.jpg)
محمدرضا یوسفی شیخ رباط
تفصیل سخنرانی در مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم، شب 29 ماه صفر مصادف با 30 آذر ماه 1393
مقدمه:
یکی از کلیدی ترین عناصری که در شکل دهی جامعه آرمانی اسلام موثر است، عنصر امر به معروف و نهی از منکر است. این پدیده در چهار سطح قابل طرح است که کمتر مورد توجه قرار می گیرد. امر به معروف و نهي از منكر نقشی کلیدی در سالم سازی جامعه و دولت دارد. با اتكاء بر منابع ديني به نظر می رسد که اسلام دینی نباشد که دخالت دولت در جهت دهی فرهنگی را بر نتاقته باشد بلکه آن را وظیفه حكومت مي داند. نامه حضرت به مالك اشتر اين نكته را به خوبي نشان مي دهد. اما این امر با برنامهریزی و به دور از فشارهای اجتماعی صورت گرفته با رعايت اصل تدریجی بودن اجرای شریعت دنبال مي شود.(محمدرضا يوسفي، 1387) از سوی دیگر نظارت مردم بر حکومت نیز جنبه دیگری است که معمولا بر حکمرانان سخت است اما اسلام جهت دستيابي به آرمان هاي الهي خود بر آن تاکید دارد.
نگرشي بر وضعيت ديني جامعه
مروري بر وضعيت دينداري واجتماعي كشور، بيانگر روندي مثبت از دينداري و فضاي سالم اجتماعي جامعه ايراني نمي باشد. مروري بر مطالعه؛ پيمايش ملي ارزش هاي جوانان؛ در سال 1383 كه با حجم نمونه 15650 نفر در رده سني 15 -29 ساله انجام شد، اين مطلب را به وضوح نشان مي دهد.[1]
در جدول يك پيوستي، مواردي آمده است كه پاسخ گويان نظر خود را به صورت موافق و مخالف بيان كرده اند. چنان چه مشاهده مي شود، عموم مردم معتقدند رابطه بر ضابطه مقدم است. مردم با يكديگر صادق و يك رنگ نيستند. هر كس به فكر خويش است. يافتن شغل فقط با پارتي و سفارش ممكن است. پول حرف اول را در زندگي مي زند. پاسخ گويان وضعيت شغلي جوانان را بد ارزيابي مي كنند.
چنان چه ملاحظه مي شود از ديدگاه عموم پاسخ گويان، شرايط اجتماعي مناسبي در جامعه وجود ندارد. مصائبي كه در زندگي روزمره ما وجود دارند مورد تاييد دين نمي باشند.
از نظر مذهب وگرايشات مذهبي جامعه، اكثر افراد موافق دوستي پسر و دختر بوده، تقريبا نيمي از پاسخ دهندگان معتقدند خدمت به همنوع مي تواند جاي عبادات ديني را بگيرد.
نكته مهم و مثبت در اين جدول اين است كه با وجود ديدگاه منفي پاسخ دهندگان به اوضاع اجتماعي كشور، و همچنين تغيير نسبي نگاه به دين نسبت به گذشته، با اين وصف آنان به مسلمان بودن خود افتخار مي كنند.
جدول دوم، اظهار نظرهايي را بيان مي كند كه پاسخ ها بد، خيلي بد، تا حدودي، خوب و خيلي خوب است. چنان چه ملاحظه مي گردد، ارزيابي عموم پاسخ دهندگان از وضعيت شغلي جوانان، جرم و بزه كاري، رشوه و فساد در جامعه منفي است. همچنين تنها 32٪ از مخاطبان وضعيت ديني در كشور را خوب ارزيابي كرده و فقط 38٪ آنان پايبندي به ارزش هاي اخلاقي در جامعه را خوب ارزيابي كرده اند.
جدول سوم، پاسخ هايي كه داراي جواب اصلا، به ندرت، گاهي اكثر اوقات و هميشه را در بر مي گيرد. چنان چه در جدول مشخص است، ميزان شركت در مجالس مذهبي پايين بوده، اكثر افراد بجز براي مراسم ترحيم به مسجد نمي روند. اين اعتقاد در عموم پاسخ دهندگان وجود دارد كه اكنون گرايش به ارزش هاي ديني در ميان جوانان كم است و در پنج سال آينده باز هم اين گرايش كمتر مي شود. همچنين بر اساس اين جدول، مردم به رسانه هاي اينترنت، ماهواره و راديوهاي خارجي بيشتر اعتماد دارند.
بر اين اساس، به نظر مي رسد روند اجتماعي و مذهبي جامعه به گونه ايي است كه هر روز فاصله بيشتري نسبت به آرمان هاي اجتماعي و اخلاقي ديني مشاهده مي شود. لذا اگر بخواهيم سخن از جامعه ايده آل زده باشيم بايد بسترها و شرايط تحقق آن را فراهم آوريم. به نظر مي رسد دستيابي به اين نكته از طريق نهادينه سازي پديده؛ امر به معروف و نهي از منكر؛ در جامعه در سطح وسيع مفهوم ديني آن و نه در سطحي كه گاه ارايه مي شود، رخ مي دهد.[2]
رويكرد دين در تثبيت ارزش هاي معنوي
دين به دنبال تقرب انسان به خداست؛ اما اين تعالي و كرامت اخلاقي نيازمند زمينه و بسترهاي مناسب اجتماعي است. بر اين اساس، دين به دنبال شكل دهي نظام ارزشي و هنجارهاي مثبت در جامعه مي‌باشد.
دين خواهان جامعه مبتني بر حفظ كرامت‌هاي انساني است. چنانکه پيامبر اكرم(ص) هدف از بعثت خود را مكارم اخلاق و كرامت انساني برشمرده است. تحقق اين ارزش محوري نيازمند جاري شدن ارزش‌ها و هنجارهاي مناسب است. بر اين اساس، دين جهت حفظ و صيانت از ارزش‌ها و هنجارهاي مورد پذيرش خود به نكاتي تأكيد نموده، دين سعي ميكند، انسان فناي اموال را درك كرده، ارزش‌هاي معنوي را بر مادي و دنيايي ترجيح دهد. (عبدالواحد آمدي، ص 127 – 147 )
اما تحقق و تثبيت هنجارها نيازمند ابزار مناسبي است كه به تحكيم ارزش‌هاي ديني بپردازد. اصل حياتي «امر به معروف و نهي از منكر» چنين وظيفۀ خطيري را بر عهده دارد؛ زيرا در فقدان اين اصل و با تكرار رفتارهاي ناپسند، ممكن است پس از مدتي اين رفتار تبديل به يك هنجار و ارزش گردد و پس از مدت زماني، تخلف از اين امر ناپسند، ضد هنجار محسوب شود.
قرآن كريم، جامعۀ اسلامي را به دليل امر به معروف و نهي از منكر، بهترين امت برمي‌شمرد:
کُنْتُمْ خَیْرَ اُمَّۀٍ اُخْرِجَتْ لِلنّاسِ تَأمُروُنَ بِالْمَعْرُوفِ و تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ و تؤمِنُونَ بِاللهِ ( آل عمران / 110 )؛«شما بهترين امتي بوديد كه به سود انسان‌ها آفريده شديد برای اينكه امر به معروف و نهي از منكر می‌کنید و به خدا ايمان داريد.»
قرآن، دليل سقوط بعضي از امت‌هاي گذشته را ترك نهي از منكر مي‌داند:
کانُوا لایَتَناهَوْنَ عَنْ مُنْکَرٍ فَعَلُوهُ لَبِئْسَ ما کانُوا یَفْعَلُوْنَ ( مائده / 79 )؛
«آنها از اعمال زشتي كه انجام مي‌دادند يكديگر را نهي نمي‌كردند، چه بدكاري انجام مي‌دادند.»
در روايتي، پيامبر اكرم(ص)، مؤمني را كه نهي از منكر نمي‌كند ضعيف و بي‌دين خطاب كرده، مي‌فرمايد:
«خداوند بر مؤمن ضعيفي كه دين ندارد غضب ميكند، از وي سؤال شد: مؤمن ضعيفي كه دين ندارد کیست؟ فرمود: كسي كه نهي از منكر نمي‌كند.»( العاملي ، ج 16 ، ص 122 )
دليل اين همه تأكيد بر اهميت امر به معروف و نهي از منكر و منطق آن را، پيامبر اكرم(ص) در روايتي چنين بيان ميكند:
«هرگاه انسان در خلوت گناه كند فقط به خود زيان رسانيده است؛ اما اگر آشكارا گناه كند و كسي از وي ممانعت نكند به عموم زيان رسانيده است.»
در اين جا به روشني ميان حوزه خصوصي و عمومي تفكيك شده، مسئوليت آحاد جامعه را در حوزه عمومي بيان مي كند.
امام صادق(ع) به گونه ايي زيبا در تحليل و توضيح اين روايت مي‌فرمايد:
«اين مطلب برای اين است كه فرد با عملش دين خدا را كوچك (ذليل) كرده، دشمنان خدا به وي اقتدا مي‌كنند.»( مجلسي ، ج 97 ، ص 78 )
بنابراين، نگراني روايت، از هنجار شدن گناه و پيروي افرادي كه گرايش‌هاي غيرمذهبي دارند و در نهايت سبك شمردن امور ديني و معنوي مي‌باشد. نتيجۀ طبيعي رواج گناه و هنجار شدن آن، سخت شدن زندگي بر مؤمنان، حاكميت هنجارهاي منحط، الگوشدن افراد برای دیگران و عدم امكان زندگي معنوی در جامعه است. از اين جهت در احاديث متعددي به خطرات ترك امر به معروف و نهي از منكر اشاره شده است. در روايتي، پيامبر اكرم(ص) مي‌فرمايد:
«بايد امر به معروف و نهي از منكر كنيد تا اشرار بر شما مسلط نشوند، در اين صورت خوبان دعا مي‌كنند؛ اما اجابت نمي‌شود.»( علاء الدين الهندي ، 1989 ، ج 3 ، ص 66 )
به همين مضمون نيز امام علي(ع)، امام باقر(ع)، امام رضا(ع) سخن گفته‌اند. ( مجلسي ، ج 97 ، ص 72 ، 74 ،77 ، 90 . 93 ، العاملي ، ج 3 ، ص 118 )
پيامبر اكرم(ص) اهميت موضوع امر به معروف و نهي از منكر را با مثالی به خوبي تبيين كرده‌اند. فرض كنيم جمعي در كشتي نشسته‌اند، كشتي در حال حركت به سوي مقصد مورد نظر است. اگر يك نفر بخواهد جایي كه خود نشسته است، سوراخ كند با اين استدلال كه من فقط مكان مربوط به خودم را سوراخ مي‌كنم و اين مسئله به ديگران ربطي ندارد. آيا اين استدلال قابل پذيرش است؟ فرد گناهكار با گناهش به صورت آشكار به ايجاد هنجارهاي منفي در جامعه كمك كرده، زمينه را براي انحطاط جامعه و سقوط اخلاقي آن فراهم ميكند. ( علاء الدين الهندي ، همان ، ص 69 )
انحراف يك فرد و رفتار غيراخلاقي وي در مجامع عمومي به منزلۀ غرق كردن كشتي مي‌باشد. چرا كه همه در آن داراي سرنوشت واحدي مي‌باشند. طبيعي است انحراف يك حكومت از مسير صحيح به مراتب امري مهم‌تر مي‌باشد؛ زيرا حكومت نقش كليدي در اعتلا و انحطاط جامعه دارد. نهي از منكر نمودن حكومتيان، در اين راستا از ضرورتي تام برخوردار است
از اين زاويه در جامعۀ ديني باید همواره نهادها و گروه‌هایي وجود داشته باشند كه مانع از شكل‌گيري انحراف حكومت و دولتمردان شوند. از نظر رويكرد ديني، احزاب در جهان کنونی مي‌توانند چنين نقشي را به عهده گيرند؛ گرچه احزاب در جوامع مدرن با رويكرد به دست گرفتن قدرت شكل مي‌گيرند؛ اما تنوع احزاب قدرتمند و رقيب در يك جامعه به كاهش انحراف حاكميت كمك نموده، به مهار و كنترل قدرت و نظارت بر حاكميت در جهت صيانت از ارزش‌هاي ديني كمك مي كند.
بنابراين، نهادينه شدن امر به معروف و نهي از منكر در جامعه به اصلاح ساختار حكومت مي‌انجامد؛ زيرا حكومت‌ها در سايۀ نظارت و كنترل جامعه، مجبور به اصلاح خود مي‌شوند. بر اين اساس بدترين جوامع، جوامعي هستند كه امر به معروف و نهي از منكر را ترك كرده، زمينۀ فشار بر نيكان را فراهم می‌کنند و فضا را براي خودخواهي حاكمان ايجاد كرده، در اين شرايط نهي كنندگان از منكر را كه به وظيفۀ خود عمل مي‌كنند به قربانگاه برده و خود نيز باید سختي بسياری را تحمل كنند.
بنابراين، اصل امر به معروف و نهي از منكر، يك جريان سالم‌سازي جامعه، پالايش اخلاق عمومي، حفظ و صيانت از سلامت عمومي و هنجارهاي مثبت جامعه مي‌باشد.
سطوح نهاد امر به معروف و نهي از منكر
آنچه كه حايز اهميت است، ضرورت تغيير نگرش ما نسبت به اين اصل بوده، تاكيد مقاله نيز بر اين نكته مي باشد.
در هر امر به معروف و نهي از منکري، سه رکن وجود دارد: اول. فرد آمر يا ناهي؛ دوم. فردی که به انجام کار خوب توصيه شده و از انجام کار بد و ناپسند نهي مي‌شود؛ سوم. فعل نيک يا ناپسندي که به آن امر شده يا از آن نهي مي گردد.
براساس دو رکن نخستِ اين فريضه، چهار حالت قابل تصوير است:1. مردم به مردم؛ 2. مردم به دولت؛ 3. دولت به مردم؛ 4. دولت به دولت
جدول: روابط مختلف مردم و دولت در ابعاد امر به معروف و نهي از منکر
|
آمر يا ناهي
مامور يا منهي
|
مردم
|
دولت
|
|
مردم
|
کنترل غيررسمي مؤثر
|
نهاد حسبه
|
|
دولت
|
احزاب، مطبوعات، نهادهاي صنفي
|
کنترل و نظارت (تشويق و تنبيه مناسب)
|
1 . مردم به مردم
مردم نگاهبان اصلي ارزش‌هاي خويش هستند. آنان از طريق نظارت غيررسمي به کنترل هنجارهاي مورد قبول خويش اقدام مي‌کنند. مردم موظف‌اند در برابر حرکت‌هاي ضد ارزشي ديگران سکوت نکرده، موارد خلاف را تذکر دهند. اسلام، اصل لزوم زندگي اجتماعي و مسئوليت مشترک افراد بشر را از بديهيات مي‌شمارد. بر اين اساس قرآن مجيد، در توصیف مؤمن می‌گوید: او کسي است که امر به معروف و نهي از منکر مي‌کند؛ يعني انسان مسلمان در زندگي خويش نه تنها موظف است دستورهاي شريعت را رعايت کند؛ بلکه بايد امر به معروف و نهي از منکر نيز نمايد. ( مايكل كوك، 1384، ص ۱۴ ) بنابر ديدگاه قرآني زندگي اجتماعي بسان يک کشتي در حال حرکت است که نقصان در کشتي موجب زيان همگاني است. همه کساني که در اين کشتي قرار دارند براي سالم ماندن کشتي بايد تلاش نمايند و اجازه ندهند که کشتي سوراخ گردد. در جامعه ديني نيز هنجار شدن گناه، موجب سبک شمردن امور ديني، معنوي شده به حاکميت هنجارهاي منحط، الگو شدن افراد غيراخلاقي و در نهايت عدم امکان و يا سخت شدن زندگي معنوی در جامعه مي‌انجامد.
بيشتر روايات باب امر به معروف و نهي از منكر در اين زمينه وارد شده اند. و اين بيان كننده اهميت خطير اين نهاد ديني از سوي مردم به مردم مي باشد. در اين جا نمي توان از زير بار اين مسئوليت شانه خالي كرد و از دولت خواست كه چنين كند زيرا دولت به تنهايي و بدون پشتوانه مردمي قادر به انجام نمي باشد.
2 . مردم به دولت
به دلایل متعدد این سطح از امر به معروف و نهی از منکر از جایگاه والاتری نسبت به سطح پیشین برخوردار است. زیرا از سویی ممکن است پیامدهای نامطلوب و تاثیرگذاری بر زندگی فرد داشته باشد. واز سوی دیگر گستره تاثیر آن از سایر سطوح وسیعتر است. دلایل متعددی بر ضرورت این سطح از امر به معروف وجود دارد که در ذیل به اختصار مي آيند.
دلیل اول، تجربۀ صدر اسلام نشان داد که هر حکومتي در معرض فساد و انحراف است. حکومتي که توسط نزديک‌ترين انسان به خدا تشکيل شد؛ اما پس از رحلت آن بزرگوار، انحراف و فساد چنان رخ نمود که مسلمانان گزيري جز برکشيدن شمشيرها نديدند و عليه خليفۀ سوم، انقلابي به راه انداختند. بنابراین هر حکومتي در معرض انحراف و فساد است. نيات پاک مؤسسان حکومت نيز براي تداوم سلامتي حاکميت کافي نيست. سلامت حکومت و تداوم آن نيازمند سازوکارهاي مناسب می‌باشد و ضروري است به زمينه‌ها و عوامل مؤثر بر وقوع انحراف، فساد و کجروي توجه نمود.
دومین دلیل اين است كه، طبیعت حکومت به گونه ایی است که اگر به حال خود رها شود به استبداد و خودرای می انجامد. این نکته در سخن بسیار کوتاه ولی گویای حضرت امیر ( ع ) در حکمت 160 نهج البلاغه چنین آمده است:
من ملک استاثر ( نهج البلاغه، ص 648 – 649 ) هر کس قدرت یافت، خود رای می شود.
بر همین اساس حضرت به صراحت از مردم می خواهد که هیچ گاه نهی از منکر را نسبت به حاکمان ترک نکنند، زیرا در صورت بی توجهی به این نهاد اصلاح کننده، شاهد حاکمیت بدترین مردم بر مردم خواهیم بود. حضرت در نامه خود به دو فرزند بزرگوار خویش چنین بیان می کند:
«لا تترکوا الامر بالمعروف و النهی عن المنکر فیولی علیکم شرارکم ثم تدعون فلا یستجاب لکم» ( نهج البلاغه، نامه 47، 542 – 543 )
امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنید که بدهای شما بر شما مسلط می گردند، آن گاه هر چه خدا را بخوانید جواب نمی دهد.
زیرا وقتی حاکمی ظلم و خیانت کرد و مردم در برابر آن سکوت کرده، اعتراض ننمایند، فرصت طلبان مقامات را تصاحب می کنند.
دلیل سوم ضرورت نظارت مردم بر حكومت، بيان رساي امام حسين(ع) در خطبۀ معروف خويش براي دانشمندان و بزرگان جامعۀ آن زمان بوده كه تاثيرات مثبت اين امر را در اصلاح رفتار حكومت بيان كرده، به نقل از حضرت امير(ع) مي‌فرمايد:
«اگر امر به معروف و نهي از منكر اجرا شود، تمامي واجبات اعم از واجبات سخت و آسان برپا داشته مي‌شوند؛ زيرا امر به معروف و نهي از منكر دعوت به اسلام همراه با رد ظلم‌ها، مخالفت با ظالم، تقسيم صحيح فئ و غنایم و گرفتن صحيح واجبات مالي و هزينه كردن صحيح آن است.» ( مجلسي، همان ، ص 79 )
دليل چهارم بر ضرورت نظارت مردم بر حاکمیت و نهی از منکر مردم به حکومت، به تاثیرات گسترده سیاست ها و رفتارهای حکومت بر مردم بر می گردد. ابعاد گسترده تاثیرات بر زندگی اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی مردم موجب می گردد که مردم و نخبگان جامعه با حساسیت بیشتری بر کار حکومت نظارت نمایند. حضرت امیر (ع) در روایتی کوتاه این تاثیرگذاری را بیان کرده، تغییر در انگیزههای حاکمان را موجب تغییر زمانه و زندگي اجتماعي مردم می داند.
اذا تغیرت نیه السلطان تغیر الزمان ( آمدی، همان، ص 343 ) هر گاه نیات حاکمان تغییر یابد، زمانه تغییر می کند.
پیامبر اکرم ( ص ) در روایتی سلامت حاکمیت و عالمان دین را موجب سلامتی جامعه مسلمانان دانسته و فساد این دو گروه را موجب تباهی امت مسلمان بر شمرده است.( الحرانی، همان، ص 42 ) بنابراین به دلیل این حجم از تاثیر نمی توان نسبت به رفتار حکومت بی تفاوت بود. به همین دلیل است که حضرت امیر ( ع ) در سخنی نغز اصلاح جامعه را در رابطه متقابل حکومت و مردم می داند. از سویی حکومت در اصلاح جامعه تاثیرگذار است و از سوی دیگر اصلاح حکومت به پایمردی و استقامت مردم وابسته است.
فلیست تصلح الرعیه الا بصلاح الولاه و لا تصلح الولاه الا باستقامه الرعیه ( نهج البلاغه، خطبه 216، ص 428 – 429 )
پس مردم اصلاح نمی شوند جز آن که زمامداران اصلاح گردند و زمامداران اصلاح نمی شوند جز با استقامت و پایمردی مردم.
در این روایت با تعبیر استقامت به سختی و مشکل بودن سطح دوم امر به معروف و نهی از منکر اشاره می کند.
با وجود تمام تأکيدات ديني در صدر اسلام و متون ديني، فريضۀ «امر به معروف و نهي از منکر» هنوز نهادينه نشده است. جهت شکل‌گيري اين نهاد از سوي مردم به دولت، نمي‌توان انتظار داشت که اين امر به صورت طبيعي رخ دهد؛ زيرا امر به معروف و نهي از منكر از مردم به حکومت نامتوازن است. مردم از ابزار قدرتي و تأثيرگذار برخوردار نيستند؛ درحالي‌که حکومت از ابزار قدرت برخوردار است و از آن به صورت اعمال فشار، زندان و تبعيد استفاده مي‌کند؛ همان‌طور که خليفۀ سوم در برابر منتقدان و خاصه ابوذر صحابي گران قدر، از ابزارهاي مختلف مانند تهديد، تطميع و تبعيد استفاده کرد. در اين گونه موارد بغض مردم انباشته شده، پس از مدتي اين بغض به صورت يک انقلاب ترکيده مي‌شود چنانچه براي خليفۀ سوم رخ داد. در صدر اسلام علما از موقعيتی برخوردار بودند که تا اندازه‌اي مي‌توانستند اين وظيفه را در برابر حکومت انجام دهند اما در عمل چنين مسئله‌اي نيز رخ نداد. نهادينه نشدن اين فریضۀ الهي موجب انحراف حکومت در صدر اسلام شد.
باید در عصر حاضر تلاش نمود تا اين فريضه در قالب‌هاي نوين شکل گيرد. هدف از فريضۀ امر به معروف و نهي از منکر، کنترل دولت در جهت کارا نمودن و سالم ماندن است. شايد مناسب‌ترين مصاديق اين فريضه، نهادهايي مانند احزاب رقيب قدرتمند، مطبوعات آزاد و نهادهاي صنفي قوي مي‌باشد که در چارچوب تعاليم ديني نيز قابل استدلال مي باشند. نهاد امر به معروف و نهي از منکر، اجازۀ نقد حاکميت را داده، اصل اساسي در جهت سالم‌سازي حکومت محسوب مي‌شود.
3 . دولت به مردم
اسلام بر ارزش های اخلاقی تاکید زیادی دارد. در نتیجه، دولت اسلامی نمی تواند تماشاگر منفعل صحنه اخلاقی باشد. بر عهده دولت اسلامی است که از سلامت معنوی مردمش مراقبت کند. مفهوم این سخن این نیست که دولت اسلامی، دولتی نظامي امنيتي است که با استفاده از قدرت اجبار، مردم را به کانال های رفتاری خاصی سوق مي دهد.گرچه چنان چه در روايت علوي گذشت، مردم تحت تاثير شديد ارزش هايي هستند كه حكومت هايشان عملا آن را دنبال مي كنند و به طور طبيعي حكومت ديني نيز از اين قاعده مستثني نيست. اما نظام حقيقي اسلامی بر اساس آیه "لا اکراه فی الدین" ( بقره/ 256 ) از شیوه کنترل افکار و اعمال خودداری می کند. از این رو اسلام بر تعلیم و تربیت و ایجاد شرایط لازم برای تحقق معیارهای اخلاقی که ساختار اصلي زندگی اسلامی بر آن بنا شده، تاکید می کند.
دولت بايد سعي کند که ارزش‌هاي عمومي جامعه زيرپا گذارده نشود. بر اين اساس نهاد حسبه (حسبه: نهادی است که برای کنترل و نظارت بر جامعه به لحاظ حفظ موازین ارزشی، اخلاقی و حقوقی بوده است.) در طول تاريخ شکل گرفته است. این نهاد مي‌تواند عامل مهمي در جلوگيري و يا کاهش جرايم بوده، زمينه‌ساز و ضرورت‌ساز ارزش‌هاي اخلاقي شود.
بايد توجه داشت اجراي موفق اين وظيفه، بدون وظايف قبل موفق نبوده، به انحراف مي‌گرايد. اگر مردم اين وظيفه را به صورت کنترل غيررسمي انجام دهند تنها افرادي که جسورند به ارتکاب اين عمل خلاف دست مي‌زنند و در اين شرايط، نهاد حسبه فقط با افراد جسور خاطي مواجه است؛ پس برخورد با اين افراد مورد حمايت مردم نيز مي‌باشد؛ اما اگر مردم به هر دليل در انجام وظيفۀ خويش کوتاهي ورزند، گناه رواج يافته، افراد غيرجسور که فقط تابع مُد و جو مي‌شوند به اين عمل دست زنند، نهاد حسبه نمي‌تواند موفق باشد.
اگر نوع دوم امر به معروف و نهي از منکر؛ يعني از مردم به دولت در جامعه شکل نگيرد، دولت در خود احساس اقتدار کرده، افراد خاطي حکومتي بسيار می‌شود و فساد و انحراف در حکومت شکل مي‌گيرد؛ پس حکومت فاسد چگونه مي‌تواند در انجام اين فريضه موفق باشد؟ به همين دليل است که در ادبيات ما، بزرگ‌ترين شعرا مانند حافظ، سعدي، مولوي بر نهاد حسبه و محتسب ايرادها گرفته‌اند. بدون دو جنبۀ پيشين و جنبۀ چهارم که خواهد آمد، نهاد حسبه فاقد کارايي بوده و ابزاري جهت اعمال سليقه‌اي، نيت‌هاي پليد و تصفيه حساب‌هاي شخصي مي‌شود. با تقويت وجوه قبل، نهاد حسبه مي‌تواند کارايي لازم را داشته باشد. نهاد حسبۀ سالم و کارا، ضرورت جامعۀ ديني است.
تحقق ارزش های اخلاقی اسلام در فرد و جامعه مستلزم آن است که دولت اسلامی در سه جهت عمده تلاش کند. نخست، دولت شرایط و فضاي لازم در جامعه برای رشد نسل آينده را با گرایش هاي اخلاقی فراهم كند. دوم، دولت اسلامی باید نظام آموزشی را در قالبی اسلامی بریزد تا نهادهای آموزشی زمينه شكل گيري مردان و زنان جوانی را بفراهم آورد که آرمان های اسلامی در آن رسوخ کرده است. سوم، دولت باید معیارها و ارزش های اسلامی را که تابع قدرت قانونی است اعمال کند. و کیفر توصیه شده برای نقض این موارد را به مرحله اجرا بگذارد تا مانعی در راه نقض کنندگان به وجود آید. ( محمدعمر چپرا، 1374، ص 203 )
مفهوم اين حالت يعني امر به معروف و نهي از منکر دولت به مردم، بالاتر از نهاد حسبۀ تاريخي است. مي‌تواند به هزينه‌هايي که براي ارتقای فرهنگ ديني به‌کار مي‌رود نيز شامل مي‌شود. هزينه‌هايي که براي فضاسازي معنوي و تقويت عنصر ديني صورت می‌گیرد در راستاي تقويت ارزش‌هاي اخلاقي جامعه صحيح می‌باشد؛ اما چون نهادهاي امر به معروف و نهي از منکر در جامعه شکل نگرفته است، به انحراف مي‌کشد و دستاويز برخي از مسائل مي‌شود.
4 . دولت به دولت
اين حالت بيانگر کنترل و نظارت دولت بر دولت است. تشويق و تنبيه مناسب، نظارت بر کيفيت انتخاب کارگزاران و بررسي چگونگي عملکرد کارگزاران، نوع چهارم اين اصل است.
وسوسه سوء استفاده از قدرت و اموالي كه در اختيار كارگزاران مي باشد، همواره وجود داشته و خواهد داشت. هر حكومتي با تهديد سوء استفاده از اموال عمومي يا فساد مالي كارگزاران رو به رو مي باشد. بر اين اساس كنترل و نظارت دولت بر دولت مهم است. امام رضا ( ع ) نقل می کند که هر گاه پیامبر (ص) فرماندهی را برای سپاهی تعیین می کرد، فرد یا افراد مورد اعتماد خود را همراه او اعزام می کرد تا از اعمال و رفتار او برای حضرت خبر آورد. ( عبدالله حميري، ص 148 ) حضرت علی ( ع ) از دو منظر ضرورت نظارت را تبیین می کند در نامه معروف مالک اشتر ضمن بیان ضرورت نظارت بر کارگزاران، آن را موجب امانتداری آنان و مهربانی با مردم ذکر می کند. ( نهج البلاغه، ص 560 – 561 ) از این منظر نظارت بر کارگزاران نه تنها موجب سلامت حکومت و بازدارندگی مردان حکومت از هر گونه تعدی به حقوق مردم شده، بلكه موجب مهرباني و مداراي با آنان مي شود. حضرت از منظر اخروی نیز نظارت بر کارگزار را ضروری می داند. هنگامی که بنی امیه در دوران حکومت خلیفه سوم دست به هر کاری می زدند و از طرف خلیفه نهی نمی شدند، حضرت در خطابی به خلیفه سوم، به خداوند قسم یاد می کند که اگر کارگزاری از کارگزارانت در گوشه ایی از کشور ظلمی بر مردم نماید، تو نیز با او در گناهش شریکی. ( ابن ابی الحدید، 1404 ق، ج 9، ص 15 )
مراجعه به نامه های حضرت امیر (ع) به مصقله بن هبیره شیبانی كارگزار حضرت در بخشي از فارس، زياد بن ابيه نايب عبدالله بن عباس در بصره، اشعث بن قيس والي او در آذربايجان و ... ضرورت نظارت دقيق بر كارگزاران حكومتي از منظری دینی را حکایت ميكند. از ميان نامه هاي حضرت به كارگزاران، نامه وي به عثمان بن حنيف مبني بر توبيخ او به دليل شركت در مهماني جشن يكي از بزرگان بدون اين كه اقشار ضعيف جامعه در آن جايي داشته باشند، بسيار گويا بوده، حكايت از گستردگي دامنه نظارت بر كارگزاران مي كند.
اجراي چهار حالت ياد شده به حاکميت ارزش‌هاي اخلاقي در جامعه، سلامت و کارايي دولت کمک مي‌کند. اما اين حالت‌هاي چهارگانه بايد به طور عميق مورد بررسي قرار گيرد، براي نهادينه نمودن آن تلاش کرد.
جدول يك : پاسخهاي موافق ومخالف
|
|
موافق
|
مخالف
|
|
تا چه اندازه با دوستي دختر و پسر موافق هستيد؟
|
66،7 ٪
|
33.3٪
|
|
این روزها در جامعه ، رابطه بر ضابطه حاکمیت دارد
|
65،4%
|
7،1%
|
|
مردم در روابط اجتماعی شان با یکدیگر صادق و یک رنگ نیستند
|
80،5%
|
9،1%
|
|
در شرایط فعلی هر کس باید به فکر خویش باشد.
|
57،9%
|
31،1 %
|
|
این روزها پول حرف اول را می زند.
|
82،6%
|
10،6%
|
|
این روزها پیدا کردن شغل فقط با پارتی و سفارش ممکن است
|
83،5%
|
8،8%
|
|
خدمت به همنوع مي تواند جاي عبادات ديني را بگيرد.
|
49.1٪
|
35.3 ٪
|
|
از اين كه مسلمانم به خود مي بالم.
|
87.8 ٪
|
3.9 ٪
|
جدول دو : اظهار نظرهاي مبتني بر جواب خوب، خيلي خوب، تا حدودي، بد و بسيار بد
|
|
خوب و خيلي خوب
|
بد و بسيار بد
|
|
ارزيابي وضعيت شغلي جوانان
|
5.8 ٪
|
77٪
|
|
ارزيابي وضعيت ديني كشور
|
31.8 ٪
|
28.7 ٪
|
|
ارزيابي وضعيت پايبندي به ارزش هاي اخلاقي كشور
|
37.9 ٪
|
24.1 ٪
|
|
ارزيابي وضعيت جرم و بزه كاري
|
9.6 ٪
|
67 ٪
|
|
ارزيابي وضعيت رشوه و فساد
|
10.8 ٪
|
74.8 ٪
|
جدول سه : پاسخ هاي اصلا، به ندرت، گاهي، اكثر اوقات و هميشه
|
ميزان شركت در مجالس مذهبي
|
14.7 ٪ اصلا و 44 ٪ به ندرت
|
|
ميزان استفاده از اينترنت
|
52.4 ٪ اصلا، 18.5 ٪ به ندرت، تنها 7.9 ٪ هر روز از اينترنت استفاده مي كنند.
|
|
ميزان استفاده از ماهواره
|
67.8 ٪ اصلا، 15.6 ٪ به ندرت، 7 ٪ هر روز و 5.3 ٪ چند روز در هفته.
نكته: هر چه سطح سواد و يا موقعيت اقتصادي بالاتر مي رود، ميزان استفاده بيشتر مي شود.
|
|
مورد اعتمادترين رسانه
|
33.8 ٪ اينترنت، ماهواره و راديوهاي خارجي را ترجيح مي دهند. اين نسبت براي افراد داراي تحصيلات تكميلي 54.4 ٪ مي باشد.
|
|
به جز مراسم ترحيم هر چند وقت يكبار به مسجد مي رويد .
|
46 ٪ هيچ يا به ندرت، 17.6 ٪ اكثر اوقات يا هميشه
|
|
گرايش جوانان ما در پنج سال آينده نسبت به امور مذهبي چگونه خواهد بود ؟
|
72.7 ٪ كمتر مي شود. و فقط 9.1 ٪ اظهار كرده اند، بيشتر مي شود.
|
|
جوانان چه اندازه به ارزش هاي ديني گرايش دارند ؟
|
37.9 ٪ خيلي كم و يا كم پاسخ داده اند و 15.4 نيز زياد يا خيلي زياد جواب داده اند.
|
منبع جداول: پيمايش ملي ارزش هاي جوانان، سازمان ملي جوانان، 1383
[1]گرچه این مطالعه مربوط به ده سال پیش می باشد اما به نظر می رسد روند فضای اخلاقی و دینی جامعه اگر بدتر نشده باشد، حداقل در همان سطح باقی مانده است.
[2]اکنون در مجلس شورای اسلامی طرح حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر در حال بررسی بوده و برخی از مواد آن نیز به تصویب رسیده است. به نظر می رسد که این طرح به دلیل ندیدن برخی از جوانب مهم نتواند اثر مثبتی در فضای جامعه بگذارد.
