نقش آخرت گرایی در زندگی اجتماعی

سخنرانی سه شنبه شب، 13 آبان 1393مصادف با شب یازدهم محرم 1436 در مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم
موضوع سخن امشب من، نقش خدامحوری و آخرت گرایی در زندگی اجتماعی است.
در تعبیرات امام حسین به این هدف تصریح شده است که وی برای احیاء سنت و سیره رسول خدا (ص) حرکت کرده است. وی در نامه به مردم بصره می نویسد: انا ادعوکم الی کتاب الله و سنه نبیه فان السنه قد امیتت و البدعه قد احییت فان تسمعوا قولی اهدکم الی سبیل الرشاد» یا برای اصلاح امت جدش و عمل به سیره رسول خدا و پدر بزرگوارش حرکت اعتراضی خویش را آغاز نموده است. « و انی لم اخرج اشرا و لا بطرا و لا مفسدا و لا ظالما و انما خرجت لطلب الاصلاح فی امه جدی ارید ان آمر بالمعروف و انهی عن المنکر و اسیر بسیره جدی و ابی علی بن ابی طالب »
منظور از سنت و سیره، رفتارها و روش های عملی زندگی است، گویی که رفتار مردم و جامعه و رهبران تغییر کرده و از روش زندگی و سبک زندگی رسول خدا پیروی نمی شود. از دیدگاه امام حسین(ع) منشأ اصلی این تغییر را نیز باید در رفتار حکومت جستجو کرد.
می دانیم تا وقتی نوع نگرش افراد تغییر نکند رفتارها نیز تغییر نمی کند. کسی که اهل کمک به دیگران بوده است با نگرشی چنین می کند اما اگر نوع نگاهش تغییر کرد، دیگر کمک نمی کند. کسی که نماز می خواند بر اساس اعتقادی این کار را می کند اما اگر این اعتقاد تضعیف شد، دیگر نماز نمی خواند. طبیعی است که سیره رسول خدا نیز از زیربناهای فکری برخوردار بوده و از نگرش خاصی الهام می گیرد. اساسا رفتار و عمل، پوسته و ارزش های درونی، هسته اصلی هستند و تا درون و نوع نگاه تغییر نکند برون تغییر نمی کند.
اساسا زیربنای فکری جاهلیت بر دو پایه دنیاگرایی و به تعبیر دیگر غفلت از آخرت و دوم اشرافیت و برابر ندیدن انسانها ریشه داشته است. و ریشه تمدن اسلامی نیز در اصولی مانند آخرت گرایی و خدامحوری، اصل برابری انسانها و سوم علم باوری بوده است. این ریشه ها تنها در حد فکر و درون متوقف نمی ماند بلکه نمود بیرونی در رفتارهای فردی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی پیدا می کند. « از کوزه برون تراود آنچه در اوست» «قل کل یعمل علی شاکلته» ( اسراء/84) در این شب در مورد تفاوت دو نگرش دنیاگرایی و آخرت گرایی در زندگی اجتماعی سخن می گویم.
دنیا گرایی و پیامدهای اجتماعی آن
از مظاهر نظام ارزشی جاهلیت، دنیاگرایی بوده است. دنیاگرایی صرفا یک نگرش صرف نیست بلکه دارای ابعاد اجتماعی نیز می باشد.
دنیاگرایی موجب تقویت حس خودخواهی و تضعیف حس دگرخواهی می شود. خداوند در سوره ماعون می فرماید برخی از خصلت های اشراف قریش را برملا کرده، نکوهش می نماید. در این سوره خداوند انکار قیامت و روز جزا را عامل راندن یتیمان با خشونت، تشویق نکردن دیگران را به غذا دادن به مستمند و مسکین و حتی امتناع از عاریه دادن وسایل ضروری به دیگران ذکر می کند. « ارایت الذی یکذب بالدین، فذلک الذی یدع الیتیم و لایحض علی طعام المسکین فویل للمصلین الذین هم عن صلاتهم ساهون الذین هم یرائون و یمنعون الماعون» ( سوره ماعون) سپس به نمازگزاران هشدار داده که کسانی که در نمازشان تساهل می کنند و یا ریا می کنند در واقع یه قیامت اعتقاد چندانی ندارند و آنها نیز همین عمل را انجام می دهند زیرا این اعتقاد در آنها مستقر نیست.
بنابراین در این جامعه که حس خودخواهی چنین رشد کرده و حس نوع دوستی و دگرخواهی تضعیف گشت، باید کودکان کار، کودکان خیابانی، کارتون خوابها، کاهش سن فحشاء، انسان های محتاج نان شب زیاد شده باشد. حتی اینان از ماعون نیز اجتناب می کنند یعنی حس دگرخواهی در این افراد از بین می رود. اینان فقط خود و منافع خود، لذات خود و ... را می بینند. در سوره مدثر نیز همین رابطه بیان شده است. « فی جنات یتسائلون عن المجرمین ما سلککم فی سقر قالوا لم نک من المصلین و لم نک نطعم المسکین و کنا نخوض مع الخائضین و کنا نکذب بیوم الدین ( مدثر/ 40 ـ 46) اگر انسان دنیا طلب شد ممکن است خدا را هم قبول داشته باشد اما با این خدا رابطه ایی ندارد. و اگر هم رابطه داشته باشد می خواهد خدا را به استخدام دنیای خود در آورد. از خدا طلبکار است. خدا در نظر اینان در خدمت انسان است.
جامعه ایی که همه به فکر خودند برای پیشبرد کارشان از سر و کول هم بالا می روند لذا سودطلبی نامشروع و نادیدن حقوق دیگران نیز از آثار دنیاطلبی است. در سوره مطففین، کم فروشان را نکوهش می کند. و علت آن را بی توجهی به آخرت ذکر می کند. « ویل للمطففین الذین اذا اکتالوا علی الناس یستوفون و اذا کالوهم او وزنوهم یخسرون الا یظن اولئک انهم مبعوثون لیوم عظیم» ( مطففین/ 1 ـ 5) پس دنیاطلبی به تجاوز به حقوق دیگران نیز کشیده می شود. وقتی دنیاطلبی بر ذهن و فکر انسان حاکم شود فقط به فکر امتیازاتی است که به او می رسد لذا در صورت گرفتن امتیازات شیرین، دست به هر خطایی می زند. چنانچه امام حسین(ع) خطاب به عمر سعد می گوید: یا بن سعد ویحک ا تقاتلنی؟ اما تتقی الله الذی الیه معادک ... یعنی تو آخرت را در محاسبات خود وارد نکرده ایی که می خواهی دست به قتل من بزنی همان ملک ری تو را کور و کر کرده است. این مطلب در سطحی پایین تر برای هر کدام از انسان ها ممکن است رخ دهد هنگامی که برای رسیدن به موقعیتی حاضر می شود حق را زیرپا گذارد. در واقع پای بر جای پا عمر سعد گذارده است.
یکی از آثار دنیاطلبی، فخر فروشی است. خداوند در سوره تکاثر آورده است « الهاکم التکاثر حتی زرتم المقابر کلا سوف تعلمون ثم کلا سوف تعلمون کلا لو تعلمون علم الیقین لترون الجحیم ثم لترونها عین الیقین ثم لتسئلن یومئذ عن النعیم» اگر انسان بهشت و جهنم را معتقد به فخرفروشی نمی کرد. فخرفروشی، نمایش خود از مظاهر دنیاطلبی است. چندی پیش بحثی مفصل در سایت ها دیدم و بعضی اظهار ناراحتی از برخی صفحه های شبکه های اجتماعی کردند که نوشتند بچه پولدارای تهران عکس هایی از زندگی و تجملی، خانه های مجلل و ماشین های گران قیمت و... را نشان داده بودند. ریشه فخر فروشی، همان غفلت از آخرت است. و نتیجه آن دنیای تلخی است که شکل می گیرد. جامعه ایی که در آن فخر فروشی یک سنت شود، با پیامدهای تلخی روبرو خواهد شد. زیرا همه نمی توانند درآمدهای متناسب با خواسته هایشان داشته باشد. خواسته ها بسیار و گران ولی درآمدها اندکند، چه باید کرد؟ رشوه می گیرند تا جبران شود و بعد توجیه می کنند که حقمان را از جامعه پس می گیریم. اختلاس می کنند. فحشاء بخاطر افزایش سطح زندگی، مدل ماشین بالاتر، خانه بزرگتر، جهیزیه با کلاس تر و ... نه رهایی از فقر. آماری وجود دارد که مقایسه ایی میان سال 47 و 90 انجام داده که نشان از خطرناکی و فاجعه دارد. جنگ روانی در درون خانواده ها نیز از آثار دنیا طلبی و فخرفروشی است.
دنیا طلبی موجب می گردد تا معیار سنجش ارزشها در زندگی، قدرت، ثروت و لذت باشد. خداوند در ضمن آیات متعددی به این موضوع اشاره کرده است. از جمله در سوره قصص به داستان قارون اشاره کرده و نظام ارزشی مبتنی بر ثروت را زیر سوال می برد. « قال الذین یریدون الحیوه الدنیا یا لیت لنا مثل ما اوتی قارون انه لذو حظ عظیم» ( قصص/ 79) بنابراین در این جامعه برای به دست آوردن ثروت و قدرت و لذت هر کاری می شود. لذا اختلاس، رشوه و.. هر کاری که ثروت به دست آورد. کوتاهترین راه برای ثروتمند شدن را دنبال می کنند.
افول ارزش های اخلاقی در جامعه از پیامدهای دنیاگرایی است. حضرت سید الشهداء (ع) در سخنانی که پس از ورود به کربلا بیان داشته اند، به این موضوع به خوبی اشاره کرده است. «اما بعد فقد نزل بنا من الامر ما قد ترون و ان الدنیا قد تغیرت و تنکرت و ادبر معروفها و لم یبق منها الا صبابه کصبابه الاناء و خسیس عیش کالمرعی الوبیل. الا ترون الی الحق لایعمل به و الی الباطل لایتناهی عنه لیرغب المومن فی لقاء الله. فانی لا اری الموت الا سعاده و الحیاه مع الظالمین الا برما» سقوط ارزش های اخلاقی در این جامعه رخ داده است. حس دگرخواهی و نوع دوستی تضعیف می شود.
مطالعه دوران جاهلیت پیش از اسلام و نقدی که قرآن کریم بر آن جامعه دارد به ما می گوید که دنیاطلبی صرفا یک ذهنیت نیست، بلکه در امور اجتماعی نیز بروز پیدا می کند و هر جامعه ایی که بدان مبتلا شود همان نتایج برایش حاصل می گردد. کاهش حس دگرخواهی و نوع دوستی، تبدیل شدن ثروت و قدرت به معیار سنجش ارزشها، تجاوز به حقوق دیگران، شکاف طبقاتی، رشد آسیب های اجتماعی، افول ارزشهای اخلاقی از نشانه های این دست از جوامع می باشد. در جامعه دنیاگرا مبتنی بر ثروت و فخر فروشی سخن گفتن از ساده زیستی، قناعت و... خنده دار است. زیرا اینان برای جامعه آخرت گرا و انسان آخرت گرا معنادار است.
آخرت گرایی
آخرت گرایی و خدامحوری از اصول ارزشی اساسی نظام ارزشی اسلام و تمدن اسلامی است. این دو اصل مهم دارای پیامدهای مهم در روابط اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است. لذا همواره گروه های ملأ، مترف در برابر این پیام مقاومت می کردند.
به همین دلیل که آخرت گرایی ریشه نظام ارزشی دینی بوده و در تقابل اساسی با تفکر دنیاگرایی جاهلیت است لذا تاکیدات سال های اول مکه بر آخرت بوده و در سال های آخر فقه مطرح می شود. ما بر عکس عمل می کنیم. زیرا آخرت گرایی معادلات را بر هم می زند. حس دگرخواهی را تقویت می کند پیوند اخوت ( حس برادری) را عمیق می کند. در روایات حکمت زکات را رفع فقر بیان کرده اند. از جمله حکمت های روزه ماه رمضان، درک فقر محرومان ذکر شده است یعنی تقویت حس دگرخواهی آدمیان. در دعاهای ماه رمضان هست که الهم اشف کل مریض، اللهم فک کل اسیر، .. یعنی همه مریضها، همه اسراء، .. قید مسلمان و غیر مسلمان نیز ندارد. مروری بر سیر نزول آیات قرآنی و تاکید موضوعات در سال های نزول قرآن، بسیار گویاست. در سه سال اول بعثت بیشترین تاکید بر آخرت، وجود بهشت، جهنم و دادگاه عدل الهی بود. در حقیقت نقطه تمرکز جاهلیت عرب فقدان اعتقاد به آخرت و عدم پاسخگویی انسان در محضر خداوند برای اعمال خویش بود. اعتقاد به آخرت نقطه ثقل تمدن نوین بود.
خدامحوری و آخرت گرایی موجب وحدت دلها، تقویت حس برادری و دگرخواهی می شود. خداوند می فرماید « و الف بین قلوبهم، لو انفقت ما فی الارض جمیعا ما الفت بین قلوبهم و لکن الله الف بینهم انه عزیز حکیم» (انفال/63) یعنی دنیاگرای وحدت از درون ایجاد نمی کند بلکه افراد فقط با منافع مشترک دور هم جمع می شوند.
حضرت رسول (ص)مي فرمايد: كسي كه سير باشد و برادرش گرسنه، به خداوند ايمان نياورده است و [ نيز ] كسي كه پوشيده است و برادرش بدون لباس، به خداوند ايمان نياورده است .
در جامعه آخرت گرا، تجاوز به حقوق دیگران معنا ندارد. لذا شیخ بهایی نقل می کند که هنگامی که سید الشهداء به کربلا رسیدند با اینکه بالاجبار به آن مسیر آمدند ایشان که قصد کوفه و یا بازگشت را داشتند، زمین آن را از اهل نینوی و غاضریه به 60 هزار درهم خریدند. یعنی در این حالت نیز آخرت مد نظر است مبادا در زمینی که مال دیگری است تصرف کند.
بنابراین از شاخصه های آخرت گرایی در جامعه، رشد حس دگرخواهی، کاهش آسیب های اجتماعی، احترام به حقوق دیگران، رشد معنویت و اخلاق در جامعه و روابط اجتماعی است. قناعت، ساده زیستی در اینجا معنا دارد.
اگر ما می خواهیم تمدن اسلامی را احیاء کنیم و اگر به دنبال الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت هستیم باید بتوانیم آخرت گرایی را به عنوان یک اصل اساسی تشویق کرده، ابعاد و لوازم آن را مراعات نماییم که خود فرصتی دیگر می طلبد.
سخنان امام حسین(ع)
نفی دنیاطلبی
حقیقت دنیا در کلام امام(ع) به خوبی توضیح داده شده است از نظر امام دنیا فانی است و شایستگی دل بستن را ندارد. «عباد الله اتقوا الله و کونوا من الدنیا علی حذر فان الدنیا لو بقیت علی احد او بقی علیها احد لکانت الانبیاء احق بالبقاء و اولی بالرضا و ارضی بالقضاء غیر ان الله خلق الدنیا للفناء فجدیدها بال و نعمیها مضمحل و سرورها مکفهر ... ایها الناس ان الله تعالی خلق الدنیا فجعلها دار فناء و زوال متصرفه باهلها حالا بعد حال فالمغرور من غرته و الشقی من فتنته فلا تغرنکم هذه الدنیا»
آخرت گرایی
انسان بداند که مرگ یک اصل اساسی در زندگی است. لذا با علم به ناپایداری دنیا انسان باید به آخرت میل کند. خطبه امام در مکه چنین است. : خط الموت علی ولد آدم مخط القلاده علی جید الفتاه و ما اولهنی الی اسلافی اشتیاق یعقوب الی یوسف ...
در تعبیر دیگری که نامه به محمد حنفیه از کربلا است. حضرت جاودانگی آخرت را چنین بیان می کند « اما بعد فکان الدنیا لم تکن و کان الآخره لم یزل» یعنی مثل اینکه دنیا هیچ گاه نبوده و مثل اینکه همیشه آخرت بوده است.
از نظر امام مرگ پلی است میان دنیا و آخرت لذا وی پس از نماز صبح روز عاشورا فرمودند« فما الموت الا قنطره تعبر بکم عن البوس و الضراء الی الجنان الواسعه و النعم الدائمه فایکم یکره ان ینتقل من سجن الی قصر و ما هو لأعدائکم الا کمن ینتقل من قصر الی سجن و عذاب..
اصحاب در صبح عاشورا:
این دیدگاه است که اصحاب امام حسین حاضر می شوند از جان بگذرند. در تاریخ طبری آمده است که صبح عاشورا، بریر خوشحال و خندان بود و سعی می کرد با عبدالرحمن شوخی کند و او را بخنداند. عبدالرحمن به او گفت ای بریر این ساعت که وقت شوخی و خنده نیست. بریر گفت بستگان من می دانند که من از جوانی اهل شوخی نبودم ولی امروز بسیار شادمانم فاصله من تا بهشت شمشیرهای دشمن است.
نتیجه اینکه اگر امروزه نیز می خواهیم تمدن اسلامی را احیاء کنیم و یا اینکه به الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت دشت یابیم از مهمترین اصول تمدن اسلامی آخرت گرایی است. لذا در احیاء آن در تمامی سطوح جامعه باید برنامه ریزی نمود.