتی نیز به پایان خود نزدیک شد. گرچه اسمی از انترناسیونالیسم اسلامی دیگر در میان نیست ولی حمایت از آرمان های فلسطین، حزب الله لبنان، عراق ، یمن، روز قدس، هفته وحدت و حمایت از دیگر مسلمانان به صورت رسمی در جریان است و در تبلیغات رسمی دولتی به چشم می‏خورد که برآیندی از میراث محمد منتظری می باشند.

ایده های محمد معلول شرایط  دهه 60  و دوره آرمانگرای و انقلابی گر است و در صورت ماندن آن شهید بسیاری از ایده ها تکامل یافته و پخته و کارآمدتر می شد. در واقعه سفارت آمریکا محمد معتقد بود باید گروگان ها را آزاد کرد تا حزب دموکرات و کارتر دوباره رییس جمهور آمریکا شود چون با پیروزی جمهوری خواهان فشار بر ایران بیشتر می شود. همانگونه که دیدیم با شکست کارتر و آزاد نشدن گروگان های جنگ بر ایران تحمیل شد.

منابع:

آشوری، داریوش، فرهنگ سیاسی، انتشارات مروارید، چاپ یازدهم 1357.

ایزدی مصطفی، فقیه عالیقدر، جلد اولَ، انتشارات سروش

بنیاد شهید، فرزند اسلام و قرآن، دفتر اول، واحد فرهنگی بنیاد شهید.

بنیاد شهید، فرزند اسلام و قرآن، دفتر دوم، واحد فرهنگی بنیاد شهید.

صادقی اردستانی، احمد، زندگی نامه حجة الاسلام شهید منتظری، دفتر نشر محمد، 1361.

مرکز اسناد تاریخی وزرات اطلاعات، شهید حجة الاسلام محمد منتظری یاران امام به روایت اسناد، چاپ اول 1385.

مرکز اسناد انقلاب اسلامی، شهید محمد منتظری به روایت اسناد ساواک چاپ اول 1387.

جعفریان، رسول جریان و سازمان های مذهبی سیاسی ایران، نشر مورخ، چاپ هفتم، 1386.